JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.1

Jharkhand Board JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.1 Textbook Exercise Questions and Answers.

JAC Board Class 9th Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.1

Page-239

Question 1.
Give five examples of data that you can collect from your day-to-day life.
Answer:
Five examples from day-to-day life:
(i) Daily expenditures of household.
(ii) Amount of rainfall.
(iii) Bill of electricity.
(iv) Poll or survey results.
(v) Marks obtained by students.

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.1

Question 2.
Classify the data in Q. 1 above as primary or secondary data.
Answer:
Primary Data: (i), (iii) and (v)
Secondary Data: (ii) and (iv)

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 13 Surface Areas and Volumes Ex 13.9

Jharkhand Board JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 13 Surface Areas and Volumes Ex 13.9 Textbook Exercise Questions and Answers.

JAC Board Class 9th Maths Solutions Chapter 13 Surface Areas and Volumes Ex 13.9

Question 1.
A wooden bookshelf has external dimensions as follows: Height = 110 cm, Depth = 25 cm, Breadth = 85 cm (see Fig. 13.31). The thickness of the plank is 5 cm everywhere. The external faces are to be polished and the inner faces are to be painted. If the rate of polishing is 20 paise per cm2 and the rate of painting is 10 paise per cm2, find the total expenses required for polishing and painting the surface of the bookshelf.
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 13 Surface Areas and Volumes Ex 13.9 - 1
Solution:
Let L, B, H be the external length, breadth and height of the bookshelf
Here L= 110 cm, B= 85 cm, H = 25 cm
let l, b, h be the internal length, breadth and height of the bookshelf

Thickness of the plank = 5cm
l = (110 – 5 – 5) cm = 100cm
b = (85 – 5 – 5) cm = 75cm,
h = (25 – 5) cm = 20 cm

External surface area of the bookshelf = LB + 2 (BH + RL)
= 110 × 85 cm2 + 2(85 × 25 + 25 × 110) cm2
= (9350 ÷ 9750) cm2 = 19100 cm2

Surface area of the border
= (4 × 75 × 5 + 110 × 5 × 2) cm2
= (1500 + 1100) cm2 =2600 cm2

∴ Total surface area to be polished
= (19100 + 2600) cm2
= 21700 cm2

Rate of polishing per cm2 = 20 paise = ₹ \(\frac{20}{100}\)

∴ Cost of polishing the outer surface = ₹ \(\frac{21700 \times 20}{100}\) = ₹ 4340 ……(i)

Area to be painted = lb + 2 (bh + hl)
= 100 × 75 + 2 (75 × 20 + 20 × 100)
= 7500 + 7000
= 14500 cm2

Surface area of two rack = 4 × 75 × 20 = 6000 cm2

Inner Surface area covered by rack = (75 × 5 × 2 + 20 × 5 × 4)
= 1150 cm2

Total Surface area to be painted = 14500 + 6000 – 1150 = 19350 cm2

Cost of painting the inner surface at the rate of 10 paise per cm2
= ₹ \(\frac{19350 \times 10}{100}\) = ₹ 1935

Form (i) and (ii), we have
Total expenses required for polished and painting the surface of the bookshelf.
= ₹ 4340 + ₹ 1935 = ₹ 6275

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 13 Surface Areas and Volumes Ex 13.9

Page-237

Question 2.
The front compound wall of a house is decorated by wooden spheres of diameter 21 cm, placed on small supports as shown in Fig. 13.32. Eight such spheres are used for this purpose, and are to be painted silver. Each support is a cylinder of radius 1.5 cm and height 7 cm and is to be painted black. Find the cost of paint required if silver paint costs 25 paise per cm2 and black paint costs 5 paise per cm2.
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 13 Surface Areas and Volumes Ex 13.9 - 2
Solution:
Let R be the radius of the sphere and R, H be the radius and height of cylinder.
Radius of sphere (R) = \(\frac{21}{2}\) = 10.5 cm
Surface area of a sphere = 4πr2
= 4 × \(\frac{22}{7}\) × 10.5 × 10.5 cm2

Area of the top of the cylinder (support) = πR2
= π(1.5)2 = cm2
= 7.07 cm2

Area of the sphere to be painted silver = (1386 – 7.07) cm2
= 1378. 93 cm2

Cost of silver paint per cm2 = 25 paise

Cost of painting spheres = ₹ \(\frac{8 \times 1387.93 \times 25}{100}\)
= ₹ 2757.86 (approx.)

Curved surface area of a cylinder (support) = 2πRH
= 2 × \(\frac{22}{7}\) × 1.5 × 7 cm2

Cost of black paint per cm2 = 5 paise

Curved surface area of 8 supports = 8 × 2 × \(\frac{22}{7}\) × 1.5 × 7 cm2

Cost of painting the supports
= ₹ 8 × 2 × \(\frac{22}{7}\) × 1.5 × 7 × \(\frac{5}{100}\)
= ₹ 26.40

Total cost = ₹ (2757.86 + 26.40)
= ₹ 2784.26.

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 13 Surface Areas and Volumes Ex 13.9

Question 3.
The diameter of a sphere is decreased by 25%. By what percent does its curved surface area decrease?
Solution:

Let the diameter of sphere be 2r.
Then, Radius of the sphere =r
Surface area of sphere = 4πr2 …..(i)
New diameter of the sphere = 2r – 2r × \(\frac{25}{100}\) = \(\frac{3r}{2}\)

New radius of the sphere = \(\frac{3r}{4}\)

Surface area of the new sphere
= \(=4 \pi\left(\frac{3 r}{4}\right)^2=\frac{9 \pi r^2}{4}\)

Decrease in surface area = 4πr2 – \(\frac{9 \pi r^2}{4}\) = \(\frac{7 \pi r^2}{4}\)

Percent decrease
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 13 Surface Areas and Volumes Ex 13.9 - 3
Hence, the surface area decrease by 43.75%.

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 13 Surface Areas and Volumes Ex 13.8

Jharkhand Board JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 13 Surface Areas and Volumes Ex 13.8 Textbook Exercise Questions and Answers.

JAC Board Class 9th Maths Solutions Chapter 13 Surface Areas and Volumes Ex 13.8

Question 1.
Find the volume of a sphere whose radius is :
(i) 7 cm
(ii) 0.63 m.
Solution:
(i) Radius of the sphere (r) = 7 cm
Therefore, Volume of sphere = \(\frac{4}{3}\)πr3
= \(\frac{4312}{3}\) cm3.

(ii) Radius of the sphere (r) = 0.63 m
∴ Volume of the sphere = \(\frac{4}{3}\)πr3
= \(\frac{4}{3} \times \frac{22}{7} \times 0.63 \times 0.63 \times 0.63\) m3
= 1.05 m3

Question 2.
Find the amount of water displaced by a solid spherical ball of diameter :
(i) 28 cm
(ii) 0.21 m.
Solution:
(i) Diameter of spherical ball = 28 cm
Radius (r) = \(\frac{28}{2}\) cm = 14 cm

Amount of water displaced by spherical ball = Volume of spherical ball
= \(\frac{4}{3}\)πr3
= \(\frac{4}{3} \times \frac{22}{7} \times 14 \times 14 \times 14\) cm3
= \(\frac{34496}{3}\) cm3

(ii) Diameter of spherical ball = 0.21 m
∴ Radius (r) = \(\frac{0.21}{2}\) = 0.105 m

Amount of water displaced by spherical ball = Volume of spherical ball
= \(\frac{4}{3}\)πr3
= \(\frac{4}{3} \times \frac{22}{7}\) × 0.105 × 0.105 × 0.105 m3
= 0.004851 m3

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 13 Surface Areas and Volumes Ex 13.8

Question 3.
The diameter of a metallic ball is 4.2 cm. What is the mass of the ball, if the density of the metal is 8.9 g per cm3?
Solution:
Radius (r) = \(\frac{4.2}{2}\) = 2.1 cm
Volume of spherical ball = \(\frac{4}{3}\)πr3
= 38.808 cm3

Density of the metal is 8.9 g per cm3
mass of the ball = (38.808 × 8.9) g
= 345.3912 g

Question 4.
The diameter of the moon is approximately one-fourth of the diameter of the earth. What fraction of the volume of the earth is the volume of the moon?
Solution:
Let the diameter of the moon be r.
Radius of the moon = \(\frac{r}{2}\)
Diameter of the earth = 4r
Radius (R) = \(\frac{4r}{2}\) = 2r

Volume of the earth = v = \(\frac{4}{3}\)π\(\frac{r}{2}\)3
8v = \(\frac{4}{3}\)πr3 × \(\frac{1}{83}\) ……(i)

Volume of the earth = V = \(\frac{4}{3}\)π(2r)3
= \(\frac{4}{3}\)π(r)3 × 8
= \(\frac{V}{8}\) = \(\frac{4}{3}\)πr3 ………(ii)

From (i) and (ii), we have
8v = \(\frac{V}{8}\)
v = \(\frac{1}{64}\) V
Thus, the volume of the moon is of \(\frac{1}{64}\) the volume of the earth.

Question 5.
How many litres of milk can a hemispherical bowl of diameter 10.5 cm hold.
Solution:
Diameter of hemispherical bowl = 10.5 cm
Radius (r) = \(\frac{10.5}{2}\) = 5.25 cm

Volume of the bowl = \(\frac{2}{3} \pi r^3\)
= \(\frac{2}{3} \times \frac{22}{7} \times 5.25 \times 5.25 \times 5.25\) cm3
= 303.1875 cm3

Litres of milk bowl can hold = \(\frac{303.1875}{1000}\)
= 0.3031875 litres (approx.)

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 13 Surface Areas and Volumes Ex 13.8

Question 6.
A hemispherical tank is made up of an iron sheet 1 cm thick. If the inner radius is 1 m, then find the volume of the iron used to make the tank.
Solution:
Inner radius = r = 1 m
External radius = R = (1 + 0.01) m = 1.01 m

Volume of the iron used = External volume – Internal volume
= \(\frac{2}{3}\)πR3 – \(\frac{2}{3}\)πr3
= \(\frac{2}{3}\)π[R3 – r3]
= \(\frac{2}{3} \times \frac{22}{7}\)[(1.01)3 – (1)3] m3
= \(\frac{44}{21}\)(1.030301 – 1) m3
= \(\frac{44}{21}\) × 0.030301 m3
= 0·06348 m3 (approx.)

Question 7.
Find the volume of a sphere whose surface area is 154 cm2.
Solution:
Let r cm be the radius of sphere.
Surface area of the sphere = 154 cm2
⇒ 4πr2 = 154
⇒ 4 × \(\frac{22}{7}\) × r2 = 154
⇒ r2 = \(\frac{(154×7)}{(4×22)}\) = 12.25
⇒ r = 3.5 cm

Volume = \(\frac{4}{3} \pi r^3\)
= \(\frac{4}{3}\) × \(\frac{22}{7}\) × 3.5 × 3.5 × 3.5 cm3
= \(\frac{539}{3}\) cm3.

Question 8.
A dome of a building is in the form of a hemisphere. From inside, it was white washed at the cost of ₹ 498.96. If the cost of the white-washing is ₹ 2.00 per square metre, find the :
(i) inside surface area of the dome,
(ii) volume of the air inside the dome.
Solution:
(i) Inside surface area of the dome = Total cost of white washed/Rate of white washed per square metre
= \(\frac{498.96}{2.00}\) m2 = 249.48 m2

(ii) Let r be the radius of the dome.
Surface area = 2πr2
⇒ 2 × \(\frac{22}{7}\) × r2 = 249.48
⇒ r2 = \(\frac{249.48 \times 7}{22 \times 2}\) = 39.69
⇒ r2 = 39.69
⇒ r = 6.3 m.

Volume of the air inside the dome = Volume of the dome
= \(\frac{2}{3}\)πr3
= \(\frac{2}{3} \times \frac{22}{7}\) × 6.3 × 6.3 × 6.3
= 523.9 m3 (approx.)

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 13 Surface Areas and Volumes Ex 13.8

Question 9.
Twenty seven solid iron spheres, each of radius r and surface area S are melted to form a sphere with surface area S’. Find the :
(i) radius r’ of the new sphere,
(ii) radio of S and S’.
Solution:
Volume of 27 solid spheres of radius
r = 27 × \(\frac{4}{3}\)πr3

Volume of the new sphere of radius
r’ = \(\frac{4}{3} \pi r^{\prime} 3\)
⇒ \(\frac{4}{3} \pi r^{\prime} 3=27 \times \frac{4}{3} \pi r^3\)
⇒ \(r^{\prime 3}=\frac{27 \times \frac{4}{3} \pi r^3}{\frac{4}{3} \pi}\)
⇒ r’3 = 27r3 = (3r)3
⇒ r’= 3r

(ii) Required ratio = S’ = \(\frac{4 \pi r^2}{4 \pi r^{\prime 2}}\)
= \(\frac{r^2}{(3 r)^2}=\frac{r^2}{9 r^2}=\frac{1}{9}\) = 1 : 9

Question 10.
A capsule of medicine is in the shape of a sphere of diameter 3.5 mm. How much medicine (in mm3) is needed to fill this capsule?
Solution:
Diameter of spherical capsule = 3.5 mm
Radius (r)= \(\frac{3.5}{2}\) mm = 1.75 mm

Medicine needed for its filling = Volume of spherical capsule = \(\frac{4}{3}\)πr3
= \(\frac{4}{3} \times \frac{22}{7}\) × 1.75 × 1.75 × 1.75 mm3
= 22.46 mm3 (approx.)

JAC Class 9 Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

Jharkhand Board JAC Class 9 Sanskrit Solutions अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः Questions and Answers, Notes Pdf.

JAC Board Class 9th Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

परिचय – ‘अपठित’ शब्द का निर्माण ‘पठित’ शब्द में ‘अ’ उपसर्ग लगने से हुआ है, जिसका अर्थ है-‘जो पढ़ा हुआ नहीं है। ‘अवबोधन’ शब्द का निर्माण ‘बोधन’ शब्द में ‘अव’ उपसर्ग लगने से हुआ है, जिसका अर्थ है-‘जानना’ या ‘समझना’। अपठितस्य = न पढ़े हुए (संस्कृत-गद्यांशों) का, अवबोधनम् = जानना। इस प्रकार के अनुच्छेदों का उद्देश्य विद्यार्थियों का बुद्धि-परीक्षण करना है।
अनच्छेद किसी कथा. घटना, निबन्ध या महान व्यक्ति के ऊपर लिखे जाते हैं।
अनुच्छेद के नीचे उससे सम्बन्धित प्रश्न दिये होते हैं, जिनके उत्तर संस्कृत भाषा में ही देने होते हैं।
अनुच्छेद पर निम्नलिखित प्रकार के प्रश्न पूछे जाते हैं –

अनुच्छेद पर प्रश्न –

  1. अनुच्छेद का शीर्षक देना।
  2. एक शब्द में व पूर्ण वाक्य में प्रश्नों के उत्तर देना।
  3. अनुच्छेद पर आधारित भाषिक कार्य।

नोट – भाषिक कार्य के अन्तर्गत निम्न प्रकार के प्रश्न होंगे –

  1. वाक्य.में कर्त्ता और क्रिया पदों का चयन।
  2. कर्ता और क्रिया की अन्विति (क्रम में होना)।
  3. विशेषण और विशेष्य की अन्विति (क्रम में होना)।
  4. संज्ञा के स्थान पर सर्वनाम का प्रयोग अथवा सर्वनाम के स्थान पर संज्ञा का प्रयोग।
  5. कोई शब्द देकर अनुच्छेद में से उसके पर्याय अथवा विलोम शब्द का चयन।

अनुच्छेदाः

निर्देश:-अधोलिखितान् अनुच्छेदान् पठित्वा अनुच्छेदाधारितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि स्व-उत्तरपुस्तिकायां लिखत (नीचे लिखे अनुच्छेदों को पढ़कर (उन) अनुच्छेदों पर आधारित प्रश्नों के उत्तर अपनी उत्तर-पुस्तिका में लिखिए-)

1. संस्कृतसाहित्ये महाकवेः बाणभट्टस्य स्थानं सर्वोपरि अस्ति। अयं स्वकीयायाः सर्वप्रथमायाः गद्यकृतेः ‘हर्षचरितस्य’ प्रारम्भिके उच्छ्वासत्रये स्वकीयं परिचयं दत्तवान्। अस्य जन्म वत्स गोत्रे अभवत्। कविः बाणभट्टः सारस्वतः ब्राह्मणः आसीत्। अस्य एकः पूर्वजः ‘कुबेरः’ इति नामा आसीत्, यः संस्कृतभाषायाः प्रकाण्डविद्वान् आसीत्। कुबेरस्य पौत्र: अर्थपतिः, बाणस्य पितामहः आसीत्। बाणस्य पितुः नाम चित्रभानुः आसीत्। महाकविः बाणभट्ट: बाल्यकाले अभिभावकविहीनः जातः। अयं भ्रमणशीलः आसीत्, येन कारणात् तेन अनेकविधानां जनानां सम्पर्कः प्राप्तः। एकदा सः महाराज हर्षस्य राजसभां प्राप्तवान्। हर्षस्य राज्ये कतिषुचित् दिनेषु एव अस्य चरित्रस्य पाण्डित्यस्य च प्रभावः रूढः जातः, फलतश्च महाराजेन हर्षेण अयम् ‘वश्यवाणी कविचक्रवर्ती’ इति उपाधिना विभूषितः। महाकविबाणस्य प्रमुखाः तिम्रः रचनाः सन्ति-‘हर्षचरितम्, ‘कादम्बरी’ चण्डीशतकम् च।

JAC Class 9 Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

हिन्दी-अनुवाद – संस्कृत साहित्य में महाकवि बाणभट्ट का स्थान सर्वोपरि है। इन्होंने स्वयं रचित प्रथम गद्यरचना ‘हर्षचरित’ के प्रारम्भिक तीन उच्छ्वासों में अपना परिचय दिया है। इनका जन्म वत्स गोत्र में हुआ था। कवि बाणभट्ट सारस्वत ब्राह्मण थे। इनके एक पूर्वज का नाम ‘कुबेर’ था, जो संस्कृत भाषा के प्रकाण्ड विद्वान् थे। कुबेर के पौत्र अर्थपति बाण के पितामह थे। बाण के पिता का नाम चित्रभानु था। महाकवि बाणभट्ट बचपन में ही माता-पिता से रहित हो गए। ये भ्रमणशील थे, जिसके कारण वे अनेक प्रकार के लोगों के सम्पर्क में आये। एक बार वे महाराज हर्ष की राजसभा में पहुँचे। हर्ष के राज्य में कुछ दिनों में ही इनके चरित्र एवं पाण्डित्य का प्रभाव जम गया, परिणामस्वरूप महाराज हर्ष ने इन्हें ‘वश्यवाणी कविचक्रवर्ती’ उपाधि से विभूषित किया। महाकवि बाण की प्रमुख तीन रचनाएँ हैं-‘हर्षचरितम्’, ‘कादम्बरी’ और ‘चण्डीशतकम्।

प्रश्न: 1.
एतस्य अनुच्छेदस्य समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस अनुच्छेद का उपयुक्त शीर्षक लिखिए।)
उत्तरम् :
महाकविः बाणभट्टः (महाकवि बाणभट्ट।)

प्रश्न: 2.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि एकपदेन देयानि- (नीचे लिखे प्रश्नों के उत्तर एक शब्द में दीजिए-)
(क) महाकवेः बाणभट्टस्य प्रथमरचना किम् अस्ति? (महाकवि बाणभट्ट की प्रथम रचना क्या है?)
बाणस्य जन्म कस्मिन् गोत्रे अभवत् ? (बाण का जन्म किस गोत्र में हुआ?)
(ग) ‘कविः बाणभट्टः कः ब्राह्मणः आसीत्? (कवि बाणभट्ट कौनसे ब्राह्मण थे ?)
(घ) बाणस्य जनकस्य नाम किम् आसीत् ? (बाण के पिता का नाम क्या था?)
उत्तराणि :
(क) हर्षचरितम्
(ख) वत्सगोत्रे
(ग) सारस्वतः
(घ) चित्रभानुः।

प्रश्न: 3.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि पूर्णवाक्येन देयानि- (नीचे लिखे प्रश्नों के उत्तर पूर्ण वाक्य में दीजिए-)
(क) कुबेरः कः आसीत् ? (कुबेर कौन थे?)
(ख) बाणेन अनेकविधानां जनानां सम्पर्कः कथं प्राप्त:? (बाण ने अनेक प्रकार के लोगों का सम्पर्क कैसे प्राप्त किया?)
(ग) महाराजेन हर्षेण बाण: केन उपाधिना विभूषितः? (महाराज हर्ष ने बाण को किस उपाधि से विभूषित किया?)
उत्तराणि :
(क) कुबेर: बाणस्य पूर्वजः आसीत्, य: संस्कृतभाषायाः प्रकाण्डविद्वान् आसीत्।
(कुबेर बाण के पूर्वज थे, जो संस्कृत भाषा के प्रकाण्ड विद्वान् थे।)
(ख) बाणः भ्रमणशीलः आसीत्, येन कारणात् तेन अनेकविधानां जनानां सम्पर्कः प्राप्तः।
(बाण भ्रमणशील थे, इसी कारण उन्होंने अनेक प्रकार के लोगों का सम्पर्क प्राप्त किया।)
(ग) महाराजेन हर्षेण बाणः ‘वश्यवाणी कविचक्रवर्ती’ इति उपाधिना विभूषितः।
(महाराज हर्ष ने बाण को ‘वश्यवाणी कविचक्रवर्ती’ उपाधि से विभूषित किया।)

JAC Class 9 Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

प्रश्न: 4.
निर्देशानुसारम् उत्तरं देयम्- (निर्देशानुसार उत्तर दीजिए-)
(क) “कुबेरस्य पौत्रः अर्थपतिः, बाणस्य पितामहः आसीत्”, वाक्यस्य कर्ता कः?
(“कुबेर का नाती अर्थपति, बाण का बाबा था” वाक्य का कर्ता कौन है?)
(ख) “अभवत् वत्सगोत्रे अस्य जन्म”, वाक्ये कर्तृ-क्रिया-अन्वितिः कार्या।
(“इनका जन्म वत्स गोत्र में हुआ था,” वाक्य में कर्ता और क्रिया का अन्वय कीजिए।)
(ग) “अयं भ्रमणशीलः आसीत्” अत्र अयम् इति सर्वनामपदं कस्य संज्ञा स्थाने प्रयुक्त?
(“अयं भ्रमणशीलः आसीत्” यहाँ ‘अयम्’ सर्वनाम पद किस संज्ञा के स्थान पर प्रयोग किया गया है?)
उत्तराणि :
(क) अर्थपतिः (अर्थपति)
(ख) अस्य जन्म वत्सगोत्रे अभवत्। (इनका जन्म वत्स गोत्र में हुआ था।)
(ग) बाणस्य स्थाने।

2. प्रत्येकस्मिन् धर्मे कतिपयाः सम्प्रदायाः भवन्ति। हिन्दूनां शैवशाक्तवैष्णवादयः सम्प्रदायाः प्रसिद्धाः। मुस्लिमाः शिया-सुन्नी-बहावी-सम्प्रदायेषु विभक्ताः। ख्रीष्टानुयायिनः कैथोलिकप्रोटेस्टैण्ट इति सम्प्रदायद्वये वर्गीकृताः। सर्वेषां सम्प्रदायानां ‘सत्याराधनम्’ इति एकमेव लक्ष्यम् अस्ति। किन्तु केचित् दुष्टाः काल्पनिक मतभेदं विभाव्य परस्परं द्वेषम् उद्भावयन्ति। एक: सम्प्रदायः अपरं स्वशत्रुः मन्यते। जनाः वृथैव परस्परं युध्यन्ते। युद्धम् एव तेषां लक्ष्य सञ्जायते। ईशाराधनं तत्र गौणी भवति। भीषणं रक्तपातं धन-जनहानिश्च भवतः। अस्माकं राष्ट्रे तु विविधसम्प्रदायानां समवायः विद्यते। अत्र साम्प्रदायिक सौमनस्यं तु अत्यावश्यकम्। वयं भ्रातरः भगिन्यश्च परस्परं युद्धरताः चेत् तर्हि राष्ट्रिया एकता कुतः स्यात् ? एकतां विना सुख-समृद्धि-कल्पना निराधारा एव। अतः अस्माभिः साम्प्रदायिक सौमनस्यम् स्थिरीकर्तव्यम्।

हिन्दी-अनुवाद – प्रत्येक धर्म में कुछ सम्प्रदाय होते हैं। हिन्दुओं के शैव, शाक्त, वैष्णव आदि सम्प्रदाय प्रसिद्ध हैं। मुस्लिम-शिया, सुन्नी, बहावी सम्प्रदायों में विभक्त हैं। ईशा के अनुयायी कैथोलिक और प्रोटेस्टैण्ट इन दो सम्प्रदायों में वर्गीकृत हैं। सभी सम्प्रदायों का ‘सत्य की आराधना’ यही एक लक्ष्य है। किन्तु कुछ दुष्ट लोग काल्पनिक मतभेद को सोचकर परस्परं द्वेष पैदा करते हैं। एक सम्प्रदाय दूसरे सम्प्रदाय को अपना शत्रु मानता है। लोग बेकार ही परस्पर युद्ध करते हैं। युद्ध ही उनका लक्ष्य हो जाता है। भगवान की आराधना वहाँ गौण होती है। भीषण रक्तपात, धन है। हमारे राष्ट्र में तो विविध सम्प्रदायों का एकत्रीकरण है। यहाँ साम्प्रदायिक सौहार्द्र अत्यावश्यक है। हम भाई और बहिन यदि परस्पर युद्ध में संलग्न हों तो राष्ट्रीय एकता कहाँ से होगी ? एकता के बिना सुख-समृद्धि की कल्पना ही निराधार है। इसलिए हमें साम्प्रदायिक सौहार्द्र स्थिर करना चाहिए।

प्रश्न: 1.
अस्य वाद्यांशस्य समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस गद्यांश का समुचित शीर्षक लिखिए।)
उत्तरम् :
साम्प्रदायिक सौमनस्यम्। (साम्प्रदायिक सौहार्द्र।)

JAC Class 9 Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

प्रश्न: 2.
एकपदेन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत – (एक शब्द में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) प्रत्येकस्य धर्मस्य कतिपयाः के भवन्ति? (प्रत्येक के धर्म के कुछ क्या होते हैं?)
(ख) सर्वेषां सम्प्रदायानां किम एकमेव लक्ष्यम् अस्ति? (सभी सम्प्रदायों का एक ही लक्ष्य क्या है?)
(ग) के काल्पनिक मतभेदं विभाव्य परस्परं द्वेषम् उद्भवन्ति? (कौन काल्पनिक मतभेद को सोचकर परस्पर द्वेष पैदा करते हैं?)
(घ) एकः सम्प्रदायः अपरं कः मन्यते? (एक सम्प्रदाय दूसरे को क्या मानता है?)
उत्तराणि :
(क) सम्प्रदायाः
(ख) सत्याराधनम्
(ग) केचित् दुष्टाः
(घ) स्वशत्रुः।

प्रश्न: 3.
पूर्णवाक्येन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (पूर्ण वाक्य में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) हिन्दूनां के सम्प्रदायाः प्रसिद्धाः? (हिन्दुओं के कौन से सम्प्रदाय प्रसिद्ध हैं?)
(ख) मुस्लिमानां के सम्प्रदायाः सन्ति ? (मुस्लिमों के कौन से सम्प्रदाय हैं?)
(ग) राष्ट्रिया एकता कदा न स्यात्? (राष्ट्रीय एकता कब नहीं होगी?)
उत्तराणि :
(क) हिन्दूनां शैवशाक्तवैष्णवादयः सम्प्रदायाः प्रसिद्धाः। (हिन्दुओं के शैव-शाक्त-वैष्णव आदि सम्प्रदाय प्रसिद्ध हैं।)
(ख) मुस्लिमानां शिया-सुन्नी-बहाव्यादयः सम्प्रदायाः सन्ति। (मुस्लिमों के शिया, सुन्नी, बहावी आदि सम्प्रदाय हैं।)
(ग) यदि वयं परस्परं युद्धरताः भविष्यामः तर्हि राष्ट्रिया एकता न स्यात्। (यदि हम परस्पर युद्ध में लग जाएँगे तो राष्ट्रीय एकता नहीं होगी।)

प्रश्न 4.
निर्देशानुसारम् उत्तरं देयम्- (निर्देशानुसार उत्तर दीजिए-)
(क) “अस्माकं सौमनस्यं साम्प्रदायिक स्थिरीकर्तव्यम्”, ” वाक्ये विशेषण-विशेष्य-अन्वितिः कार्या।
(“हमारा साम्प्रदायिक सौहार्द्र स्थिर करना चाहिए”, वाक्य में विशेषण और विशेष्य का अन्वय कीजिए।)
(ख) “जनाः परस्परं युध्यन्ते”, वाक्ये ‘जनाः’ इति संज्ञायाः स्थाने सर्वनामप्रयोगः कर्तव्य।
(“लोग आपस में युद्ध करते हैं” वाक्य में ‘जनाः’ संज्ञा के स्थान पर सर्वनाम का प्रयोग कीजिए।)
(ग) ‘उद्देश्यम्’ इति पदस्य पर्यायवाचि पदं अनुच्छेदात् चित्वा लिखत।
(‘उद्देश्य’ इस पद का पर्यायवाची शब्द अनुच्छेद से चुनकर लिखिए।)
उत्तरम् :
(क) अस्माकं साम्प्रदायिक सौमनस्यं स्थिरीकर्तव्यम्। (हमारा साम्प्रदायिक सौहार्द्र स्थिर करना चाहिए।)
(ख) ते (वे सब)
(ग) लक्ष्यम्।

JAC Class 9 Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

3. अस्माकं देशस्य नाम ‘भारतवर्षम्’ इति अस्ति। पुरा अस्माकं देशे भरतनामा दुष्यन्तपुत्रः महाप्रतापी राजा बभूव। तस्य एव सम्बन्धात् अस्य देशस्य नाम अपि ‘भारतम्’ इति प्रसिद्धम्। अस्मदीयः देशः प्रकृति-सम्पन्नः अस्ति। अत्र षड् ऋतवः यथासमयम् आगत्य भारतं विविधाभिः सुषमाभिः भूषयन्ति। अस्य चरणौ रत्नाकरः दिवानक्तं प्रक्षालयति। नगाधिराजः हिमालयः अस्य मुकुट-माधुरीम् आधत्ते। गङ्गा-यमुनाद्यनेकाः नद्यः विविधेभ्यः स्थानेभ्यः निर्गत्य अस्य पावनत्वम् आपादयन्ति। अस्य भूमिः उर्वरा अस्ति। सर्वविधम् अन्नम् अत्र उत्पद्यते। अस्माकं देश: विश्वगुरुः अस्ति। अवं सभ्यतायाः प्रकाशम् अन्येभ्यः देशेभ्यः दत्तवान्। ‘भारतवर्षम्’ अनेकेषां भाषा-वेश-धर्म-संस्कृति-परम्पराणां देशः अस्ति। अयं वस्तुतः एकः महान् देशः अस्ति। अयम् अस्मभ्यम् अस्माकं प्राणेभ्यः अपि प्रियतरः अस्ति।

हिन्दी-अनुवाद – हमारे देश का नाम ‘भारतवर्ष है। पहले हमारे देश में दुष्यन्त का पुत्र भरत नाम का महाप्रतापी राजा हुआ। उसी के सम्बन्ध से इस देश का ‘भारत’ भी नाम प्रसिद्ध है। हमारा देश-प्रकृति-सम्पन्न है। यहाँ छः ऋतुएँ यथासमय 1942 संस्कृत प्रभा, कक्षा आकर भारत को विविध प्रकार के सौन्दर्य से भूषित करती हैं। सागर इसके चरण रात-दिन धोता है। पर्वतराज हिमालय इसका सुन्दर मुकुट है। गंगा-यमुना आदि अनेक नदियाँ विविध स्थानों से निकलकर इसको पवित्रता प्रदान करती हैं। इसकी भूमि उपजाऊ है। यहाँ सभी प्रकार के अन्न उत्पन्न होते हैं। हमारा देश विश्वगुरु है। इसने अन्य देशों को सभ्यता का प्रकाश दिया है। भारतवर्ष अनेक भाषा-वेश-धर्म-संस्कृति-परम्पराओं का देश है। वस्तुतः यह एक महान् देश है। यह हमें हमारे * प्राणों से भी अधिक प्रिय है।

प्रश्न: 1.
अस्य गद्यांशस्य समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस गद्यांश का समुचित शीर्षक लिखिए।)
उत्तरम् :
‘भारतवर्षम्’। (भारतवर्ष)

प्रश्न: 2.
एकपदेन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (एक शब्द में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) अस्माकं देशस्य नाम किम् अस्ति? (हमारे देश का नाम क्या है?)
(ख) दुष्यन्तस्य पुत्रस्य नाम किम् आसीत् ? (दुष्यन्त के पुत्र का नाम क्या था?)
(ग) भारतस्य चरणौ कः दिवानक्तं प्रक्षालयति? (भारत के चरणों को कौन दिन-रात धोता है?)
(घ) नगाधिराजः हिमालयः भारतवर्षस्य किम् अस्ति? (पर्वतराज हिमालय भारतवर्ष का क्या है?)
उत्तराणि :
(क) ‘भारतवर्षम्’
(ख) भरतः
(ग) रत्नाकरः
(घ) मुकुटम्।

JAC Class 9 Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

प्रश्न: 3.
पूर्णवाक्येन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (पूर्ण वाक्य में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) कस्य सम्बन्धाद् अस्य देशस्य नाम ‘भारतम्’ प्रसिद्धम् अभवत् ?
(किसके सम्बन्ध से इस देश का नाम ‘भारत’ प्रसिद्ध हुआ?)
(ख) भारतस्य पावनत्वं का: आपादयन्ति? (भारत को पवित्रता कौन प्रदान करती हैं ?)
(ग) विश्वगुरुः कः अस्ति? (विश्वगुरु कौन है?)
उत्तराणि :
(क) दुष्यन्तपुत्रभरतस्य सम्बन्धाद् अस्य देशस्य नाम ‘भारतम्’ प्रसिद्धम् अभवत्।
(दुष्यन्त-पुत्र भरत के सम्बन्ध से इस देश का नाम ‘भारत’ प्रसिद्ध हुआ।)
(ख) गंगायमुनाद्यनेकाः नद्यः भारतस्य पावनत्वम् आपादयन्ति।
(गंगा-यमुना आदि अनेक नदियाँ भारत को पवित्रता प्रदान करती हैं।)
अस्माकं देशः ‘भारतवर्षम्’ विश्वगुरुः अस्ति। (हमारा देश ‘भारतवर्ष’ विश्वगुरु है।)

प्रश्न: 4.
निर्देशानुसारम् उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (निर्देशानुसार उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) “अस्माकं देशस्य नाम भारतवर्षम् अस्ति” वाक्ये कर्ता क:?
(“हमारे देश का नाम भारतवर्ष है” वाक्य में कर्ता कौन है?)
(ख) ‘समुद्रः’ इति शब्दस्य पर्यायम् अनुच्छेदात् चित्वा लिखत।
(‘समुद्र’ शब्द का पर्याय अनुच्छेद से चुनकर लिखिए।)
(ग) ‘गत्वा’ इति पदस्य विलोमार्थकं पदं अनुच्छेदात् अन्विष्य लिखत।
(‘गत्वा’ शब्द का विलोम शब्द अनुच्छेद से खोजकर लिखिए।)
उत्तरम् :
(क) भारतवर्षम् (भारतवर्ष)
(ख) रत्नाकरः (रत्नाकर)
(ग) आगत्य।

JAC Class 9 Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

4. शासनं मुख्यतः द्विविधं भवति-राजतन्त्रं प्रजातन्त्रं च। प्रजातन्त्रम् एव लोकतन्त्रं जनतन्त्रं वा कथ्यते। राजतन्त्रे एकः पुरुषः बुद्धिबलेन, शरीरबलेन परम्परया वा राजा भवति। सः पूर्णतः स्वेच्छाचारी भवति। तस्मै यद् यद् रोचते तत् तत् करोति प्रजाभिः कारयति च। लोकतन्त्र प्रजानां प्रतिनिधयः लोकहितं दृष्ट्वा संविधान निर्माणं कृत्वा तदनुसारं शासन परिचालयन्ति। प्रतिनिधीनां निर्वाचनं निश्चितकालानन्तरं पुनः भवति। प्रजातन्त्रं बहुजनहिताय बहुजनसुखाय च भवति। अस्यां शासन-प्रणाल्यां शासने कस्यापि एकस्य एव पुरुषस्य अधिकारः न भवति। प्रजातन्त्रप्रणाल्यां प्रजाभिः निर्वाचिताः जनाः एव अधिकारिणः भवन्ति। प्रजाजनैः निर्वाचितं मन्त्रिमण्डलं सर्वदा जनता-हितम् एव चिन्तयति।

हिन्दी-अनुवाद – शासन मुख्यतः दो प्रकार का होता है-राजतन्त्र और प्रजातन्त्र। प्रजातन्त्र को ही लोकतन्त्र अथवा जनतन्त्र कहा जाता है। राजतन्त्र में एक पुरुष बुद्धि बल से, शारीरिक बल से अथवा परम्परा से राजा होता है। वह पूर्णत: स्वेच्छाचारी होता है। उसे जो-जो अच्छा लगता है वही-वही करता है और प्रजा से कराता है। लोकतन्त्र में प्रजा के प्रतिनिधि लोग लोकहित को देखकर संविधान निर्माण करके उसके अनसार शासन चलाते हैं। प्रतिनिधियों का निर्वाचन निश्चित अवधि के बाद पुनः होता है। प्रजातन्त्र बहुजन के हित के लिए और बहुजन के सुख के लिए होता है। इस शासन प्रणाली में शासन पर किसी एक पुरुष का ही अधिकार नहीं होता है। प्रजातन्त्र प्रणाली में प्रजा के द्वारा चुने हुए लोग हो अधिकारी होते हैं। प्रजा के लोगों द्वारा चुना हुआ मन्त्रिमण्डल हमेशा जनता के हित की ही सोचता है।

प्रश्न: 1.
अस्य गद्यांशस्य चतं शीर्षकं लिखत। (इस गद्यांश का समुचित शीर्षक लिखिए।)
उत्तरम् :
प्रजातन्त्रम्। (प्रजातन्त्र)

प्रश्न: 2.
एकपदेन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत – (एक शब्द में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) शासनं कति विधं भवति? (शासन कितने प्रकार का होता है?)
(ख) लोकतन्त्रं जनतन्त्रं वा किं कथ्यते? (लोकतन्त्र अथवा जनतन्त्र किसे कहते हैं?)।
(ग) प्रजातन्त्रं कस्य हिताय भवति? (प्रजातन्त्र किसके हित के लिए होता है?)
(घ) प्रजातन्त्रप्रणाल्यां प्रजाभिः निर्वाचिताः जनाः एव के भवन्ति?
(प्रजातन्त्र प्रणाली में प्रजा के द्वारा चुने हुए लोग ही कौन होते हैं?)
उत्तराणि :
(क) द्विविधम् (दो प्रकार का)
(ख) प्रजातन्त्रम् (प्रजातन्त्र को)
(ग) बहुजनस्य (बहुत से लोगों के)
(घ) अधिकारिणः (अधिकारी लोग)।

प्रश्न: 3.
पूर्णवाक्येन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (पूर्ण वाक्य में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) राजतन्त्रे एकः पुरुषः राजा कथं भवति? (राजतन्त्र में एक पुरुष राजा कैसे होता है?)
(ख) लोकतन्त्रे प्रजानां प्रतिनिधयः शासनं कथं परिचालयन्ति?
(लोकतन्त्र में प्रजा के प्रतिनिधि शासन कैसे चलाते हैं?)
(ग) प्रजातन्त्रं किमर्थं भवति? (प्रजातन्त्र किसलिए होता है?)
उत्तराणि :
(क) राजतन्त्रे एकः पुरुषः बुद्धिबलेन, शरीरबलेन परम्परया वा राजा भवति।
(राजतन्त्र में एक पुरुष बुद्धि के बल से, शरीर के बल से अथबा परम्परा से राजा होता है।)
(ख) लोकतन्त्रे प्रजानां प्रतिनिधयः लोकहितं दृष्ट्वा संविधाननिर्माणं कृत्वा तदनुसारं शासनं परिचालयन्ति।
(लोकतन्त्र में प्रजा के प्रतिनिधि लोग लोकहित को देखकर संविधान निर्माण उसके अनुसार शासन चलाते हैं।)
(ग) प्रजातन्त्रं बहुजनहिताय बहुजनसुखाय च भवति।
(प्रजातन्त्र बहुजन के हित के लिए और बहुजन के सुख के लिए होता है।)

JAC Class 9 Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

प्रश्न: 4.
निर्देशानुसारम् उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (निर्देशानुसार उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क)’प्रजातन्त्रम्’, ‘लोकतन्त्रम्’ शब्दयोः पर्यायः अत्र किम्? (प्रजातन्त्र, लोकतन्त्र शब्दों का पर्याय यहाँ क्या है?)
(ख)”प्रजातन्त्रम् एव लोकतन्त्रम् कथ्यते” वाक्ये क्रिया का? (“प्रजातन्त्र ही लोकतन्त्र कहा जाता है” वाक्य में क्रिया क्या है?)
(ग) ‘शासनं मुख्यतः द्विविधं भवति’ इति वाक्ये ‘शासनं’ पदस्य विशेषणपदं अनुच्छेदात् चित्वा लिखत।
(‘शासन मुख्यतः दो प्रकार का होता है’ इस वाक्य में ‘शासन’ पद का विशेषण अनुच्छेद से चुनकर लिखो।)
उत्तरम् :
(क) जनतन्त्रम् (जनतन्त्र)
(ख) कथ्यते (कहा जाता है)
(ग) द्विविधं ।

5. संसारे अनेकाः संस्कृतयः उदिताः अस्तंगताश्च। परं भारतीया संस्कृतिः इदानीमपि अक्षुण्णा वर्तते। अस्याः जीवनरसमूले आध्यात्मिकी भावना विद्यते। भारतीया संस्कृतिः कर्मसिद्धान्ते विश्वसिति, पुनर्जन्म खल ध्रुवं मन्ते। मनुष्येण सदा उच्चस्तरीयचिन्तनेन सह सरलजीवनं यापनीयम्। एषा धर्मप्रधानत्वेन ‘आचारः परमो धर्मः’ इति स्वीकृत्य धर्मभावनाम्, औदार्य सहिष्णुतां, भ्रातृत्वं च इमान् गुणान् सदाचारं च परिपालयितुमुपदिशति। धर्मस्य पालनेन भौतिकी उन्नतिर्भवति, अलौकिकं सुखं या संस्कृतिः आध्यात्मिकभावनया सर्वभूतेषु आत्मनः सत्तामवलोकयति। भारतीयजीवनमूल्यम् ‘वसुधैव कुटुम्बकम् एषा जीवने आचरति। भारतीया संस्कृतिः उत्कृष्टानां विचाराणामाचाराणां च समवायो विद्यते। लोकमंगलभावना अस्याः मूलसिद्धान्तः।

हिन्दी-अनुवाद – संसार में अनेक संस्कृतियाँ उदित हुईं और अस्त हो गईं। लेकिन भारतीय संस्कृति अब भी जीवित (1964 संस्कृत पभा, कक्षा…) है। इसके जीवन रूपी रस (सार) के मूल में आध्यात्मिकता की भावना है। भारतीय संस्कृति कर्म के सिद्धान्त में विश्वास करती है, पुनर्जन्म को निश्चय ही अटल मानती है। मनुष्य को सदा उच्चस्तरीय चिन्तन के साथ सादा जीवन जीना चाहिए। यह धर्म प्रधान होने के कारण ‘सदाचार ही श्रेष्ठ धर्म है’ इस प्रकार स्वीकार कर धर्म की भावना का, उदारता का, सहिष्णुता का और भाईचारे के गुण का तथा सदाचार का पालन करने का उपदेश देती है। धर्म का पालन करने से भौतिक उन्नति होती क सख प्राप्त होता है। भारतीय संस्कृति आध्यात्मिक भावना से सभी प्राणियों में आत्मा के अस्तित्व को देखती है। भारतीय जीवन के नैतिक सिद्धान्त (जीवनमूल्य) ‘वसुधैव कुटुम्बकम्’ (‘सम्पूर्ण पृथ्वी ही परिवार है’) का यह जीवन में आचरण करती है। भारतीय संस्कृति उत्कृष्ट विचारों और आचरणों का संकलन है। संसार के कल्याण की भावना इसका मूल सिद्धान्त है।

प्रश्न: 1.
अस्य गद्यांशस्य समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस गद्यांश का समुचित शीर्षक लिखिए।)
उत्तरम् :
भारतीया संस्कृतिः (भारतीय संस्कृति)।

JAC Class 9 Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

प्रश्न: 2.
एकपदेन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (एक शब्द में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) संसारे अनेकाः काः उदिताः अस्तंगताश्च? (संसार में अनेक कौन उदित हुईं और अस्त हो गई?)
(ख) भारतीयसंस्कृतेः मूले का भावना विद्यते? (भारतीय संस्कृति के मूल में कौन-सी भावना विद्यमान है?)
(ग) इदानीम् अपि का अक्षुण्णा वर्तते? (अब भी कौन जीवित है?)
(घ) भारतीया संस्कृतिः किं खलु ध्रुवं मन्यते? (भारतीय संस्कृति क्या निश्चय ही अटल मानती है?)
उत्तराणि :
(क) संस्कृतयः (संस्कृतियाँ)
(ख) आध्यात्मिकी (आध्यात्मिक)
(ग) भारतीया संस्कृतिः (भारतीय संस्कृति)
(घ) पुनर्जन्म (पुनर्जन्म को)।

प्रश्न: 3.
पूर्णवाक्येन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (पूरे वाक्य में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) भारतीया संस्कृतिः किं मनुते? (भारतीय संस्कृति क्या मानती है?)
(ख) मनुष्येण सदा कीदृशं जीवन यापनीयम्? (मनुष्य को सदा कैसा जीवन जीना चाहिए?)
(ग) धर्मस्य पालनेन किं भवति? (धर्म का पालन करने से क्या होता है?)
उत्तराणि :
(क) भारतीया संस्कृतिः कर्मसिद्धान्ते विश्वसिति, पुनर्जन्म खलु ध्रुवं मनुते च।
(भारतीय संस्कृति कर्म के सिद्धान्त में विश्वास करती है और पुनर्जन्म को निश्चय ही अटल मानती है।)
(ख) मनुष्येण सदा उच्चस्तरीयचिन्तनेन सह सरलजीवनं यापनीयम्।
(मनुष्य को सदा उच्चस्तरीय चिन्तन के साथ सादा जीवन जीना चाहिए।)
(ग) धर्मस्य पालनेन भौतिकी उन्नतिर्भवति, अलौकिकं सुखं च प्राप्यते।
(धर्म का पालन करने से भौतिक उन्नति होती है और अलौकिक सुख प्राप्त होता है।)

प्रश्न: 4.
निर्देशानुसारम् उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत – (निर्देशानुसार उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) ‘उदिताः’ एतस्य विपरीतार्थकः शब्दः अत्र किम्? (‘उदित हुई’ का विलोम शब्द यहाँ क्या है?)
(ख) धर्मस्य पालनेन अलौकिकं सुखं प्राप्यते” वाक्ये कर्ता कः? (“धर्म का पालन करने से अलौकिक सुख प्राप्त होता है” वाक्य में कर्ता कौन है?)
(ग) ‘एषा धर्म प्रधानत्वेन’ इति वाक्ये ‘एषा’ सर्वनाम् पदं कस्मै प्रयुक्तः? (‘एषा धर्म प्रधानत्वेन’ इस वाक्य में ‘एषा’ सर्वनाम पद किसके लिए प्रयोग हुआ है?)
उत्तरम् :
(क) अस्तंगताः (अस्त हुईं)।
(ख) अलौकिकं सुखम् (अलौकिक सुख)
(ग) भारतीया संस्कृतिः।

JAC Class 9 Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

6. समाजस्य प्रगतिः नारीप्रगत्यधीना वर्तते। यतः नरः नारी च इति जीवनरथस्य द्वे चक्रे। यथा च एकं चक्रं रथस्य कारणं न तथा नारी विना पुरुषस्य गतिः न अस्ति। जीवनस्य सर्वेषु क्षेत्रेषु सुशिक्षिताः नार्यः पुंवत् सर्वकार्यसक्षमा वर्तन्ते। समानाधिकारस्य युगेऽस्मिन् ताः राजनीती, राजकीयसेवासु, अन्यक्षेत्रेषु वा यथेच्छं साफल्येन कर्म कर्तुं समर्थाः वर्तन्ते। स्वतन्त्रताप्राप्त्यनन्तरं तु राष्ट्रियशासनं नारीशिक्षायाः महत्त्वं सम्यगनुभवति। मध्यकालस्य अवगुण्ठनवत्यः अशिक्षिताः नार्यः सम्प्रति यथेच्छं शिक्षा प्राप्य सक्रियराजनीती, प्रशासकीयपदेषु अन्येषु च विविधेषु क्षेत्रेषु प्रतिष्ठिताः सन्ति। इत्थं नारीपूजा महिलाजनसमादरः वा समाजस्य श्रेयसे, तस्य अवहेलना तु राष्ट्रस्य विधाताय। यदा यदा नारीणाम् अवहेलना कृता, राष्ट्रस्य पतनं संजातम् । यत्र नार्याः सम्मानं, तत्रैव सनातनं सुखम् अखण्डा च शान्तिः सम्भाव्यते।

हिन्दी-अनुवाद – समाज की प्रगति नारी की प्रगति के अधीन है। क्योंकि नर और नारी जीवनरूपी रथ के दो पहिये हैं। जिस प्रकार एक पहिया रथ का कारण नहीं होता, उसी तरह नारी के बिना पुरुष की गति नहीं है। जीवन के सभी क्षेत्रों में ष के समान सभी कार्य करने में सक्षम हैं। वे समान अधिकार के इस युग में राजनीति में, राजकीय सेवाओं में अथवा अन्य क्षेत्रों में इच्छानुसार सफलतापूर्वक कर्म करने के लिए समर्थ हैं।

स्वतन्त्रता प्राप्ति के बाद तो राष्ट्रीय शासन नारी शिक्षा के महत्त्व को भली प्रकार से अनुभव करता है। मध्यकालीन पर्दा करने वाली अशिक्षित नारियाँ अब इच्छानुसार शिक्षा प्राप्त कर सक्रिय राजनीति में, प्रशासकीय पदों पर और दूसरे विविध क्षेत्रों में प्रतिष्ठित हैं। इस प्रकार नारी पूजा अथवा महिला का उचित सम्मान समाज के कल्याण के लिए है, उसकी अवहेलना तो राष्ट्र की हानि है। जब-जब नारियों की अवहेलना की गई है, राष्ट्र का पतन हुआ है। जहाँ नारी का सम्मान होता है, वहीं सनातन सुख और अखण्ड शान्ति की सम्भावना होती है।

प्रश्न: 1.
अस्य गद्यांशस्य समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस गद्यांश का समुचित शीर्षक लिखिए।)
उत्तरम् :
नारीमहिमा (नारी की महिमा)।

प्रश्नः 2.
एकपदेन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (एक शब्द में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) समाजस्य किं नारी प्रगत्यधीना वर्तते? (समाज की क्या नारी की प्रगति के अधीन है?)
(ख) सुशिक्षिताः नार्यः किंवत् सर्वकार्यसक्षमा वर्तन्ते? (सुशिक्षित नारियाँ किसके समान सभी कार्य करने में सक्षम हैं?)
(ग) कस्याः अवहेलना राष्ट्रस्य विघाताय? (किसकी अवहेलना राष्ट्र की हानि है?)
(घ) नारीणाम् अवहेलनया कस्य पतनं संजातम्? (नारी की अवहेलना से किसका पतन हुआ है?)
उत्तराणि :
(क) प्रगतिः (उन्नति)
(ख) पंवत् (पुरुष के समान)
(ग) नार्याः (नारी की)
(घ) राष्ट्रस्य (राष्ट्र की)

JAC Class 9 Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

प्रश्न: 3.
पूर्णवाक्येन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत। (पूरे वाक्य में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए।)
(क) अस्मिन् युगे नार्यः केषु क्षेत्रेषु कर्म कर्तुं समर्थाः वर्तन्ते?
(इस युग में नारियाँ किन क्षेत्रों में कार्य करने में समर्थ हैं?)
(ख) स्वतन्त्रताप्राप्त्यनन्तरं राष्ट्रियशासनं किम् अनुभवति?
(स्वतन्त्रता प्राप्ति के बाद राष्ट्रीय शासन क्या अनुभव करता है?)
(ग) राष्ट्रस्य पतनं कदा संजातम्? (राष्ट्र का पतन कब हुआ है?)
उत्तराणि :
(क) अस्मिन् युगे नार्यः राजनीती, राजकीयसेवासु अन्यक्षेत्रेषु वा कर्म कर्तुं समर्थाः वर्तन्ते ।
(इस युग में नारियाँ राजनीति में, राजकीय सेवाओं में अथवा अन्य क्षेत्रों में काम करने में समर्थ हैं।)
(ख) स्वतन्त्रताप्राप्त्यनन्तरं राष्ट्रियशासनं नारीशिक्षायाः महत्त्वं सम्यगनुभवति।
(स्वतन्त्रता प्राप्ति के बाद राष्ट्रीय शासन नारी शिक्षा के महत्त्व को भली-भाँति अनुभव करता है।)
(ग) यदा-यदा नारीणाम् अवहेलना कृता, राष्ट्रस्य पतनं संजातम्।
(जब-जब नारियों की अवहेलना की गई है, राष्ट्र का पतन हुआ है।)

प्रश्न: 4.
निर्देशानुसारम् उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (निर्देशानुसार उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) “श्रेयसे समाजस्य नारीपूजा” वाक्ये कर्त-क्रिया-अन्वितिः कार्या।
(“नारी पूजा समाज के कल्याण के लिए” वाक्य में कर्ता और क्रिया का अन्वय कीजिए।)
(ख) ‘अपमानम्’ इत्यस्य शब्दस्य विलोमपदम् अनुच्छेदात् चिनुत। (अनुच्छेद से ‘अपमान’ शब्द का विलोम चुनिए।)
(ग) ‘जीवनस्य सर्वेषु क्षेत्रेषु’ वाक्यात् विशेषणपदं चिनुत। (‘जीवनस्य सर्वेषु क्षेत्रेषु’ वाक्य से विशेषण पद चुनिये।)
उत्तरम् :
(क) नारीपूजा समाजस्य श्रेयसे (नारी पूजा समाज के कल्याण के लिए)।
(ख) समादरः (सम्मान)
(ग) सर्वेषु (सभी)।

7. ‘स्वातन्त्र्यमेव जीवनम्’ इति ऊरीकृत्य ये केचन पुरुषाः अस्मिन् जगति समजायन्त, तेषु नेतृवरः सुभाषः एकतमः। यस्य प्रात:वन्दनीयस्य पावननामस्मरणेन जीवनं धन्यं भवति। जीवनचरितस्य यस्य प्रेरकसंस्मरणानि स्मृत्वा न केवलं चेतः समुल्लसति अपितु तस्य जीवनस्य प्रशस्तपथमनुसृत्य देशकृते मनसा वचसा कर्मणा सर्वमेव समर्पणस्य भावना समुद्जायते।। बाल्यकाले सुभाषः एंग्लोभारतीयानामेकस्मिन् विद्यालये शिक्षार्थं प्रवेशितः। अधीयानः सुभाषः सपद्येव आंग्लभाषायां प्रावीण्यमधिगतवान् । विद्यालये तस्मिन् अध्ययनरतेषु एंग्लोइंडियनबालकेषु भारतीयबालकेषु च समव्यवहारः नासीत्। तत्र अधीयानाः प्रावीण्यं च प्रकटयन्तः भारतीयाः बालकाः छात्रवृत्तिं प्राप्तुं नाधिकृताः आसन्। वर्गभेदेन इमे बालकाः प्रायः कलहायमानाः एव निवसन्ति स्म। स्वात्मकथायां सुभाषः खिन्नमनसा सर्वान् भारतीयछात्रान् विद्यालयेऽस्मिन् प्रवेशात् न्यवारयत्।

हिन्दी-अनुवाद – ‘स्वतन्त्रता ही जीवन है’ इस प्रकार स्वीकार कर जो कुछ पुरुष इस संसार में पैदा हुए हैं, उनमें से नेताजी सुभाषचन्द्र एक थे। जिनका प्रातः वन्दनीय पावन नाम का स्मरण करने से जीवन धन्य हो जाता है। जिनके जीवन-चरित्र के प्रेरक संस्मरणों को स्मरण कर न केवल मन प्रसन्न होता है, अपितु उनके जीवन के प्रशंसनीय मार्ग का अनुसरण करके देश के लिए मन, वाणी और कर्म से सब कुछ समर्पण की भावना उत्पन्न होती है। बचपन में सुभाष को एंग्लो-भारतीयों के एक विद्यालय में पढ़ने के लिए प्रवेश दिलाया गया। पढ़ते हुए सुभाष ने शीघ्र ही अंग्रेजी भाषा में दक्षता प्राप्त की। उस विद्यालय में पढ़ने वाले एंग्लो-इंडियन बालकों में और भारतीय बालकों में समान व्यवहार नहीं था। वहाँ पढ़ते हुए दक्षता को प्रकट करने वाले भारतीय बालक छात्रवृत्ति प्राप्त करने के अधिकारी नहीं थे। वर्गभेद के कारण ये बालक प्रायः झगड़ते ही रहते थे। अपनी आत्मकथा में सुभाष ने खिन्न मन से सभी भारतीय छात्रों को इस विद्यालय में प्रवेश लेने से रोका।

प्रश्न: 1.
अस्य गद्यांशस्य समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस गद्यांश का समुचित शीर्षक लिखिए।)
उत्तरम् :
नेतृवरसुभाषस्य संस्मरणानि (नेताजी सुभाष के संस्मरण)।

JAC Class 9 Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

प्रश्न: 2.
एकपदेन उत्तरम उत्तरपस्तिकायां लिखत- (एक शब्द में उत्तर उत्तरपस्तिका में लिखिए-)
(क) कस्य पावननामस्मरणेन जीवनं धन्यं भवति ?
(किसके पावन नाम का स्मरण करने से जीवन धन्य हो जाता है?)
(ख) बाल्यकाले सुभाष: कस्मिन् विद्यालये शिक्षार्थं प्रवेशितः?
(बचपन में सुभाष को किस विद्यालय में पढ़ने के लिए प्रवेश दिलाया गया?)
(ग) सुभाषः कस्यां भाषायां प्रावीण्यमधिगतवान् ?
(सुभाष ने किस भाषा में प्रवीणता प्राप्त की?)
(घ) सुभाषः भारतीयछात्रान् विद्यालयेऽस्मिन् कस्मात् न्यवारयत्?
(सुभाष ने भारतीय छात्रों को इस विद्यालय में किससे रोका?)
उत्तराणि :
(क) सुभाषस्य (सुभाष के)
(ख) एंग्लोभारतीयानाम् (एंग्लो-भारतीयों के)
(ग) आंग्लभाषायाम् (अंग्रेजी भाषा में)
(घ) प्रवेशात् (प्रवेश लेने से)।

प्रश्न: 3.
पूर्णवाक्येन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (पूरे वाक्य में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) किम् ऊरीकृत्य केचन पुरुषाः अस्मिन् जगति समजायन्त?
(क्या स्वीकार कर कुछ पुरुष इस संसार में पैदा हुए हैं?)
(ख) अधीयान: सुभाषः किम् अधिगतवान्? (पढ़ते हुए सुभाष ने क्या प्राप्त कर लिया?)
(ग) एंग्लोभारतीयानां विद्यालये भारतीयबालकैः सह कीदृशं व्यवहारम् आसीत्?
(एंग्लो-भारतीयों के विद्यालय में भारतीय बालकों के साथ कैसा व्यवहार था?)
उत्तराणि :
(क) ‘स्वातन्त्र्यमेव जीवनम्’ इति ऊरीकृत्य केचन पुरुषाः अस्मिन् जगति समजायन्त।
(‘स्वतन्त्रता ही जीवन है’ यह स्वीकार कर कुछ पुरुष इस संसार में पैदा हुए हैं।)
(ख) अधीयानः सुभाषः सपद्येव आंग्लभाषायां प्रावीण्यमधिगतवान्।।
(पढ़ते हुए सुभाष ने शीघ्र ही अंग्रेजी भाषा में प्रवीणता प्राप्त कर ली।)
(ग) एंग्लोभारतीयानां विद्यालये भारतीयबालकैः सह पक्षपातपूर्णव्यवहारः आसीत्।
(एंग्लो-भारतीयों के विद्यालय में भारतीय बालकों के साथ पक्षपातपूर्ण व्यवहार था।)

JAC Class 9 Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

प्रश्न: 4.
निर्देशानुसारम् उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत – (निर्देशानुसार उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) ‘पावननाम’ इति कस्य नाम्नः विशेषणः अस्ति? (‘पावन नाम’ यह किसके नाम का विशेषण है?)
(ख) “ते छात्रवृत्तिं प्राप्तुं नाधिकृताः आसन्” वाक्ये ‘ते’ इति सर्वनाम्नः स्थाने संज्ञाप्रयोगः कर्तव्यः।
(“वे छात्रवृत्ति प्राप्त करने के अधिकारी नहीं थे” वाक्य में ‘ते’ सर्वनाम के स्थान पर संज्ञा का प्रयोग कीजिए।)
(ग) ‘जीवनं धन्यं भवति’ इति वाक्ये ‘भवति’ क्रियापदस्य कर्ता कः?
(‘जीवनं धन्यं भवति’ वाक्य में ‘भवति’ क्रिया का कर्ता कौन है?)
उत्तरम् :
(क) सुभाषस्य (सुभाष के),
(ख) भारतीयाः बालकाः (भारतीय बालक)
(ग) जीवनम्।

8. पृथ्वीजलाकाशवनस्पतयः जीवाश्च पर्यावरणसर्जकाः सन्ति। प्रकृत्याः समग्रं रूपमेव पर्यावरणमिति कथ्यते। पर्यावरणेन अस्माकं शरीरं मनः स्वास्थ्यं च प्रभावितानि भवन्ति। वर्तमानकाले प्राकृतिकसंसाधनानाम् असन्तुलितदोहनेन औद्योगिकविस्तारेण चास्माकं मृद्वायुजलानि दूषितानि। अनेन न केवलं वयम् अपितु वृक्षलता-गुल्मवायुजलजीवाः सर्वेऽपि प्रभाविताः सन्ति । वृक्षवनस्पतीनां पशुपक्षिणां चानेकाः दुर्लभाः प्रजातयः विलुप्यन्ते। सघनवनानि नश्यन्ति। अस्माभिः प्रतिश्वासं विषपानं क्रियते। सततं क्रियमाणेन औद्योगिकीकरणेन पैट्रोलचालितवाहनैः च प्राणवायुः न्यूनतां प्राप्नोति, विषयुक्तः कार्बनडाइऑक्साइडवायुः वृद्धिम् आप्नोति। वायुप्रदूषणम् अम्लीयवर्षारूपेण परिणमति। विषयुक्तेन वायुना पृथिव्याम् ऊष्मा वृद्धिम् आप्नोति।

वायुप्रदूषणनिवारणाय वनस्पतीनां वनानां च संरक्षणं परमावश्यकम्। पर्यावरणविशेषज्ञमतानुसारेण भूभागस्य तृतीयांशः वनाच्छादितः भवेत्। – हिन्दी-अनुवाद-पृथ्वी, जल, आकाश, वनस्पति और जीव पर्यावरण के सर्जक हैं। प्रकृति का सम्पूर्ण रूप ही पर्यावरण कहा जाता है। पर्यावरण से हमारे शरीर, मन और स्वास्थ्य प्रभावित होते हैं। वर्तमान काल में प्राकृतिक संसाधनों के असन्तुलित दोहन से और औद्योगिक विस्तार से हमारे मृदा, वायु, जल दूषित हो रहे हैं। इससे न केवल हम अपितु वृक्ष, लता, पौधे, वायु, जल, जीव सभी प्रभावित हैं। वृक्षों की, वनस्पतियों की और पशु-पक्षियों की अनेक दुर्लभ प्रजातियाँ लुप्त हो रही हैं।

सघन वन नष्ट किये जा रहे हैं। हम प्रत्येक श्वास के साथ विषपान कर रहे हैं। सतत (निरन्तर) किये जाने वाले औद्योगिकीकरण से और पेट्रोल से चलने वाले वाहनों से प्राणवायु (ऑक्सीजन) न्यून हो रही है (न्यूनता को प्राप्त कर रही है।)। विषयुक्त कार्बन डाइऑक्साइड वायु वृद्धि को प्राप्त हो रही है। वायु प्रदूषण अम्लीय वर्षा के रूप में परिणित हो रहा है। विषयुक्त वायु से पृथ्वी पर गर्मी वृद्धि को प्राप्त हो रही है। वायु प्रदूषण निवारण के लिए वनस्पति और वनों का संरक्षण परम आवश्यक है। पर्यावरण विशेषज्ञों के मतानुसार पृथ्वी का एक-तिहाई भाग वनों से आच्छादित (घिरा हुआ) होना चाहिए।

JAC Class 9 Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

प्रश्न: 1.
एतस्य गद्यखण्डस्य समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस गद्यांश का समुचित शीर्षक लिखिए।)
उत्तरम् :
पर्यावरणप्रदूषणम् (पर्यावरण प्रदूषण)।

प्रश्न: 2.
एकपदेन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (एक शब्द में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) प्रकृत्याः समग्रं रूपमेव किम् कथ्यते? (प्रकृति का समग्र रूप ही क्या कहा जाता है?) ।
(ख) वयम् अपि प्रतिश्वासेन सह किं पिबामः? (हम सब भी प्रत्येक श्वास के साथ क्या पी रहे हैं?)
(ग) कस्य निवारणाय वनानां संरक्षणं परमावश्यकम्?
(किसके निवारण के लिए वनों का संरक्षण परम आवश्यक है?)
(घ) पर्यावरणविशेषज्ञमतानुसारेण भूभागस्य कियान अंशः वनाच्छादितः भवेत् ?
(पर्यावरण विशेषज्ञों के मतानुसार पृथ्वी का कितना भाग वनों से आच्छादित होना चाहिए?)
उत्तराणि :
(क) पर्यावरणम् (पर्यावरण)
(ख) विषम् (विष)
(ग) वायुप्रदूषणस्य (वायु प्रदूषण के)
(घ) तृतीयांशः (एक-तिहाई भाग)।

JAC Class 9 Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

प्रश्न: 3.
पूर्णवाक्येन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत – (पूरे वाक्य में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) पर्यावरणसर्जकाः के सन्ति ? (पर्यावरण के सर्जक कौन हैं?)
(ख) पर्यावरणेन अस्माकं कानि प्रभावितानि भवन्ति? (पर्यावरण से हमारे क्या प्रभावित होते हैं?)
(ग) वर्तमानकाले केन कारणेन मृद्वायुजलानि दूषितानि?
(वर्तमान काल में किस कारण से मृदा, वायु और जल दूषित हो रहे हैं?)
उत्तराणि :
(क) पृथ्वीजलाकाशवनस्पतयः जीवाश्च पर्यावरणसर्जकाः सन्ति।
(पृथ्वी, जल, आकाश, वनस्पति और जीव पर्यावरण के सर्जक हैं।)
(ख) पर्यावरणेन अस्माकं शरीरं, मनः स्वास्थ्यं च प्रभावितानि भवन्ति।
(पर्यावरण से हमारे शरीर, मन और स्वास्थ्य प्रभावित होते हैं।)
(ग) वर्तमानकाले प्राकृतिकसंसाधनानाम् असन्तुलितदोहनेन औद्योगिकविस्तारेण चास्माकं मृद्वायुजलानि दूषितानि।
(वर्तमान काल में प्राकृतिक संसाधनों के असन्तुलित दोहन से और औद्योगिक विस्तार से हमारे मृदा, वायु और जल दूषित हो रहे हैं।)

प्रश्न: 4.
निर्देशानुसारम् उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (निर्देशानुसार उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) “तस्याः समग्ररूपमेव पर्यावरणमिति कथ्यते” वाक्ये ‘तस्याः’ सर्वनाम्नः स्थाने संज्ञाप्रयोग: कार्यः।
(“उसका सम्पूर्ण रूप ही पर्यावरण कहा जाता है”-वाक्य में ‘उसका’ सर्वनाम के स्थान पर संज्ञा का प्रयोग कीजिए।)
(ख) ‘भाष्यते’ इत्यस्य पर्यायम् अनुच्छेदात् चिनुत । (‘भाष्यते’ शब्द का पर्याय अनुच्छेद से चुनिए।)
(ग) अनुच्छेदात् ‘सुलभाः’ इति पदस्य विलोमार्थकं पदं चिनुत।
(अनुच्छेद से ‘सुलभाः’ पद का विलोमार्थक का पद चुनिये।)
उत्तरम् :
(क) प्रकृत्याः (प्रकृति का)
(ख) कथ्यते (कहा जाता है)
(ग) दुर्लभाः।

9. लालबहादुरशास्त्रिमहोदयस्य नाम को न जानाति। पण्डित जवाहरलालनेहरूमहोदयस्य निधनान्तेऽयमेव भारतस्य प्रधानमन्त्री अभवत्। लालबहादुरशास्त्रिणो जन्म 1904 ख्रिस्ताब्दे अक्टूबरमासस्य द्वितीयदिनांके वाराणसीमण्डलान्तर्गते मुगलसरायनाम्नि नगरे निर्धनतमे परिवारे अभवत् । शास्त्रिण: शैशवकालः निर्धनतायामेव व्यतीतोऽभूत्। स्वावलम्बी शास्त्रिमहोदयः स्वीयानि वस्त्राणि स्वयमेव क्षालयति स्म, सर्वाणि कार्याणि स्वयमेव करोति स्म पदसञ्चलनेन अध्येतुं विद्यालयं गच्छति स्म च। अन्ये छात्राः नौकामारुह्य गंगां पारयन्ति स्म किञ्च निर्धनोऽयं स्वयमेव तीत्वा विद्यालयं गच्छति स्म। देशस्य स्वतन्त्रतायाः समर्थकोऽयं सत्वरमेव अध्ययनं परित्यज्य महात्मागान्धिमहाभागैः प्रायोजिते असहयोगान्दोलने सम्मिलितोऽभवत्। अनन्तरं स्वकीयमध्ययनं पूर्ण कर्तुं काशीविद्यापीठमगच्छत्। काशीविद्यापीठादेव ‘शास्त्री’ इति उपाधिं लब्धवान्।

हिन्दी-अनुवाद – लालबहादुर शास्त्री महोदय का नाम कौन नहीं जानता। पं. जवाहरलाल नेहरू महोदय की मृत्यु के बाद यही भारत के प्रधानमन्त्री बने। लालबहादुर शास्त्री का जन्म सन् 1904 ई. में अक्टूबर मास की 2 तारीख को, वाराणसी मण्डल के अन्तर्गत मुगलसराय नामक नगर में अत्यन्त निर्धन परिवार में हुआ था। शास्त्रीजी का बचपन निर्धनता में ही व्यतीत हुआ। स्वावलम्बी शास्त्री महोदय अपने वस्त्र स्वयं ही धोते थे, सभी कार्य स्वयं ही करते थे और पैदल चलकर पढ़ने के लिए विद्यालय जाते थे। अन्य छात्र नाव पर चढ़कर गंगा पार करते थे, किन्तु यह निर्धन स्वयं ही तैरकर विद्यालय जाते थे। देश की स्वतन्त्रता का समर्थन करने वाले यह (शास्त्रीजी) शीघ्र ही अध्ययन छोड़कर महात्मा गाँधी महोदय द्वारा चलाए गए असहयोग आन्दोलन में सम्मिलित हो गए। बाद में अपना अध्ययन पूर्ण करने के लिए काशी विद्यापीठ गए। काशी विद्यापीठ से ही ‘शास्त्री’ यह उपाधि प्राप्त की।

प्रश्न: 1.
एतस्य गद्यखण्डस्य समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस गद्यांश का समुचित शीर्षक लिखिए।)
उत्तरम् :
श्रीलालबहादुरशास्त्री। (श्री लालबहादुर शास्त्री)

JAC Class 9 Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

प्रश्न: 2.
एकपदेन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (एक शब्द में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) पं. जवाहरलालनेहरूमहोदयस्य निधनान्ते भारतस्य प्रधानमन्त्री कः अभवत् ?
(पं. जवाहरलाल नेहरू महोदय के निधन के बाद भारत का प्रधानमन्त्री कौन हुआ?)
(ख) शास्त्रिण: कः कालः निर्धनतायामेव व्यतीतोऽभूत् ?
(शास्त्री जी का कौन-सा समय निर्धनता में ही व्यतीत हुआ?)
(ग) लालबहादुरशास्त्रिमहोदयस्य ग्रामः कः आसीत् ?
(लालबहादुर शास्त्री महोदय का गाँव कौन-सा था?)
(घ) शास्त्री: देशस्य कस्याः समर्थकः आसीत् ?
(शास्त्री जी देश की किसके समर्थक थे?)
उत्तराणि :
(क) श्रीलालबहादरशास्त्री (श्री लालबहादुर शास्त्री)
(ख) शैशवकालः (बचपन)
(ग) मुगलसरायः (मुगलसराय)
(घ) स्वतन्त्रतायाः (स्वतन्त्रता के)।

प्रश्न: 3.
पूर्णवाक्येन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (पूरे वाक्य में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) लालबहादुरशास्त्रिणो जन्म कदा अभवत् ? (लालबहादुर शास्त्री का जन्म कब हुआ?)
(ख) लालबहादुरः स्वयमेव किं करोति स्म? (लालबहादुर स्वयं ही क्या करते थे?)
(ग) अध्ययनं परित्यज्य लालबहादुरः कुत्र सम्मिलितोऽभवत् ? (अध्ययन त्यागकर लालबहादुर कहाँ सम्मिलित हो गए?)
उत्तराणि :
(क) लालबहादुरशास्त्रिणो जन्म 1904 ख्रिस्ताब्दे अक्टूबरमासस्य द्वितीयदिनांके अभवत्।
(लालबहादुर शास्त्री का जन्म सन् 1904 ई. में अक्टूबर मास की दो तारीख को हुआ।)
(ख) लालबहादुरः स्वयमेव स्वीयानि वस्त्राणि क्षालयति स्म सर्वाणि कार्याणि च स्वयमेव करोति स्म।
(लालबहादुर स्वयं ही अपने वस्त्र धोते थे और सभी कार्य स्वयं ही करते थे।)
(ग) अध्ययनं परित्यज्य लालबहादुरः गान्धिमहाभागैः प्रायोजिते असहयोगान्दोलने सम्मिलितोऽभवत्।
(अध्ययन त्यागकर लालबहादुर गान्धी महोदय द्वारा चलाये गए असहयोग आन्दोलन में सम्मिलित हो गए।)

प्रश्न: 4.
निर्देशानुसारम् उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत – (निर्देशानुसार उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) “क्षालयति स्म अयं स्वकीयानि वस्त्राणि” वाक्ये कर्तृ-क्रिया-अन्वितिः कार्या।
(“ये अपने वस्त्रों को धोते थे” वाक्य में कर्ता और क्रिया का अन्वय कीजिए।)
(ख) “अस्य जन्म परिवारे निर्धनतमे अभवत्” वाक्ये विशेषण-विशेष्य-अन्वितिः कार्या।
(“इनका जन्म अत्यन्त निर्धन परिवार में हुआ था” वाक्य में विशेषण और विशेष्य का अन्वय कीजिए।)
(ग) ‘मरणान्ते’ इति पदस्य अनुच्छेदात् चित्वा पर्याय पदं लिखत।
(‘मरणान्ते’ पद का पर्याय अनुच्छेद से चुनकर लिखिए।
उत्तराणि :
(क) अयं स्वकीयानि वस्त्राणि क्षालयति स्म। (ये अपने वस्त्रों को धोते थे।)
(ख) अस्य जन्म निर्धनतमे परिवारे अभवत्। (इनका जन्म अत्यन्त निर्धन परिवार में हुआ था।)
(ग) निधनान्ते (निधन के बाद)।

JAC Class 9 Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

10. अस्माकं राजस्थान वीराणां जनको वर्तते। त्यागेन बलिदानेन च पूता अस्य भूमिः प्रणम्या। कवयः अपि काव्येषु अस्य गौरव-गीतानि गायन्ति। राजस्थानस्य वीराणां देशरक्षायै, स्वाभिमानं रक्षयितुञ्च कृतमात्मोसर्ग सगर्वं वदन्ति इतिहासविदः । राजस्थानस्य सभ्यतायाः उद्भवः विकासश्च अतिप्राचीनो वर्तते। कालीबंगा आहड़ादि स्थानेषु कृतेन उत्खननेन अस्याः सभ्यतायाः अस्तित्वं मोहनजोदड़ो-हड़प्पादिसभ्यतानां समकालिकं सिध्यति। पुरातात्विकसाक्ष्यैः सिध्यति यत् लक्षवर्षेभ्यः प्राक् राजस्थानस्य दक्षिणभागे बनासगम्भीरी बेड़चादिनदीनां च तटेषु निवासिनो मानवाः प्रस्तरयुगस्य आयुधैः मृगयां कुर्वन्ति स्म। प्रस्तरसभ्यतायाः चिह्नानि चर्मण्वत्यादिनदीनां समीये समुपलब्धानि। ऋग्वेदानुसारं राजस्थानीयस्य गंगानगरमण्डलस्य पूर्वस्यां सीमायां दृषद्वती सरित वहति स्म प्रतीच्यां च सरस्वती नदी अवहत। तस्मिन् समये अयं भू-भागः ब्रह्मावर्तनाम्ना कथ्यते स्म।

हिन्दी-अनुवाद – हमारा राजस्थान वीरों का जनक (उत्पन्न करने वाला) है। त्याग और बलिदान से पवित्र इसकी भूमि प्रणाम करने योग्य है। कवि भी काव्यों में इसके गौरव के गीत गाते हैं। देश की रक्षा के लिए और स्वाभिमान की रक्षा के लिए राजस्थान के वीरों द्वारा किए गए आत्मबलिदान को इतिहास के ज्ञाता गर्वपूर्वक बतलाते हैं। राजस्थान की सभ्यता का उद्भव और विकास अत्यन्त प्राचीन है। कालीबंगा, आहड़ आदि स्थानों पर की गई खुदाई से इस सभ्यता का अस्तित्व मोहनजोदड़ो, हड़प्पा आदि सभ्यताओं के समकालीन सिद्ध होता है। पुरातत्वविषयक प्रमाणों से सिद्ध होता है कि लाखों वर्ष पहले राजस्थान के दक्षिण भाग में बनास, गम्भीरी, बेड़च आदि नदियों के तटों पर निवास करने वाले मनुष्य पाषाणयुग के हथियारों से शिकार करते थे। पाषाण सभ्यता के चिह्न चम्बल आदि नदियों के समीप प्राप्त होते हैं। ऋग्वेद के अनुसार राजस्थान के गंगानगर मण्डल की पूर्वी सीमा में दृषद्वती नदी बहती थी और पश्चिम दिशा में सरस्वती नदी बहती थी। उस समय यह भू-भाग ब्रह्मावर्त नाम से कहा जाता था।

प्रश्न: 1.
एतस्य गद्यखण्डस्य समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस गद्यांश का समुचित शीर्षक लिखिए।)
उत्तरम् :
अस्माकं राजस्थानम् (हमारा राजस्थान)।

प्रश्न: 2.
एकपदेन उत्तरम उत्तरपस्तिकायां लिखत – (एक शब्द में उत्तर उत्तरपस्तिका में लिखिए-)
(क) अस्माकं राजस्थानं केषां जनकः वर्तते ? (हमारा राजस्थान किनका जनक है?)
(ख) के काव्येषु राजस्थानस्य गौरव-गीतानि गायन्ति? (कौन काव्यों में राजस्थान के गौरव-गीत गाते हैं?)
(ग) कस्य सभ्यतायाः उद्भवः विकासश्च अतिप्राचीनो वर्तते?
(किस सभ्यता का उद्भव और विकास अत्यन्त प्राचीन है?)
(घ) गंगानगरमण्डलस्य पूर्वस्यां सीमायां का सरित् वहति स्म?
(गंगानगरमण्डल की पूर्वी सीमा में कौन-सी नदी बहती थी?)
उत्तराणि-
(क) वीराणाम् (वीरों का)
(ख) कवयः (कवि लोग)
(ग) राजस्थानस्य (राजस्थान के)
(घ) दृषद्वती (दृषद्वती)।

प्रश्न: 3.
पूर्णवाक्येन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (पूरे वाक्य में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) राजस्थानस्य विषये इतिहासविदः सगर्वं किं वदन्ति?
(राजस्थान के विषय में इतिहास के ज्ञाता गर्वपूर्वक क्या बतलाते हैं ?)
(ख) राजस्थानस्य सभ्यता कस्याः सभ्यतायाः समकालिकी सिध्यति?
(राजस्थान की सभ्यता किस सभ्यता के समकालीन सिद्ध होती है?)
(ग) लक्षवर्षेभ्यः प्राक् राजस्थानस्य दक्षिणभागे का: नद्यः वहन्ति स्म?
(लाखों वर्ष पहले राजस्थान के दक्षिण भाग में कौन-सी नदियाँ बहती थीं?)
उत्तराणि :
(क) राजस्थानस्य वीराणाम् आत्मोत्सर्गम् इतिहासविदः सगर्वं वदन्ति।
(राजस्थान के वीरों के आत्मबलिदान को इतिहास के ज्ञाता गर्व के साथ बतलाते हैं।)
(ख) राजस्थानस्य सभ्यता मोहनजोदड़ोहड़प्पादिसभ्यतानां समकालिकी सिध्यति।
(राजस्थान की सभ्यता मोहनजोदड़ो, हड़प्पा आदि सभ्यताओं के समकालीन सिद्ध होती है।)
(ग) लक्षवर्षेभ्यः प्राक् राजस्थानस्य दक्षिणभागे बनासगम्भीरीबेड़चादयः नद्यः वहन्ति स्म।
(लाखों वर्ष पहले राजस्थान के दक्षिण भाग में बनास-गम्भीरी-बेड़च आदि नदियाँ बहती थीं।)

JAC Class 9 Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

प्रश्न: 4.
निर्देशानुसारम् उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (निर्देशानुसार उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) “कवयः अस्य गौरवगीतानि गायन्ति” वाक्ये क्रिया का?
(“कवि इसके गौरव के गीत गाते हैं” वाक्य में क्रिया क्या है?)
(ख) ‘प्राप्तानि’ इत्यस्य शब्दस्य पर्यायम् अनुच्छेदात् चिनुत। (‘प्राप्त होते हैं’ शब्द का पर्याय अनुच्छेद से चुनिए।)
(ग) ‘काव्येषु अस्य गौरव-गीतानि गायन्ति।’ अस्य पदं कस्मै प्रयुक्तम्? – (‘काव्येषु अस्य गौरव-गीतानि गायन्ति।’ इस पद का प्रयोग किसलिए किया गया है?)
उत्तरम् :
(क) गायन्ति (गाते हैं)।
(ख) समुपलब्धानि (उपलब्ध होते हैं)
(ग) राजस्थानस्य।

11. भारतीयसंस्कृतौ मानवजीवनं चतुर्धा विभक्तं ब्रह्मचर्य, गृहस्थः, वानप्रस्थः संन्यासश्चेति। अनेन विभागेन ब्रह्मचर्य, गार्हस्थ्य, वानप्रस्थः, संन्यासश्चेति चत्वारः आश्रमाः सन्ति। ब्रह्मचर्याश्रमे बालकाः गुरोः समीपं गत्वा विद्यायाः अध्ययन कुर्वन्ति स्म। स एव कालः विद्यार्थिजीवनं कथ्यते। आधुनिकयुगे अपि छात्राः विद्यालयं गच्छन्ति तत्र पठन्ति च। विद्यार्थिनां जीवनाधारः अयमेव कालः।

विद्यार्थिजीवनम् अतिरमणीयम् अस्ति। मानवजीवनस्य कोऽपि भागः तादृशो नास्ति, यो विद्यार्थिजीवनस्य साम्यं कुर्यात् । एतस्मिन् बाल्यजीवने लवणतैलयोः चिन्ता न भवति नापि स्वपालनपोषणयोः। अस्मिन् काले बाल: चिन्तारहितः भवति। अधुना विद्यार्थिन: शुल्क दत्वा पठन्ति, परन्तु प्राचीनकाले विद्यार्थिनः गुरोः सेवां कृत्वा एव पठन्ति स्म। वर्तमानकालस्य विद्यार्थिजीवनं बाह्याडम्बरपूर्णमस्ति।

हिन्दी-अनुवाद – भारतीय संस्कृति में मानव जीवन चार भागों में विभाजित है- ब्रह्मचर्य, गृहस्थ, वानप्रस्थ और संन्यास। इस विभाग से ब्रह्मचर्य, गृहस्थ, वानप्रस्थ और संन्यास चार आश्रम हैं। ब्रह्मचर्य आश्रम में बालक गुरु के समीप जाकर विद्या का अध्ययन करते थे। वही समय विद्यार्थी जीवन कहलाता है। आधुनिक युग में भी छात्र विद्यालय जाते हैं और वहाँ पढ़ते हैं। विद्यार्थियों के जीवन का आधार यही समय है।

विद्यार्थी जीवन अति सुन्दर है। मानव जीवन का कोई भी भाग वैसा नहीं है जो विद्यार्थी जीवन की समानता कर सके। इस बाल जीवन में न नमक-तेल की चिन्ता होती है और न अपने पालन-पोषण क . स समय बालक चिन्तारहित होता है। आजकल विद्यार्थी शुल्क देकर पढ़ते हैं परन्तु प्राचीन समय में विद्यार्थी गुरु की सेवा करके ही पढ़ते थे। वर्तमान समय का विद्यार्थी जीवन बाहरी आडम्बरों से पूर्ण है।

प्रश्न: 1.
एतस्य गद्यखण्डस्य समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस गद्यांश का समुचित शीर्षक लिखिए।)
उत्तरम् :
विद्यार्थिजीवनम् (विद्यार्थी जीवन)।

प्रश्न: 2.
एकपदेन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (एक शब्द में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(को भारतीयसंस्कतौ कति आश्रमाः सन्ति? (भारतीय संस्कति में कितने आश्रम हैं?)
(ख) विद्यार्थिनां जीवनाधारः कः कालः अस्ति? (विद्यार्थियों के जीवन का आधार कौन-सा समय है।)
(ग) किं जीवनं चिन्तारहितं भवति? (कौन-सा जीवन चिन्तारहित होता है?)
(घ) अधुना विद्यार्थिनः किं दत्वा पठन्ति? (आजकल विद्यार्थी क्या देकर पढ़ते हैं?)
उत्तराणि :
(क) चत्वारः (चार),
(ख) ब्रह्मचर्यम् (ब्रह्मचर्य),
(ग) विद्यार्थिजीवनम् (विद्यार्थी जीवन),
(घ) शुल्कम् (शुल्क)।

JAC Class 9 Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

प्रश्न: 3.
पूर्णवाक्येन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (पूरे वाक्य में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) चत्वारः आश्रमाः के सन्ति? (चार आश्रम कौन-से हैं?)
(ख) ब्रह्मचर्याश्रमे बालकाः किं कुर्वन्ति? (ब्रह्मचर्य आश्रम में बालक क्या करते हैं?)
(ग) बाल्यजीवने का चिन्ता न भवति? (बालजीवन में किसकी चिन्ता नहीं होती है?)
उत्तराणि :
(क) ब्रह्मचर्य, गार्हस्थ्यंः, वानप्रस्थः संन्यासश्चेति चत्वारः आश्रमाः सन्ति।
(ब्रह्मचर्य, गृहस्थ, वानप्रस्थ और संन्यास ये चार आश्रम हैं।)
(ख) ब्रह्मचर्याश्रमे बालकाः गुरोः समीपं गत्वा विद्यायाः अध्ययनं कुर्वन्ति।
(ब्रह्मचर्य आश्रम में बालक गुरु के समीप जाकर विद्या का अध्ययन करते हैं।)
(ग) बाल्यजीवने लवणतैलयोः स्वपालनपोषणयोः च चिन्ता न भवति।
(बालजीवन में नमक-तेल की और अपने पालन-पोषण की चिन्ता नहीं होती है।)

प्रश्न: 4.
निर्देशानुसारम् उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (निर्देशानुसार उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-).
(क) “अस्ति जीवनाधारः अयमेव कालः” वाक्ये कर्तृ-क्रिया-अन्वितिः कार्या।
(“जीवन का आधार यही समय है” वाक्य में कर्ता और क्रिया का अन्वय कीजिए।)
(ख) ‘सरलम्’ इत्यस्य शब्दस्य विलोमपदम् अनुच्छेदात् चिनुत। ..
(‘सरल’ शब्द का विलोम शब्द अनुच्छेद से चुनिए।)
(ग) ‘प्राचीन काले’ इति पदयोः किं विशेषणपदम्?
(‘प्राचीन काले’ इन दोनों पदों में विशेषण पद क्या है?)
उत्तरम् :
(क) अयमेव काल: जीवनाधारः अस्ति (यही समय जीवन का आधार है)।
(ख) बाह्याडम्बरपूर्णम् (बाहरी. आडम्बरों से पूर्ण)।
(ग) प्राचीनः।

12. हिन्दी भाषायामस्माकं राष्ट्रस्य गौरवं सन्निहितं विद्यते। कोऽपि देशः यदा स्वभाषया व्यवहरति, तदैव तस्य गौरवं महत्त्वञ्च सुरक्षितं भवति। किन्तु यदा देश: मातृसमां स्वभाषाम् अनादृत्य अन्यदेशस्य भाषया व्यवहारं करोति तदा मानसिक दास्यमेव स्वीक्रियते स्वातन्त्र्यप्रेमिभिः। अत: भारतीयैः स्वराष्ट्रभाषायै एव महत्त्वं देयम्। अद्य भारते कथ्यते कैश्चित् जनैः यद् हिन्दीभाषा अन्तर्राष्ट्रीयव्यवहाराय समर्था नास्ति। परं तैः स्मर्तव्यं यदियं भाषा अन्तर्राष्ट्रीयव्यवहाराय समर्थाऽस्ति सर्वभावेन। हिन्दीभाषायाः विद्वांसः सर्वेषु एव देशेषु विद्यन्ते। महद्दुःखमद्य तु इदं यत् भारतीयाः आंग्लभाषायाः ज्ञानद्वारा आत्मानं ख्यापयन्ति, कृतकृत्यतामनुभवन्ति। बुद्धौ भ्रमपूर्णः अयं विचारः रूढः सज्जातोऽस्ति यद् हिन्दीभाषया जीवने कापि उन्नतिः प्राप्तुं न शक्यते। अस्मिन् विषये अस्माभिः अन्ये: देशाः अवलोकनीयाः यैः ईदृशाः हीनाः विचाराः सर्वथा परित्याज्याः।

हिन्दी-अनुवाद – हिन्दी भाषा में हमारे राष्ट्र का गौरव टिका हुआ है। कोई भी देश जब अपनी भाषा में व्यवहार करता है तभी उसका गौरव और महत्त्व सुरक्षित होता है। किन्तु जब देश माता के समान अपनी भाषा का अनादर कर अन्य देश की भाषा में व्यवहार करता है तब स्वतन्त्रता के प्रेमियों के द्वारा मानसिक दासता ही स्वीकार की जाती है। इसलिए भारतीय लोगों को अपनी राष्ट्रभाषा को ही महत्त्व देना चाहिए। आज भारत में कुछ लोग कहते हैं कि हिन्दी भाषा अन्तर्राष्ट्रीय व्यवहार के लिए योग्य नहीं है। परन्तु उन्हें यह याद रखना चाहिए कि हिन्दी भाषा अन्तर्राष्ट्रीय व्यवहार के लिए सब प्रकार से समर्थ है।

हिन्दी भाषा के विद्वान लोग सब देशों में विद्यमान हैं। आज बड़ा दुःख तो यह है कि भारतीय लोग अंग्रेजी भाषा के ज्ञान द्वारा स्वयं को बखानते हैं और कृतकृत्य अनुभव करते हैं। उनकी बुद्धि में यह भ्रमपूर्ण विचार घर कर गया है कि हिन्दी भाषा से जीवन में कोई भी उन्नति प्राप्त नहीं की जा सकती। इस विषय में हमारे द्वारा अन्य देश देखने योग्य हैं जिनके द्वारा ऐसे हीन विचार को सदैव त्यागने योग्य हैं।

प्रश्न: 1.
एतस्य गद्यखण्डस्य समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस गद्यांश का समुचित शीर्षक लिखिए।)
उत्तरम् :
राष्ट्रभाषा हिन्दी (राष्ट्रभाषा हिन्दी)।

JAC Class 9 Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

प्रश्न: 2.
एकपदेन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (एक शब्द में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) अस्माकं राष्ट्रस्य गौरवं कुत्र सन्निहितं विद्यते? (हमारे राष्ट्र का गौरव किसमें टिका हुआ है?).
(ख) भारतीयैः कस्यै महत्त्वं देयम् ? (भारतीयों को किसके लिए महत्त्व देना चाहिए?)
(ग) भारतीया: कां भाषां विना जीवने उन्नतिं प्राप्तुं न शक्नुवन्ति?
(भारतीय किस भाषा के बिना जीवन में उन्नति प्राप्त नहीं कर सकते हैं?)
(घ) मानसिकदास्यं कैः स्वीक्रियते? (मानसिक दासता किनके द्वारा स्वीकार की जाती है?)
उत्तराणि :
(क) हिन्दी भाषायाम् (हिन्दी भाषा में),
(ख) स्वराष्ट्रभाषायै (अपनी राष्ट्रभाषा के लिए),
(ग) हिन्दीभाषाम् (हिन्दी भाषा के)
(घ) स्वातन्त्र्यप्रेमिभिः (स्वतन्त्रता के प्रेमियों के द्वारा)।
प्रश्न: 3. पूर्णवाक्येन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (पूरे वाक्य में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) कस्यापि देशस्य गौरवं कदा सुरक्षितं भवति? (किसी भी देश का गौरव कब सुरक्षित होता है?)
(ख) अद्य केचन भारतीयाः किं कथयन्ति? (आज कुछ भारतीय लोग क्या कहते हैं?) ।
(ग) अद्य हिन्दीभाषायाः विद्वांसः कुत्र विद्यन्ते? (आज हिन्दी भाषा के विद्वान लोग कहाँ विद्यमान हैं?)
उत्तराणि :
(क) कोऽपि देशः यदा स्वभाषया व्यवहरति तदैव तस्य गौरवं सुरक्षितं भवति।
(कोई भी देश जब अपनी भाषा में व्यवहार करता है तभी उसका गौरव सुरक्षित होता है।)
(ख) अधः केचन भारतीयाः कथयन्ति यत् हिन्दीभाषा अन्तर्राष्ट्रीयव्यवहारार्थं नैव क्षमा।
(आज कुछ भारतीय लोग कहते हैं कि हिन्दी भाषा अन्तर्राष्ट्रीय व्यवहार के लिए योग्य नहीं है।)
(ग) अद्य हिन्दीभाषायाः विद्वांसः सर्वेषु एव देशेषु विद्यन्ते।
(आज हिन्दी भाषा के विद्वान् लोग सब देशों में ही विद्यमान हैं।)

प्रश्न: 4.
निर्देशानुसारम् उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (निर्देशानुसार उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) “अस्यां भारतवर्षस्य गौरवं सन्निहितम्” वाक्ये ‘अस्यां’ सर्वनाम्नः स्थाने संज्ञाप्रयोगः कर्तव्यः।
(“इसमें भारतवर्ष का गौरव टिका हुआ है” वाक्य में ‘इसमें सर्वनाम के स्थान पर संज्ञा का प्रयोग कीजिए।)
(ख) ‘आदृत्य’ इत्यस्य शब्दस्य विलोमपदम् अनुच्छेदात् चिनुत ।
(‘आदर करके’ शब्द का विलोम शब्द अनुच्छेद से चुनिए।)
(ग) ‘राष्ट्रस्य गौरवं सन्निहितं विद्यते’ अत्र ‘विद्यते’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं लिखत।
(‘राष्ट्रस्य गौरवं सन्निहितं विद्यते’ यहाँ विद्यते क्रिया पद का कर्ता पद लिखिए।)
उत्तरम् :
(क) हिन्दीभाषायाम् (हिन्दी भाषा में)।
(ख) अनादृत्य (अनादर करके)
(ग) गौरवम्।

JAC Class 9 Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

13. रामायणं मम अभीष्टतमः ग्रन्थः। अस्य लौकिककाव्यस्य प्रादुर्भावः वैदिकवाङ्मयानन्तरम् अभवत् । रामायण लौकिकं संस्कृतभाषानिबद्धमयम् आदिकाव्यम् इति कथ्यते। अस्य ग्रन्थस्य रचना आदिकविना वाल्मीकिना कृता। अस्मिन् महाकाव्ये भगवतो रामचन्द्रस्य चरितं. वर्णितं वर्तते। अस्मिन् काव्ये सप्तकाण्डानि सन्ति। दशरथनन्दनो रामो मानवतायाः
आदर्शभूतः।

त्रेतायुगे जातस्य परमादर्शभूतस्य रघुवंशस्य विविधाः कथाः जनैः सावधानतया कथ्यन्ते श्रूयन्ते च। महर्षिणा वाल्मीकिना रघुवंशचूडामणे: श्रीरामभद्रस्य सर्वा कथा रामायणे विलिखिता। बालकाण्डत: उत्तरकाण्डावधिः श्रीरामचन्द्रस्य कथा मुनिना रामायणे विलिखिता। रसस्य परिपाकः, अलङ्काराणां विन्यासः लौकिकछन्दांसि च रामायणे सर्वोत्कृष्टत्वं प्राप्नुवन्ति।

हिन्दी-अनुवाद – रामायण मेरा सबसे प्रिय ग्रन्थ है। इस लौकिक काव्य का उदय वैदिक भाषा के बाद हुआ। रामायण लौकिक संस्कृत भाषा में लिखा गया आदिकाव्य है, ऐसा कहा जाता है। इस ग्रन्थ की रचना आदिकवि वाल्मीकि जी के द्वारा की गई। इस महाकाव्य में भगवान् रामचन्द्र का चरित्र वर्णन किया गया है। इस काव्य में सात काण्ड हैं। दशरथ के पुत्र राम मानवता के आदर्श थे।

त्रेता युग में हुए परमादर्श स्वरूप रघुवंश की विभिन्न कथाएँ लोगों द्वारा सावधानी से कही जाती हैं और सुनी जाती हैं। महर्षि वाल्मीकि जी के द्वारा रघुवंश के शोभा स्वरूप श्री रामचन्द्र की सम्पूर्ण कथा रामायण में लिखी गई है। बालकाण्ड से उत्तरकाण्ड तक श्री रामचन्द्र की कथा मुनि के द्वारा रामायण में लिखी गई है। रस परिपाक, अलंकारों का विन्यास और लौकिक छन्द रामायण में सर्वश्रेष्ठता को प्राप्त करते हैं।

प्रश्न: 1.
एतस्य गद्यखण्डस्य समुचितं शीर्षकं देयम्। (इस गद्यांश का समुचित शीर्षक दीजिए।
उत्तरम् :
रामायणम् (रामायण)।

प्रश्न: 2.
एकपदेन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (एक शब्द में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए।)
(क) लेखकस्य अभीष्टतमः ग्रन्थः किम्? (लेखक का सबसे प्रिय ग्रन्थ क्या है?)
(ख) आदिकाव्यं किम् अस्ति? (आदिकाव्य क्या है?)
(ग) रामायणस्य रचना केन कृता? (रामायण की रचना किसके द्वारा की गई?)
(घ) रामायणे कति काण्डानि सन्ति? (रामायण में कितने काण्ड हैं?)
उत्तराणि :
(क) रामायणम् (रामायण)
(ख) रामायणम् (रामायण है),
(ग) वाल्मीकिना (वाल्मीकि जी के द्वारा),
(घ) सप्त (सात)।

प्रश्न: 3. पूर्णवाक्येन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत – (पूरे वाक्य में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) रामायणस्य प्रादुर्भाव: कदा अभवत् ? (रामायण का उदय कब हुआ?)
(ख) रामायणे कस्य चरितं वर्णितम् अस्ति? (रामायण में किसका चरित्र वर्णन किया गया है?)
(ग) काः कथाः जनैः सावधानतया श्रूयन्ते? (कौन-सी कथाएँ लोगों द्वारा सावधानी से सुनी जाती हैं?)
उत्तराणि :
(क) रामायणस्य प्रादुर्भावः वैदिकवाङ्मयानन्तरम् अभवत्। (रामायण का उदय वैदिक भाषा के बाद हुआ।)
(ख) रामायणे भगवतो रामचन्द्रस्य चरितं वर्णितम् अस्ति। (रामायण में भगवान् रामचन्द्र का चरित्र वर्णन किया गया है।)
(ग) त्रेतायुगे जातः रघुवंशस्य विविधाः कथाः जनैः सावधानतया श्रूयन्ते। .
(त्रेतायुग में हए रघवंश की विभिन्न कथाएँ लोगों द्वारा सावधानी से सनी जाती हैं।)

JAC Class 9 Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

प्रश्न: 4.
निर्देशानुसारम् उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (निर्देशानुसार उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) “रामायणम् आदिकाव्यं कथ्यते” वाक्ये क्रिया का?
(“रामायण आदिकाव्य कहा जाता है” वाक्य में क्रिया क्या है?)
(ख) “ग्रन्थः अस्ति मम अभीष्टतमः रामायणम्” वाक्ये कर्तृ-क्रिया-अन्वितिः कार्या।
(“ग्रंथ है मेरा सबसे प्रिय रामायण” वाक्य में कर्ता और क्रिया का अन्वय कीजिए।)
(ग) ‘रामायणं मम अभीष्टतमः ग्रन्थः’ इति वाक्ये ग्रंथस्य विशेषण पदं किम्?
(‘रामायणं मम अभीष्टतमः ग्रन्थः’ वाक्य में ग्रन्थ का विशेषण पद क्या है?)
उत्तराणि :
(क) कथ्यते (कहा जाता है)।
(ख) रामायणं मम अभीष्टतमः ग्रन्थः अस्ति (रामायण मेरा सबसे प्रिय ग्रन्थ है)।
(ग) अभीष्टतमः (सर्वोत्तम)

14. संसारे अनेकाः ऋतवः भवन्ति, किन्तु भारतवर्षे षड्ऋतवः प्रमुखाः सन्ति। तासां नामानि वसन्तः, ग्रीष्मः, वर्षा, शरद्, हेमन्तः, शिशिरः सन्ति। एतासु ऋतुषु वर्षाः अति महत्वम् अस्ति यतो हि भारतदेशः एकः कृषिप्रधानदेशः अस्ति। भारतवर्षस्य कृषकाः ग्रामेषु एव वसन्ति। ते वर्षायाम् एव निर्भराः भवन्ति। ग्रीष्मतापेन सन्तप्तोऽयं लोकः वर्षासमये सुखानुभवं करोति। कृषका: बलीवर्दान् संयोज्य क्षेत्रकर्षणमारभन्ते। क्षेत्रेषु एव भूरि शस्यं प्रजायते। सुवृष्ट्या मानवस्य जीवनं निर्विघ्नं प्रचलति। फल-पुष्प-लता-पादपादयः वनस्पतयः प्रसन्नतामभिव्यञ्जयन्ति। सायसमये गावः वनात् प्रतिनिवृत्य गोष्ठमुपगच्छन्ति। युवतयः वृक्षशाखासु दोलानन्दम् अनुभवन्ति। ब्रजस्थमन्दिरेषु ‘घटाच्छटादर्शनम्’ सज्जा प्रारभ्यते। वृन्दावने तु सर्वत्र रासलीलादर्शनं भवति।

हिन्दी-अनुवाद – संसार में अनेक ऋतुएँ होती हैं लेकिन भारतवर्ष में छः ऋतुएँ प्रमुख हैं। उनके नाम हैं-वसन्त, ग्रीष्म, वर्षा, शरद, हेमन्त और शिशिर। इन ऋतुओं में वर्षा का अति महत्त्व है क्योंकि भारतदेश एक कृषि प्रधान देश है। भारत के किसान गाँवों में ही रहते हैं। वे वर्षा पर ही निर्भर होते हैं। गर्मी के ताप से तपा हुआ यह संसार वर्षा के समय में सुख का अनुभव करता है। किसान बैलों को जोड़कर खेत जोतना प्रारम्भ करते हैं। खेतों में खूब अन्न उत्पन्न होता है। अच्छी वर्षा से मनुष्य का जीवन निर्विघ्न चलता है। फल-फूल-बेल-पौधे आदि वनस्पतियाँ प्रसन्नता व्यक्त करती हैं। सन्ध्या के समय गायें वन से लौटकर गौशाला में जाती हैं। युवतियाँ वृक्षों की शाखाओं पर झूले के आनन्द का अनुभव करती हैं। ब्रज के मन्दिरों में ‘घटाच्छटादर्शन’ (‘अनेक रंगों की घटाओं के प्रदर्शन की शोभा’) की सजावट प्रारम्भ हो जाती है। वृन्दावन धाम में तो ‘सब जगह रासलीला के दर्शन होते हैं।

JAC Class 9 Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

प्रश्न: 1.
एतस्य गद्यखण्डस्य समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस गद्यांश का समुचित शीर्षक लिखिए।)
उत्तरम् :
वर्षाकालः (वर्षा ऋतु का समय)।

प्रश्नः 2.
एकपदेन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत – (एक शब्द में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) भारतवर्षे कति ऋतवः प्रमुखाः सन्ति? (भारतवर्ष में कितनी ऋतुएँ प्रमुख हैं?)
(ख) भारतदेशः कीदृशः देशोऽस्ति? (भारत देश कैसा देश है?)
(ग) भारतदेशस्य कृषकाः कुत्र निवसन्ति? (भारत देश के किसान कहाँ रहते हैं?)
(घ) रासलीलायाः दर्शनं कुत्र भवति? (रासलीला के दर्शन कहाँ होते हैं ?)
उत्तराणि :
(क) षड्ऋतवः (छः ऋतुएँ),
(ख) कृषिप्रधानः (कृषि की प्रधानता वाला),
(ग) ग्रामेषु (गाँवों में),
(घ) वृन्दावने (वृन्दावन धाम में)।

प्रश्न: 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (पूरे वाक्य में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) षड्ऋतवः काः सन्ति? (छः ऋतुएँ कौन-सी हैं?)
(ख) अयं लोकः कदा सुखानुभवं करोति? (यह लोक कब सुख का अनुभव करता है?)
(ग) वर्षाकाले कृषकाः किं कुर्वन्ति ? (वर्षा के समय में किसान क्या करते हैं?)
उत्तराणि :
वसन्तः, ग्रीष्मः, वर्षा, शरद्, हेमन्तः शिशिरः च षड्ऋतवः सन्ति।
(वसन्त, ग्रीष्म, वर्षा, शरद, हेमन्त और शिशिर छः ऋतुएँ हैं।)

(ख) ग्रीष्मतापेन सन्तप्तोऽयं लोकः वर्षासमये सुखानुभवं करोति।
(गर्मी के ताप से तपा हुआ यह संसार वर्षा के समय में सुख का अनुभव करता है।)

(ग) वर्षाकाले कृषकाः बलीवर्दान् संयोज्य क्षेत्रेषु कर्षणमारभन्ते।
(वर्षा के समय में किसान बैलों को जोड़कर खेत जोतना प्रारम्भ करते हैं।)

JAC Class 9 Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

प्रश्न: 4.
निर्देशानुसारम् उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (निर्देशानुसार उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) ‘ग्रीष्मः’ शब्दस्य विपरीतार्थकः शब्दः अत्र कः? (‘ग्रीष्म ऋतु’ शब्द का विलोम शब्द यहाँ क्या है?)
(ख) “कषकाः वर्षायामेव निर्भराः भवन्ति” वाक्ये ‘कषकाः’ इति संजाया म
(‘किसान लोग वर्षा पर ही निर्भर होते हैं’ वाक्य में ‘किसान लोग’ संज्ञा के स्थान पर सर्वनाम का प्रयोग कीजिए।)
(ग) ‘संसारे अनेकाः ऋतवः भवन्ति’ एतेषु पदेषु किं विशेष्यपदम?
(‘संसारे अनेकाः ऋतवः भवन्ति’ इन पदों में विशेष्य पद क्या है?)
उत्तरम् :
(क) शिशिरः (जाड़ा ऋतु)।
(ख) ते (वे सब)
(ग) ऋतवः (ऋतुएँ)।

15. अस्माकं देशः कृषिप्रधान: देशोऽस्ति। ग्रामेषु एव कृषिकर्म भवति यतोहि अत्र देशस्य बहुसंख्यकाः मनुष्याः ग्रामेषु एव वसन्ति। ग्रामवासिनां जीवन सुखमयं भवति । प्रकृत्याः मनोरमरूपं ग्रामवासिनेभ्यः प्रसन्नतां ददाति। कुत्रचित् हरितशस्यमयी स्थली शोभते, क्वचित् च हरितानि क्षेत्राणि राजन्ते। वृक्षाः शोभया, पवनः स्वसुगंधिना पुष्पाणि च रूपेण ग्रामवासिनां मनोरञ्जनं कुर्वन्ति। पक्षिणां मधुरः कलरवः कर्णयोः मधुधारां सिञ्चति। उपवनानां शोभा ग्रामवासिनां जीवने सरसतायाः मधुरतायाः च संचारं करोति । क्वचित् पुष्पाणि विकसन्ति तु क्वचित् गुञ्जन्तो भ्रमराः पुष्पेषु भ्रमन्ति तेषां मधु च पिबन्ति । ग्राम परितः क्षेत्राणि पीतपुष्पैः ग्रामवासिनां मनांसि मोहयन्ति। ग्रामीणजनाः प्रकृतेः क्रोडे वर्धन्ते। स्वच्छ: पवनः, दिनकरस्य रश्मय, . पवित्रं स्वच्छं च जलं ग्रामीणजनानां स्वास्थ्यं वर्धयन्ति।

हिन्दी-अनुवाद – हमारा देश कृषि प्रधान देश है। गाँवों में ही खेती का कार्य होता है, क्योंकि यहाँ देश के अधिकांश मनुष्य गाँवों में ही रहते हैं। ग्रामवासियों का जीवन सुखमय होता है। प्रकृति का मनोरम रूप ग्रामवासियों को प्रसन्नता देता है। कहीं हरी-अन्नमय धरती सुशोभित होती है और कहीं हरे खेत विराजमान हैं। वृक्ष शोभा के द्वारा, हवा अपनी सुगन्ध के द्वारा और फूल रूप के द्वारा ग्रामीणों का मनोरंजन करते हैं। पक्षी मधुर कलरव से कानों को मधु की धारा से सींचते हैं। उपवनों की शोभा ग्रामवासियों के जीवन में सरसता और मधुरता का सञ्चार करती है। कहीं फूल खिलते हैं तो कहीं गूंजते हुए भौरे फूलों पर घूमते हैं और उनका मधु पीते हैं। गाँव के चारों ओर खेतों में पीले पुष्प ग्रामवासियों के मन को मोहते हैं। ग्रामीणजन प्रकृति की गोद में बढ़ते हैं। स्वच्छ वायु, सूर्य की किरणें, पवित्र और स्वच्छ जल ग्रामीणजनों के स्वास्थ्य को बढ़ाते हैं।

प्रश्न: 1.
एतस्य गद्यखण्डस्य समचितं शीर्षकं लिखत। (इस गद्यांश का समचित शीर्षक लिखिए।)
उत्तरम् :
ग्राम्यजीवनम् (गाँवों का जीवन)।

JAC Class 9 Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

प्रश्न: 2.
एकपदेन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत – (एक शब्द में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) अस्माकं देशः कीदृशो देशोऽस्ति? (हमारा देश कैसा देश है?)
(ख) कृषिकर्म कुत्र भवति? (कृषिकार्य कहाँ होता है?)
(ग) पुष्पेषु के भ्रमन्ति? (फूलों पर कौन घूमते हैं?)
(घ) ग्रामवासिनां जीवनं कीदृशं भवति? (ग्रामवासियों का जीवन कैसा होता है?)
उत्तराणि-(क) कृषिप्रधानः (कृषि की प्रधानता वाला),
(ख) ग्रामेषु (गाँवों में),
(ग) भ्रमराः (भौंरे),
(घ) सुखमयम् (सुख से युक्त)।

प्रश्न: 3.
पूर्णवाक्येन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (पूरे वाक्य में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) ग्रामेषु क्षेत्रेषु के राजन्ते? (गाँवों में खेतों में क्या सुशोभित होते हैं?)
(ख) ग्रामवासिनां मनोरञ्जनं के कुर्वन्ति? (ग्रामवासियों का मनोरंजन कौन करते हैं?)
(ग) उपवनानां शोभा किं करोति? (उपवनों की शोभा क्या करती है?)
उत्तराणि :
(क) ग्रामेषु क्षेत्रेषु हरितशस्यमयी स्थली हरितानि क्षेत्राणि च राजन्ते।
(गाँवों में खेतों में हरी अन्नमय धरती और हरे खेत सुशोभित होते हैं।)
(ख) वृक्षाः शोभया, पवनः स्वसुगन्धिना पुष्पाणि च रूपेण ग्रामवासिना मनोरंजनं कुर्वन्ति।
(वृक्ष शोभा के द्वारा, हवा अपनी सुगन्ध के द्वारा और फूल रूप के द्वारा ग्रामवासियों का मनोरंजन करते हैं।)
(ग) उपवनानां शोभा ग्रामवासिनां जीवने सरसतायाः मधुरतायाश्च संचारं करोति।
(उपवनों की शोभा ग्रामवासियों के जीवन में सरसता और मधरता का संचार करती है।)

प्रश्न: 4.
निर्देशानुसारम् उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (निर्देशानुसार उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) ‘अंके’ इत्यस्य शब्दस्य पर्यायम् अनुच्छेदात् चिनुत। (अनुच्छेद से ‘गोद में’ शब्द का पर्याय चुनिए।)
(ख) “अस्माकं देश: कृषिप्रधानः देशोऽस्ति” वाक्ये कर्ता कः?
(‘हमारा देश कृषि प्रधान देश है’ वाक्य में कर्ता कौन है?)
(ग) ‘हरितानि क्षेत्राणि राजन्ते’ इत्यस्मिन् वाक्ये किं विशेषणं पदम्?
(‘हरितानि क्षेत्राणि राजन्ते’ इस वाक्य में विशेषण पद क्या है?)
उत्तरम् :
(क) क्रोडे (गोद में)।
(ख) अस्माकं देशः (हमारा देश)
(ग) हरितानि (हरे-भरे)।

JAC Class 9 Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

16. एकः चञ्चलः काकः अस्ति। पर्यटने तस्य महती रुचिः अस्ति। कदाचित् सः वृक्षाग्रे तिष्ठति, कदाचित् विद्युत्स्तम्भाग्रे, कदाचित् गृहपृष्ठे च। यथारुचि खादन् जलं च पिबन् सः भ्रमति। रात्रौ निम्बवृक्षे स्थितं स्वनीडम् आगत्य विश्रामं करोति। एकदा ग्रीष्मे सः स्वनिवासस्थानात् सुदूरं निर्गच्छति। सुदूरम् उड्डयनात् पिपासया व्याकुलः सः इतस्ततः भ्रमति। जलम् अन्वेषयति किन्तु कुत्रापि जलंन प्राप्नोति। एकस्य वृक्षस्य अधः निक्षिप्तम् एकं घटं पश्यति।

घटं दृष्ट्वा तस्य उत्साहः जायते। घटसमीपम् आगत्य सः चञ्च्वा जलं प्राप्तुं प्रयतते, किन्तु हन्त! घटे अल्पं जलम् अस्ति। चञ्च्चा तत् पातुं न शक्यते। पिपासया व्याकुलः अपि सः धैर्य न मुञ्चति। इतस्ततः पश्यन् सः लघुशिलाखण्डानाम् एकं स्तूपं पश्यति। किंचिद् विचार्य चञ्च्चा कानिचित् लघुशिलाखण्डानि आदाय सः घटे शनैः शनैः निक्षिपति। जलम् उपरि आगच्छति। आतृप्तिं जलं पीत्वा सः अभिमतदिशं गच्छति।

हिन्दी-अनुवाद – एक चञ्चल कौआ था। भ्रमण में उसकी बहुत रुचि है। कभी वह वृक्ष के अग्रभाग पर बैठता है, कभी बिजली के खम्भे के अग्रभाग पर और कभी घर की छत पर। इच्छानुसार खाता हुआ और पानी पीता हुआ वह भ्रमण करता है। रात में नीम के पेड़ पर स्थित अपने घोंसले में आकर विश्राम करता है। एक दिन गर्मी में वह अपने निवास स्थान से अत्यधिक दूर निकल जाता है। अत्यधिक दूर उड़ने से प्यास से व्याकुल हुआ वह इधर-उधर घूमता है। जल ढूँढ़ता है किन्तु कहीं भी जल प्राप्त नहीं होता है। एक वृक्ष के नीचे रखे एक घड़े को देखता है।

घड़े को देखकर उसका उत्साह पैदा हो जाता है। घड़े के समीप आकर वह चोंच से जल प्राप्त करने का प्रयत्न करता है, किन्तु खेद! घड़े में जल थोड़ा है। चोंच से उसे नहीं पा सकता है। प्यास से व्याकुल हुआ भी वह धैर्य नहीं त्यागता है। इधर-उधर देखते हुए वह कंकड़ों का एक ढेर देखता है। कुछ विचारकर चोंच से कुछ कंकड़ लेकर वह घड़े में धीरे-धीरे डालता है। पानी ऊपर आ जाता है। तृप्ति होने तक जल पीकर वह इच्छित दिशा को चला जाता है।

प्रश्न: 1.
एतस्य गद्यखण्डस्य समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस गद्यांश का समुचित शीर्षक लिखिए।)
उत्तरम् :
चतुरः काकः (चतुर कौआ)।

प्रश्न: 2.
एकपदेन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत। (एक शब्द में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए।)
(क) एकः कः अस्ति? (एक कौन है?)
(ख) रात्रौ काकः कुत्र आगत्य विश्रामं करोति? (रात में कौआ कहाँ आकर विश्राम करता है?)
(ग) काकः कया व्याकुलः अभवत् ? (कौआ किससे व्याकुल हो गया?)
(घ) काकः कुत्रापि किं न प्राप्नोति? (कौआ कहीं भी क्या प्राप्त नहीं करता है?)
उत्तराणि :
(क) काकः (कौआ)
(ख) स्वनीडम् (अपने घोंसले में)
(ग) पिपासया (प्यास से)
(घ) जलम् (पानी)।

JAC Class 9 Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

प्रश्न: 3.
पूर्णवाक्येन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत। (पूरे वाक्य में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए।)
(क) काकः कुत्र तिष्ठति ? (कौआ कहाँ बैठता है?)
(ख) एकदा काकः कुत्र निर्गच्छति? (एक बार कौआ कहाँ निकल जाता है?)
(ग) काकः इतस्ततः कथं भ्रमति? (कौआ इधर-उधर किसलिए घूमता है?)
उत्तराणि
(क) काकः कदाचित् वृक्षाग्रे, कदाचित् विद्युत्स्तम्भाग्रे कदाचित् गृहपृष्ठे च तिष्ठति।
(कौआ कभी वृक्ष के अग्रभाग पर, कभी बिजली के खम्भे पर और कभी घर की छत पर बैठता है।)
उत्तराणि :
(क) धनिकस्य गृहस्य पार्वे एकस्य निर्धनस्य कुटीरम् आसीत्।
(धनिक के घर के पास में एक निर्धन की कुटिया थी।)
(ख) धनिकः निर्धनं पृष्टवान-“किं भोजनं लब्धमद्य?”
(धनिक ने निर्धन से पूछा-“क्या आज भोजन मिल गया?”) धनिकस्य कथनं श्रुत्वा निर्धनः अवदत्-“भोजनं तु न लब्धमेव किन्तु तेन किम्? कदाचित् भोजनं न लभ्यते अपि। (धनिक के कथन को सुनकर निर्धन बोला-“भोजन तो नहीं मिला लेकिन उससे क्या? कभी भोजन नहीं भी मिलता है।”)

प्रश्न: 4.
निर्देशानुसारम् उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत – (निर्देशानुसार उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) ‘कुटीरम्’ इति शब्दस्य पर्यायः अत्र किम्? (‘कुटिया’ शब्द का पर्याय यहाँ क्या है?)
(ख) ‘शोभने’ इति कस्य शब्दस्य विशेषणपदमस्ति? (‘सुन्दर में’ किस शब्द का विशेषण पद है?)
(ग) धनिकोऽपि तत्र आयातः’ अत्र किं क्रियापदम्? (‘धनिकोऽपि तत्र आयातः’ यहाँ क्रियापद क्या है?)
उत्तरम् :
(क) गृहम् (घर),
(ख) गृहे (घर में)
(ग) आयातः (आ गया)।

18. एकदा महती वृष्टिः आरब्धा। सर्वे स्वपरिवारजनानां स्वस्य च प्राणान् रक्षितुं प्रयत्नशीलाः आसन्। एकः जनः सेवायां निरतः आसीत्। तस्य गृहस्य परिस्थितिः अपि गम्भीरा आसीत्। तस्य एकः पुत्रः आसीत्। बहुदिनेभ्यः रुग्णः वेदनां सोढुम् अशक्तः सः मातुः अङ्के शयितवान् आसीत्। तस्य माता पुत्रस्य दशां दृष्ट्वा रोदिति (स्म)। पिता अपि द्वन्द्वे आसीत्। एकतरः स्वीयः रुग्णः पुत्रः अपरत्र सहस्राधिकाः जनाः कष्टे आसन्। कर्तव्यपरायणः सः छत्रं गृहीत्वा बहि: गतवान्। गमनसमये पत्नी रुदती पृष्टवती–(भवान्) पुत्रं पश्यतु, अहं किं करिष्यामि?’ सः दृढस्वरेण उक्तवान्-‘अहमपि किं करिष्यामि? औषधं दत्तम्। इतः परं भगवदिच्छा। अन्यत्र अपि बाला: आपद्ग्रस्ताः। भगवतः इच्छानुसारं भवतु।’ इत्युक्त्वा स: गतवान्। रात्रौ पुत्रः मृतः। रुदन्त्याः मातुः समीपम् आगत्य अन्ये (जनाः) सान्त्वनां दत्तवन्तः। एतादृशः कर्तव्यनिष्ठः आसीत् श्रीगोपबन्धुदासः, उत्कलमणिः ओरिस्साजनपदीयः।

JAC Class 9 Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

हिन्दी-अनुवाद – एक बार भारी वृष्टि (वर्षा) आरम्भ हुई। सभी अपने परिवारीजनों और अपने प्राणों की रक्षा करने में प्रयत्नशील थे। एक व्यक्ति सेवा में निरत था। उस व्यक्ति के घर की परिस्थिति भी गम्भीर थी। उसके एक बेटा था। बहुत दिनों से बीमार था। वह वेदना को सहन करने में असमर्थ था। माँ की गोद में सो रहा था। माता पुत्र की दशा को देखकर रो रही थी। पिता भी उलझन में था। एक ओर अपना बीमार पुत्र और दूसरी ओर हजारों से अधिक लोगों के कष्ट। वह कर्तव्यपरायण व्यक्ति छाता लेकर बाहर गया। जाने के समय में रोती हुई पत्नी पूछ बैठी-“(आप) पुत्र को देखो, मैं क्या करूँगी?” उसने दृढ़ स्वर में कहा-“मैं भी क्या करूँगा? दवाई दे दी है। इसके बाद ईश्वर की इच्छा। और जगह भी बालक आपद्ग्रस्त हैं। ईश्वर की इच्छानुसार हो।” ऐसा कहकर वह चला गया। रात में पुत्र मर गया। रोती हुई माता के समीप आकर अन्य (लोग) ने सान्त्वना दी। ऐसे कर्तव्यनिष्ठ थे श्री गोपबन्धुदास, उत्कल-रल (उत्कंलमणि) उड़ीसा जनपदवासी।

प्रश्न: 1.
एतस्य गद्यखण्डस्य समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस गद्यांश का समुचित शीर्षक लिखिए।)
उत्तरम् :
उत्कलमणिः गोपबन्धुदासः।

प्रश्न: 2.
एकपदेन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत – (एक शब्द में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) एकदा का आरब्धा? (एक बार क्या प्रारम्भ हो गई?)
(ख) एकः जनः कस्यां निरतः आसीत् ? (एक व्यक्ति किसमें निरत था?)
(ग) सः पुरुषः किं गृहीत्वा बहिः गतवान्? (वह पुरुष क्या लेकर बाहर चला गया?)
(घ) गोपबन्धुदासः कीदृशः आसीत् ? (गोपबन्धुदास कैसे थे?)
उत्तराणि-
(क) वृष्टिः (वर्षा)
(ख) सेवायाम् (सेवा में)
(ग) छत्रम् (छाता)
(घ) कर्तव्यनिष्ठः (कर्तव्यपरायण)।

प्रश्न: 3.
पूर्णवाक्येन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (पूरे वाक्य में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) वर्षाकाले सर्वे कुत्र प्रयत्नशीलाः आसन् ? (वर्षाकाल में सभी कहाँ प्रयत्नशील थे?)
(ख) पुरुषस्य गमनसमये पत्नी तं किम् अपृच्छत् ? (पुरुष के जाने के समय में पत्नी ने उसे क्या पूछा ?)
(ग) पुरुषः दृढस्वरेण किम् उक्तवान् ? (पुरुष ने दृढ़ स्वर में क्या कहा?)
उत्तराणि :
(क) वर्षाकाले सर्वे स्वपरिवारजनानां स्वस्य च प्राणान् रक्षितुं प्रयत्नशीलाः आसन्।
(वर्षाकाल में सभी अपने परिवारजनों और अपने प्राणों की रक्षा करने में प्रयत्नशील थे।
(ख) पत्नी तम् अपृच्छत्-“(भवान्) पुत्रं पश्यतु, अहं किं करिष्यामि?”
(पत्नी ने उससे पूछा-“(आप) पुत्र को देखो, मैं क्या करूँगी?”)
(ग) पुरुषः दृढस्वरेण उक्तवान्-“अहमपि किं करिष्यामि। औषधं दत्तम्।”
(पुरुष ने दृढ़ स्वर में कहा-“मैं भी क्या करूँगा। दवा दे दी है।”)

JAC Class 9 Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

प्रश्न: 4.
निर्देशानुसारम् उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत – (निर्देशानुसार उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) ‘महती’ इति कस्य विशेषणमस्ति? (‘भारी’ किसका विशेषण है?)
(ख) “जनाः कष्टे आसन्” वाक्ये क्रिया का? (“लोग कष्ट में थे” वाक्य में क्रिया क्या है?)

(ग) ‘पीडाम्’ इति पदस्य पर्यायपदम् अनुच्छेदात् चित्वा लिखत।
(‘पीडाम्’ पद का पर्यायवाची पद अनुच्छेद से चुनकर लिखिए।)
उत्तरम् :
(क) ‘वृष्टिः ‘ इत्यस्य (‘वृष्टि’ का),
(ख) आसन् (थे)
(ग) वेदनाम् (पीड़ा)।

19. कर्णपुरनाम्नि नगरे एकः श्रेष्ठी आसीत्। तस्य प्रभूतं धनम् आसीत्। तस्य बढ्यः उद्योगशालाः आसन्। तासु उद्योग- शालासु अनेके कर्मचारिणः आसन्। श्रेष्ठी नियमपालने दृढः आसीत्। स कणं क्षणं वा व्यर्थं न करोति स्म। सः सर्वान् काल- पालनम् अपेक्षते स्म। तस्य कर्मचारिषु आसीत् एकः काल-पालनं प्रति उदासीनः। सः सदैव विलम्बन कार्यालयम् आयाति स्म। किमपि मिथ्यानिमित्तं कथयति स्म।

एकदा असौ कर्मचारी विलम्बेन कार्यालयम् आगच्छत्। श्रेष्ठी तम् आयान्तम् अपश्यत्। श्रेष्ठी तम् अपृच्छत्- ‘कथं विलम्बेन आयाति?’ कर्मचारी प्रकोष्ठे बद्धं घटिकायन्त्रं पश्यति कथयति च ‘ अहो मे घटिकायन्त्रं विलम्बेन चलति। अनेन कारणेन एव मम कालनिपातः।’ श्रेष्ठी कथयति-‘त्वं नवीनं घटिकायन्त्रं क्रीणीष्व अहं वा नवीनं कर्मचारिणं नियोजयिष्यामि।’ कर्मचारी क्षमाम् अयाचत प्रत्यशृणोत् च यत् भविष्ये अहं कदापि विलम्बेन न आयास्यामि।

हिन्दी-अनुवाद – कर्णपुर नामक नगर में एक सेठ था। उसके पास बहुत धन था। उसकी बहुत-सी उद्योगशालाएँ थीं। उन उद्योगशालाओं में अनेक कर्मचारी थे। सेठ नियम पालन में दृढ़ था। वह कण और क्षण को व्यर्थ नहीं गवाता था। वह सबसे समय पालन की अपेक्षा करता था। उन कर्मचारियों में एक समय-पालन के प्रति उदासीन था। वह सदैव देर से आता था। कोई भी मिथ्या बहाना बना देता था।

एक दिन वह कर्मचारी विलम्ब से कार्यालय आया। सेठ ने उसे आते हुए देख लिया। सेठ ने उससे पूछा-“देर से क्यों आते हो?” कर्मचारी कलाई में बँधी घड़ी को देखता है और कहता है-“अरे मेरी घड़ी तो विलम्ब से (लेट) चल रही है। इसी कारण से विलम्ब हो गया है।” सेठ ने कहा-“तुम नयी घड़ी खरीद लो अथवा मैं नया कर्मचारी नियुक्त कर लूँगा।” कर्मचारी ने क्षमा याचना की और वायदा किया कि भविष्य में मैं कभी भी देर से नहीं आऊँगा।

प्रश्न: 1.
एतस्य गद्यखण्डस्य समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस गद्यांश का समुचित शीर्षक लिखिए।)
उत्तरम् :
समयपालनस्य महत्त्वम् (समय-पालन का महत्त्व)।

JAC Class 9 Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

प्रश्न: 2.
एकपदेन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (एक शब्द में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) कर्णपुरनाम्नि नगरे कः आसीत् ? (कर्णपुर नामक नगर में कौन था?)
(ख) श्रेष्ठस्य बढ्यः काः आसन्? (सेठ की बहुत-सी क्या. ?)
उद्योगशालासु अनेके के आसन्? (उद्योगशालाओं में अनेक कौन थे?)
(घ) काल-पालनं प्रति उदासीन: कर्मचारी: कदा कार्यालयम् आयाति स्म?
(समय-पालन के प्रति उदासीन.कर्मचारी कार्यालय कब आता था?)
उत्तराणि :
(क) श्रेष्ठी (सेठ)
(ख) उद्योगशालाः (उद्योगशालाएँ)
(ग) कर्मचारिणः (कर्मचारी लोग)
(घ) विलम्बेन (देरी से)।

प्रश्न: 3.
पूर्णवाक्येन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत – (पूरे वाक्य में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) श्रेष्ठिनः कर्मचारिषु एकः कीदृशः कर्मचारी आसीत् ? (सेठ के कर्मचारियों में एक कैसा कर्मचारी था?)
(ख) एकदा किम् अभवत् ? (एक बार क्या हुआ?)
(ग) स: कर्मचारी विलम्बस्य कारणं किम् अकथयत् ?
(उस कर्मचारी ने विलम्ब का कारण क्या बताया?)
उत्तराणि :
(क) श्रेष्ठिनः कर्मचारिषु एक: काल-पालनं प्रति उदासीनः कर्मचारी आसीत्।
(सेठ के कर्मचारियों में एक समय-पालन के प्रति उदासीन कर्मचारी था।)
(ख) एकदा स: कर्मचारी विलम्बेन कार्यालयम् आगच्छत्।
(एक बार वह कर्मचारी देरी से कार्यालय आया।)
(ग) सः अकथयत्-“अहो मे घटिकायन्त्रं विलम्बेन चलति।”
(उसने कहा-“अरे मेरी घड़ी तो विलम्ब से चल रही है।”)

प्रश्न: 4.
निर्देशानुसारम् उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (निर्देशानुसार उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) “तस्य धनं प्रभूतम् आसीत्” वाक्ये विशेषण-विशेष्य-अन्वितिः कार्या।।
(“उसके पास बहुत धन था” वाक्य में विशेषण और विशेष्य का अन्वय कीजिए।)
(ख) “कथं विलम्बेन आयाति” वाक्ये क्रिया का?
(“देर से क्यों आते हो” वाक्य में क्रिया क्या है?)
(ग) ‘तस्य प्रभूतं धनमासीत्’ वाक्ये ‘तस्य’ इति सर्वनामपदं कस्य संज्ञापदस्य स्थाने प्रयुक्तम्?
(‘तस्य प्रभूतं धनमासीत्’ वाक्य में ‘तस्य’ पद किस संज्ञा पद के स्थान पर प्रयुक्त हुआ है?)
उत्तरम् :
(क) तस्य प्रभूतं धनम् आसीत् (उसके पास बहुत धन था)।
(ख) आयाति (आते हो)
(ग) श्रेष्ठिनः (सेठ का)।

JAC Class 9 Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

20. एकस्मिन् वनप्रदेशे एकः हृष्ट-पुष्टः हरिणः वसति स्म। कोऽपि शृगालः तस्य मांसलं शरीरमवलोक्य तस्य सुस्वादु-मांसं भक्षयितुमिच्छति स्म। सः मृगस्य समीपं गत्वा मैत्रीप्रस्तावं न्यवेदयत्। मृगेण प्रस्तावः स्वीकृतः। शृगालोऽचिन्तयत् एनं छलेन हत्वा विपुलं मांसं प्राप्य चिरं भोजनं करिष्यामि।

तौ उभौ मृगस्य आवासस्थलं प्राप्तवन्तौ। तत्र काकः हरिणस्य मित्रं तिष्ठति स्म। काकः अस्य सौहार्द्रस्य विरोधम् अकरोत् । एकदा धूर्तः शृगालः मृगं वञ्चयित्वा शस्यपूर्ण क्षेत्रमनयत्। तत्रासौ हिरणः कृषकेण पाशबद्धः जम्बुकं मोचयितुं न्यवेदयत्। परञ्च शृगालेन उपवासव्याजेन मोचनमस्वीकृतम्। संध्याकाले तमन्विषन् काकः अपि तत्र आगच्छत्। काकः मृगेण सह परामृश्य उपायमेकमचिन्तयत्। काकस्य योजानानुसारेण हिरणः पाशमुक्तः सन् पलायितः। कृषकः तं ताडयितुं लगुडं प्राक्षिपत्। प्रक्षिप्तेन लगुडेन गुल्मे स्थितः शृगालः आहतः हतश्च।

हिन्दी-अनुवाद – एक जंगल में एक हृष्ट-पुष्ट हिरन रहता था। किसी गीदड़ ने उसके मांसल शरीर को देखकर उसके स्वादिष्ट मांस को खाने की इच्छा की। उसने हिरन के समीप जाकर मित्रता का प्रस्ताव निवेदन किया। हिरन ने प्रस्ताव स्वीकार कर लिया। गीदड़ ने सोचा कि इसको छल से मारकर बहुत-सा मांस प्राप्तकर बहुत दिनों तक भोजन करूँगा।

वे दोनों हिरण के निवास स्थान पर पहुँचे। वहाँ उसका (हिरन का) मित्र कौआ रहता था। कौए ने इस दोस्ती का विरोध किया। एक दिन चालाक गीदड़ हिरन को छलकर फसल से पूर्ण खेत में ले गया। वहाँ किसान द्वारा पाश में बँधे हुए हिरन ने मुक्त कराने के लिए गीदड़ से निवेदन किया। परन्तु गीदड़ ने उपवास के बहाने से उसे अस्वीकार कर दिया। संध्या समय उसे ढूँढ़ता हुआ कौआ भी वहाँ आ गया। कौए ने हिरन के साथ सलाह कर एक उपाय सोचा। कौए की योजनानुसार बन्धनमुक्त हिरन भाग गया। कृषक ने उसे पीटने के लिए लाठी फेंकी। फेंकी हुई लाठी से झाड़ियों में छुपा हुआ गीदड़ घायल हो गया और मारा गया।

प्रश्न: 1.
एतस्य गद्यखण्डस्य समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस गद्यांश का समुचित शीर्षक लिखिए।)
उत्तरम् :
धूर्तः शृगालः (चालाक गीदड़)।

प्रश्न: 2.
एकपदेन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत – (एक शब्द में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) एकस्मिन् वनप्रदेशे कः वसति स्म? (एक वन प्रदेश में कौन रहता था?)
(ख) शृगालः मृगस्य समीपं गत्वा किं न्यवेदयत् ? (गीदड़ ने हिरन के पास जाकर क्या निवेदन किया?)
(ग) हरिणस्य मित्रं कः आसीत् ? (हिरन का मित्र कौन था?)
(घ) अन्ते कः हतः? (अन्त में कौन मारा गया?)
उत्तराणि :
(क) हरिणः (हिरन)
(ख) मैत्रीप्रस्तावम् (मित्रता का प्रस्ताव)
(ग) काकः (कौआ)
(घ) शृगालः (गीदड़)।

JAC Class 9 Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

प्रश्न: 3.
पूर्णवाक्येन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत – (पूरे वाक्य में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) कोऽपि शृगालः हरिणस्य शरीरमवलोक्य किम् इच्छति स्म?
(किसी गीदड़ ने हिरन के शरीर को देखकर क्या इच्छा की?)
(ख) शृगालः किम् अचिन्तयत् ? (गीदड़ ने क्या सोचा?)
(ग) एकदा धूर्तः शृगालः मृगं कुत्र अनयत् ?
(एक बार चालाक गीदड़ हिरन को कहाँ ले गया?)
उत्तराणि :
(क) कोऽपि शृगालः हरिणस्य शरीरमवलोक्य तस्य सुस्वादु मांसं भक्षयितुमिच्छति स्म।
(किसी गीदड़ ने हिरन के शरीर को देखकर उसके स्वादिष्ट मांस को खाने की इच्छा की।)
(ख) शृगालः अचिन्तयत् यत् हरिणं छलेन हत्वा विपुलं मांसं प्राप्य चिरं भोजनं करिष्यामि।
(गीदड़ ने सोचा कि हिरन को छल से मारकर बहुत-सा मांस प्राप्तकर बहुत दिनों तक भोजन करूंगा।
(ग) एकदा धूर्तः शृगालः मृगं शस्यपूर्ण क्षेत्रमनयत्।
(एक बार चालाक गीदड़ हिरन को फसल से पूर्ण खेत में ले गया।)

प्रश्न: 4.
निर्देशानुसारम् उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (निर्देशानुसार उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) ‘जीवितः’ इत्यस्य शब्दस्य विलोमपदम् अनुच्छेदात् चिनुत ।
(‘जिन्दा’ शब्द का विलोम शब्द अनुच्छेद से चुनिए।)
(ख) “स्वीकृतः प्रस्तावः मृगेण” वाक्ये कर्तृ-क्रिया-अन्वितिः कार्या।
(“स्वीकार कर लिया गया प्रस्ताव हिरन के द्वारा” वाक्य में कर्ता और क्रिया का अन्वय कीजिए।)
(ग) “शृगालः तस्य मांसलं शरीरम् अवलोक्य भक्षितुमैच्छत्।” अत्र ‘तस्य’ इति सर्वनामपदं कस्य स्थाने प्रयुक्तम्?
(“शृगालः तस्य मांसलं शरीरम् अवलोक्य भक्षितुमैच्छत्।” यहाँ ‘तस्य’ सर्वनाम किसके स्थान पर प्रयुक्त हुआ है?)
उत्तरम् :
(क) हतः (मारा)।
(ख) मृगेण प्रस्तावः स्वीकृतः (हिरन के द्वारा प्रस्ताव स्वीकार कर लिया गया)।
(ग) हरिणस्य (हरिण के स्थान पर)।

21. संस्कृतभाषा संसारस्य प्राचीनतमासु भाषासु एका प्रसिद्धा भाषा अस्ति। प्राचीनकाले सर्वे जनाः संस्कृतभाषाम् एव दैनिककार्ये व्यवहरन्ति स्म। देववाणी, गीर्वाणी, देवगिरा, सुरवाणी, सुरभारती इत्यादीनि अस्याः नामानि सन्ति। वेदेषु संस्कृतभाषायाः प्राचीनं रूपं विद्यते। संस्कृतभाषायाः साहित्यम् अपि विश्वस्य प्राचीनतम साहित्यम् अस्ति। वेदाः, उपनिषदः पुराणानि च हिन्दूनां धर्मग्रन्थाः अस्यां भाषायामेव सन्ति। वाल्मीके: रामायणं, वेदव्यासस्य महाभारतम् अन्ये चापि ग्रन्थाः संस्कृतभाषायाः अमूल्यरत्नानि सन्ति। श्रीमद्भगवद्गीता महाभारतस्यैव एकम् अंगम् अस्ति।प्राचीनकाले संस्कृतमेव भारतस्य लोकभाषा राजभाषा च आसीत्। कालिदासः, भासः, बाणः, भारविः, दण्डी, भवभूतिः प्रभृतयः अनेके रचनाकाराः संस्कृतभाषायाम् एव स्वसाहित्यं व्यरचयन्।

JAC Class 9 Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

हिन्दी-अनुवाद – संस्कृत भाषा संसार की प्राचीनतम भाषाओं में से एक प्रसिद्ध भाषा है। प्राचीनकाल में सभी लोग संस्कृत भाषा को ही दैनिक कार्य में व्यवहार में लाते थे। देववाणी, गीर्वाणी, देवगिरा, सुरवाणी, सुरभारती इत्यादि इसके नाम हैं। वेदों में संस्कृत भाषा का प्राचीनतम रूप विद्यमान है। संस्कृत भाषा का साहित्य विश्व का प्राचीनतम साहित्य है। हिन्दुओं और पुराण इस भाषा में ही है। वाल्मीकि की रामायण, वेदव्यास का महाभारत और भी अन्य ग्रन्थ संस्कृत भाषा के अमूल्य रत्न हैं। श्रीमद्भगवद् गीता महाभारत का ही एक अंग है। – प्राचीनकाल में संस्कृत ही भारत की लोकभाषा और राजभाषा थी। कालिदास, भास, बाण, भारवि, दण्डी, भवभूति आदि अनेक रचनाकारों ने संस्कृत भाषा में ही अपने साहित्य की रचना की है।

प्रश्न: 1.
एतस्य गद्यखण्डस्य समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस गद्यांश का समुचित शीर्षक लिखिए।)
उत्तरम् :
संस्कृतभाषायाः महत्त्वम् (संस्कृत भाषा का महत्त्व)।

प्रश्न: 2.
एकपदेन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखित- (एक शब्द में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) संसारस्य प्राचीनतमासु भाषासु प्रसिद्धा भाषा का अस्ति?
(संसार की प्राचीनतम भाषाओं में प्रसिद्ध भाषा कौन-सी है?)
(ख) संस्कृतभाषायाः प्राचीनतमं रूपं कुत्र विद्यते? (संस्कृत भाषा का प्राचीनतम रूप कहाँ विद्यमान है?)
(ग) कस्याः भाषायाः साहित्यं प्राचीनतमम् अस्ति? (किस भाषा का साहित्य सबसे पुराना है?)
(घ) महाभारतस्य रचनाकारः कः अस्ति? (महाभारत के रचनाकार कौन हैं?)
उत्तराणि :
(क) संस्कृतम् (संस्कृत),
(ख) वेदेषु (वेदों में),
(ग) संस्कृतभाषायाः (संस्कृत भाषा का),
(घ) वेदव्यासः (वेदव्यास)।
प्रश्न: 3.
पूर्णवाक्येन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (पूरे वाक्य में उत्तर-उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) संस्कृतभाषायाः कानि अन्यानि नामानि सन्ति? (संस्कृत भाषा के अन्य कौन-से नाम हैं ?)
(ख) संस्कृतभाषायां हिन्दूनां के धर्मग्रन्थाः सन्ति? (संस्कृत भाषा में हिन्दुओं के कौन-से धर्मग्रन्थ हैं?)
(ग) संस्कृतभाषायाः अमूल्यरत्नानि कानि सन्ति? (संस्कृत भाषा के अमूल्य रत्न कौन-से हैं ?)
उत्तराणि :
(क) देववाणी, गीर्वाणी, देवगिरा, सुरवाणी, सुरभारती संस्कृतभाषायाः अन्यानि नामानि सन्ति।
(देववाणी, गीर्वाणी, देवगिरा, सुरवाणी, सुरभारती संस्कृत भाषा के अन्य नाम हैं।)
(ख) संस्कृतभाषायां वेदाः, उपनिषदः पुराणानि च हिन्दूनां धर्मग्रन्थाः सन्ति।
(संस्कृत भाषा में वेद, उपनिषद् और पुराण हिन्दुओं के धर्मग्रन्थ हैं।)
(ग) रामायणं महाभारतम् अन्ये चापि ग्रन्थाः संस्कृतभाषायाः अमूल्यरत्नानि सन्ति।
(रामायण, महाभारत और अन्य ग्रन्थ भी संस्कृत भाषा के अमूल्य रत्न हैं।)

JAC Class 9 Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

प्रश्न: 4.
निर्देशानुसारम् उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (निर्देशानुसार उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) ‘सुरवाणी’ शब्दस्य एक पर्यायं चित्वा लिखत। (‘सुरवाणी’ शब्द का एक पर्याय चुनकर लिखिए।)
(ख) “श्रीमद्भगवद्गीता महाभारतस्यैव एकम् अंगम् अस्ति” वाक्ये कर्ता कः?
(“श्रीमद्भगवद्गीता महाभारत का ही एक अंग है,” वाक्य में कर्ता कौन है?)
(ग) अनुच्छेदात् ‘नवीनतमं’ इति पदस्य विलोमपदं अन्विष्य लिखत।
(अनुच्छेद से ‘नवीनतमं’ पद का विलोम पद ढूँढ़कर लिखिए।)
उत्तरम् :
(क) देवगिरा (देववाणी),
(ख) श्रीमद्भगवद्गीता (श्रीमद्भगवद्गीता)
(ग) प्राचीनतमम् (सबसे पुराना)।

22. परोपकारस्य भावना न केवलं मानवेषु भवति अपितु पशुपक्षिणोऽपि परोपकारं कुर्वन्ति। वृक्षाः परोपकाराय छायां ददति। जलाशयः परोपकाराय जलं ददाति। परोपकाराय गावः दुग्धं ददति। मानवस्य शरीरम् अपि परोपकाराय भवति।।
यथा भर्तृहरिणा उक्तम् –

परोपकाराय फलन्ति वृक्षाः, परोपकाराय वहन्ति नद्यः।
परोपकाराय दुहन्ति गावः, परोपकारार्थमिदं शरीरम् ॥

मेघाः परोपकाराय जलवर्षणं कुर्वन्ति येन विविधानि शस्यानि जायन्ते। शिविर्नाम नृपः महान् परोपकारी आसीत्। एकदा सः कपोतस्य प्राणरक्षार्थ स्वशरीरस्य मांसंश्येनाय अददात्। दधीचिः अपि महान् परोपकारी आसीत्। सः वृत्रासुरवधार्थं स्वस्य अस्थीनि अपि अददात्। महाभारतकाले कुन्ती एकस्य ब्राह्मणस्य पुत्रस्य रक्षार्थं स्वस्याः प्राणप्रियं भीमनामकं पुत्रं राक्षसस्य समीये प्रेषितवती।

हिन्दी-अनुवाद – परोपकार की भावना न केवल मानवों में होती है बल्कि पशु-पक्षी भी परोपकार करते हैं। वृक्ष परोपकार के लिए छाया देते हैं। जलाशय परोपकार के लिए जल देते हैं। परोपकार के लिए गायें दूध देती हैं। मानव का शरीर भी परोपकार के लिए होता है। जैसा भर्तृहरि ने कहा है वृक्ष परोपकार के लिए फल देते हैं, परोपकार के लिए नदियाँ बहती हैं। परोपकार के लिए गायें दूध देती हैं, यह शरीर परोपकार के लिए है। बादल परोपकार के लिए ही जल की वर्षा करते हैं जिससे विभिन्न अन्न पैदा होते हैं। शिवि नामक राजा बड़े परोपकारी थे। एक बार उन्होंने कबूतर के प्राणों की रक्षा के लिए अपने शरीर का मांस बाज के लिए दे दिया। दधीचि भी बड़े परोपकारी थे। उन्होंने वृत्रासुर-वध के लिए अपनी हड्डियाँ भी दे दी। महाभारतकाल में कुन्ती ने एक ब्राह्मण के पुत्र की रक्षा के लिए अपने प्राणप्रिय भीम नामक पुत्र को राक्षस के पास भेज दिया।

प्रश्न: 1.
एतस्य गद्यखण्डस्य समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस गद्यखण्ड का समुचित शीर्षक लिखिए।)
उत्तरम् :
परोपकारः (परोपकार)।

JAC Class 9 Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

प्रश्न: 2.
एकपदेन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (एक शब्द में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) परोपकाराय छायां के ददति? (परोपकार के लिए छाया कौन देते हैं?)
(ख) परोपकाराय जलं कः ददाति? (परोपकार के लिए जल कौन देता है?)
(ग) परोपकाराय जलवर्षणं के कर्वन्ति? (परोपकार के लिए जल की वर्षा कौन करते हैं?)
(घ) कुन्त्याः कः पुत्रः अत्र उल्लिखितः? (यहाँ कुन्ती के किस पुत्र का उल्लेख है?)
उत्तरम् :
(क) वृक्षाः (वृक्ष)
(ख) जलाशयः (जलाशय)
(ग) मेघाः (बादल)
(घ) भीमः (भीम)।

प्रश्न: 3.
पूर्णवाक्येन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (पूरे वाक्य में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) जलवर्षणेन किं भवति? (जल-वर्षा से क्या होता है?)
(ख) शिविर्नाम नृपः एकदा किम् अकरोत्? (शिवि नामक राजा ने एक बार क्या किया?)
(ग) दधीचिः किम् अकरोत् ? (दधीचि ने क्या किया था?)
उत्तराणि :
(क) जलवर्षणेन विविधानि शस्यानि जायन्ते। (जल-वर्षा से विभिन्न अन्न पैदा होते हैं।)
(ख) शिविर्नाम नृपः एकदा कपोतस्य प्राणरक्षार्थं स्वशरीस्य मांसं श्येनाय अददात्।
(शिवि नामक राजा ने एक बार कबूतर के प्राणों की रक्षा के लिए अपने शरीर का मांस बाज के लिए दे दिया।)
(ग) दधीचिः वृत्रासुरवधार्थं स्वस्य अस्थीनि अपि अददात्।
(दधीचि ने वृत्रासुर-वध के लिए अपनी हड्डियाँ भी दे दी थीं।)

प्रश्न: 4.
निर्देशानुसारम् उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (निर्देशानुसार उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) ‘रक्षार्थम्’ शब्दस्य विपरीतार्थकः शब्दः अत्र कः? (‘रक्षार्थम्’ शब्द का विलोम शब्द यहाँ क्या है?)
(ख) “ते परोपकाराय छयां ददति” वाक्ये ‘ते’ इति सर्वनाम्नः स्थाने संज्ञाप्रयोगः कर्तव्यः। .
(“वे परोपकार के लिए छया देते हैं” वाक्य में ‘वे’ सर्वनाम के स्थान पर संज्ञा का प्रयोग कीजिए।)
(ग) “येन विविधानि शस्यानि जायन्ते।” अत्र ‘येन’ सर्वनामपदं कस्मै प्रयुक्तम् ?
(“येन विविधानि शस्यानि जायन्ते” यहाँ ‘येन’ सर्वनाम पद किसके लिए प्रयुक्त हुआ है?)
उत्तरम् :
(क) वधार्थम् (वध के लिए)
(ख) वृक्षाः (वृक्ष)
(ग) जलं वर्षणम् इति पदाय।

JAC Class 9 Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

23. हिमालयः अस्माकं देशस्य उत्तरदिशायां स्थितः अस्ति। एषः पर्वतराजः उत्तरदिशायां भारतस्य प्रहरी अस्ति। अस्य महोन्नतानि शिखराणि सदैव हिमेनाच्छादितानि सन्ति। अस्य उन्नतानि शिखराणि उत्तरदिशायां शत्रुभ्यः अस्माकं रक्षां कुर्वन्ति। हिमस्य आलयः ‘हिमालयः’ सत्यमेव कथयन्ति जनाः। हिमालयः भारतस्य जागरूकः प्रहरी अस्ति। हिमालयात् अनेकाः नद्यः यथा-गंगा, यमुना, शतद्रुः, इरावती, विपाशा, चन्द्रभागा, वितस्तादयः निर्गच्छन्ति।

एता: नद्यः भारतस्य प्रमुखाः नद्यः सन्ति। एतासां नदीनां जलेन कृषकाः क्षेत्राणि सिञ्चन्ति। गंगा, यमुना, शतद्गः प्रभृतयः नद्यः तु भारतस्य आत्मानः सन्ति। आसां पवित्रता धार्मिकमहत्त्वं च विश्वप्रसिद्ध स्तः। अस्मिन् पर्वते विविधानां वस्तूनां भण्डारः विद्यते। हिमालये विविधाः औषधयः, पादपाः, धातवः रत्नानि च सन्ति। अस्योपत्यकासु हरितानि सघनानि वनानि सन्ति।

हिन्दी-अनुवाद – हिमालय हमारे देश की उत्तर दिशा में स्थित है। यह पर्वतों का राजा उत्तर दिशा में भारत का प्रहरी (पहरेदार) है। इसकी अत्यन्त ऊँची चोटियाँ सदैव बर्फ से ढंकी रहती हैं। इसकी ऊँची चोटियाँ उत्तर दिशा में शत्रुओं से.. हमारी रक्षा करती हैं। हिम का आलय (घर) ‘हिमालय’ लोग सत्य ही कहते हैं। हिमालय भारत का जागरूक पहरेदार है। हिमालय से अनेक नदियाँ निकलती हैं जैसे-गंगा, यमुना, शतगु, इरावती, विपाशा, चन्द्रभागा-वितस्ता आदि।

ये नदियाँ भारत की प्रमुख नदियाँ हैं। इन नदियों के जल से किसान खेतों को सींचते हैं। गंगा, यमुना, शतद् आदि नदियाँ तो भारत की आत्मा हैं। इनकी पवित्रता और धार्मिक महत्त्व विश्व-प्रसिद्ध है। इस पर्वत पर विभिन्न वस्तुओं का भण्डार विद्यमान है। हिमालय पर विभिन्न औषधियाँ, पौधे, धातुएँ और रत्न हैं। इसकी घाटियों में हरे घने वन हैं।

प्रश्न: 1.
एतस्य गद्यखण्डस्य समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस गद्यांश का समुचित शीर्षक लिखिए।)
उत्तरम् :
पर्वतराजः हिमालयः। (हिमालय पर्वत)

प्रश्न: 2.
एकपदेन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (एक शब्द में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) उत्तरदिशायां भारतस्य प्रहरी कः अस्ति? (उत्तर दिशा में भारत का पहरेदार कौन है?)
(ख) हिमालयस्य शिखराणि सदैव केन आच्छादितानि सन्ति? (हिमालय की चोटियों सदैव किससे ढंकी रहती हैं?)
(ग) भारतस्य जागरूकः प्रहरी कः अस्ति? (भारत का जागरूक प्रहरी कौन है?)
(घ) पर्वतराजः कः अस्ति? (पर्वतों का राजा कौन है?)
उत्तराणि :
(क) हिमालयः (हिमालय पर्वत)
(ख) हिमेन (बर्फ से)
(ग) हिमालयः (हिमालय पर्वत)
(घ) हिमालयः (हिमालय पर्वत)।

प्रश्न: 3.
पूर्णवाक्येन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (पूरे वाक्य में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) हिमालयः कुत्र स्थितः अस्ति? (हिमालय कहाँ स्थित है?)
(ख) हिमालयात् का: नद्यः निर्गच्छन्ति? (हिमालय से कौन-सी नदियाँ निकलती हैं?)
(ग) एतासां नदीनां जलेन कृषकाः किं कुर्वन्ति? (इन नदियों के जल से किसान क्या करते हैं?)
उत्तराणि :
(क) हिमालयः अस्माकं देशस्य उत्तरदिशायां स्थितः अस्ति।
(हिमालय हमारे देश की उत्तर दिशा में स्थित है।)
(ख) हिमालयात् गंगा, यमुना, शतदू, इरावती, विपाशा, चन्द्रभागादयः नद्यः निर्गच्छन्ति।
(हिमालय से गंगा-यमुना-शतद्रु-इरावती-विपाशा-चन्द्रभागा आदि नदियाँ निकलती हैं।)
(ग) एतासां नदीनां जलेन कृषकाः क्षेत्राणि सिञ्चन्ति। (इन नदियों के जल से किसान खेतों को सींचते हैं।)

JAC Class 9 Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

प्रश्न: 4.
निर्देशानुसारम् उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (निर्देशानुसार उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) “अस्य शिखराणि उन्नतानि अस्मान् रक्षन्ति” वाक्ये विशेषण-विशेष्य-अन्वितिः कार्या।
(“इसकी ऊँची शिखरें हमारी रक्षा करती हैं” वाक्य में विशेषण और विशेष्य का अन्वय कीजिए।)
(ख) “एताः नद्यः भारतस्य प्रमुखाः नद्यः सन्ति” वाक्ये कर्ता कः?
(“ये नदियाँ भारत की प्रमुख नदियाँ हैं” वाक्य में कर्ता कौन है?)
(ग) “अस्य महोन्नतानि शिखराणि सदैव हिमेनाच्छादितानि सन्ति।” वाक्य ‘अस्य’ इति सर्वनामपदं कस्मै प्रयुक्तम् ?
(‘अस्य महोन्नतानि ………. सन्ति’ वाक्य में ‘अस्य’ सर्वनाम पद किसके लिए प्रयुक्त हुआ है?)
उत्तरम् :
(क) अस्य उन्नतानि शिखराणि अस्मान् रक्षन्ति। (इसकी ऊँची शिखरें हमारी रक्षा करती हैं)
(ख) एता: नद्यः (ये नदियाँ)
(ग) हिमालयस्य (हिमालय के लिए)।

24. दीपावली हिन्दूनां पवित्रः धार्मिकः उत्सवः अस्ति। अयं महापर्वः कार्तिकमासस्य अमावस्यायां सम्पन्नः भवति। अस्मिन् अवसरे जनाः स्वगृहाणि लिम्पन्ति अन्याभिः सज्जासामग्रीभिश्च सुसज्जितं कुर्वन्ति। अस्मिन् अवसरे जनाः नगराणि ग्रामाञ्चलं कुर्वन्ति स्वच्छयन्ति च। गृहाणि सुधया धवलीकुर्वन्ति। भारतवर्षे दीपावलीमहोत्सवस्य एक विशिष्ट महत्त्वं विद्यते। वैश्यवर्गस्यायं महोत्सवः इति जनाः कथयन्ति। यथा ब्राह्मणानां श्रावणी पर्वः, क्षत्रियाणां दशहरा पर्वः, शूद्राणां : होलिका पर्वः, वैश्यानां तथैव दीपावली पर्वः, किन्तु न अयं शास्त्रमर्यादायामवस्थितः सिद्धान्तः। अस्मिन् दिवसे श्रीराम: लकाधिपति रावणं विजित्य सीतया लक्ष्मणेन च सह अयोध्या प्रत्यागच्छत्। तदा अयोध्यानगरवासिनः प्रसन्नाः भूत्वा तेषां’ स्वागतार्थं दीपावलीम् आयोजितवन्तः।

हिन्दी-अनुवाद – दीपावली हिन्दुओं का पवित्र धार्मिक उत्सव है। यह महापर्व कार्तिक माह की अमावस्या को सम्पन्न। होता है। इस अवसर पर लोग अपने घरों को लीपते हैं और अन्य सज्जा-सामग्री से सजावट करते हैं। इस अवसर पर लोग

नगरों और गाँवों को स्वच्छ करते हैं। घरों को सफेदी (कलई) से सफेद करते हैं। भारतवर्ष में दीपावली महोत्सव का एक विशेष महत्त्व है। लोग कहते हैं कि यह महोत्सव वैश्य वर्ग का है। जैसे ब्राह्मणों का श्रावणी पर्व, क्षत्रियों का दशहरा पर्व, शूद्रों का होली पर्व उसी प्रकार वैश्यों का दीपावली पर्व है किन्तु यह शास्त्रमर्यादा के अनुकूल सिद्धान्त नहीं है। इस दिन श्रीराम लंका के राजा रावण को जीतकर सीता और लक्ष्मण के साथ अयोध्या को लौटे थे। तब अयोध्या नगरवासियों ने प्रसन्न होकर उनके स्वागत के लिए दीपावली मनाई थी।

प्रश्न: 1.
एतस्य गद्यखण्डस्य समुचितं शीर्षकं लिखत- (इस गद्यांश का समुचित शीर्षक लिखिए-)
उत्तरम् :
दीपावली (दीपावली)।

JAC Class 9 Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

प्रश्न: 2.
एकपदेन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (एक शब्द में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) दीपावली केषां पवित्रः धार्मिकः उत्सव: अस्ति? (दीपावली किनका पवित्र धार्मिक उत्सव है?)
(ख) भारतवर्षे कस्य महोत्सवस्य विशिष्टं महत्त्वं विद्यते? (भारतवर्ष में किस महोत्सव का विशेष महत्त्व है?)
(ग) क्षत्रियाणां कः पर्वः अस्ति? (क्षत्रियों का पर्व क्या है?)
(घ) रावणः कस्य देशस्य नृपः आसीत् ? (रावण किस देश का राजा था?)
उत्तराणि :
(क) हिन्दूनाम् (हिन्दुओं का)
(ख) दीपावल्या: (दीपावली का)
(ग) दशहरा (दशहरा)
(घ) लंकायाः (लंका का)।

प्रश्न: 3.
पूर्णवाक्येन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत – (पूरे वाक्य में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) दीपावल्याः उत्सवः कदा सम्पन्नः भवति? (दीपावली का उत्सव कब सम्पन्न होता है?)
(ख) दीपावली मुख्यत: केषाम् उत्सवः अस्ति? (दीपावली मुख्यत: किनका त्योहार है?)
(ग) अस्मिन् अवसरे जनाः कानि स्वच्छयन्ति? (इस अवसर पर लोग क्या स्वच्छ करते हैं? )
उत्तराणि
(क) दीपावल्याः उत्सवः कार्तिकमासस्य अमावस्यां सम्पन्नः भवति।
(दीपावली का उत्सव कार्तिक माह की अमावस्या को सम्पन्न होता है।)
(ख) दीपावली मुख्यतः वैश्यानाम् उत्सवः अस्ति।
(दीपावली मुख्यत: वैश्यों का त्योहार है।)
(ग) अस्मिन् अवसरे जनाः नगराणि ग्रामाञ्च स्वच्छयन्ति।
(इस अवसर पर लोग नगरों और गाँवों को स्वच्छ करते हैं।)

प्रश्न: 4.
निर्देशानुसारम् उत्तर उत्तरपुस्तिकायां लिखत – (निर्देशानुसार उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) “जनाः गृहाणि धवलीकुर्वन्ति” वाक्ये क्रिया का?
(“लोग घरों की सफेदी करते हैं” वाक्य में क्रिया क्या है?)
(ख) ‘उत्सवः’ इत्येतस्य शब्दस्य पर्यायम् अनुच्छेदात् चिनुत ।
[अनुच्छेद से ‘उत्सवः’ (त्योहार) शब्द का पर्याय चुनिए।]
(ग) दीपावली हिन्दूनां धार्मिक उत्सवः। रेखांकित पदे विशेषणपदं चित्वा लिखत।
(दीपावली हिन्दुओं का धार्मिक त्योहार है। रेखांकित पद से विशेषण चुनकर लिखिए।)
उत्तरम् :
(क) धवलीकुर्वन्ति (सफेदी करते हैं)।
(ख) पर्वः (त्योहार)
(ग) धार्मिकः।

JAC Class 9 Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

25. शिशिर ऋतोः शैत्यानन्तरं समशीतोष्णवातावरणोपेतः फाल्गुनमासः समायाति। अस्य मासस्य प्राकृतिकसौन्दर्यः प्राणिशरीरेषु नवप्राणान् सञ्चारयति। नायक-नायिकयोः हृदयेषु प्रेम्णः उद्रेक: संदृश्यते। रोगिणः अपि स्वास्थ्यं लभन्ते। वृक्षाणां पीतपत्राणि पतन्ति। तेषु पल्लवा: सजायन्ते। भगवता श्रीकृष्णेन तु गीतायाम् ‘ऋतूनां सुकुमारः’ इति उक्त्वा अस्य ऋतो: महत्त्वं प्रकटितम्। वसन्तकाल एव मधुऋतुनाम्ना अपि प्रसिद्धः। वसन्तकालस्य प्रमुखः उत्सव: होलिका भवति। होलिकोत्सवात् पूर्वे जनाः स्वगृहाणां मालिन्यम् अपवित्रतां च दूरीकुर्वन्ति। फाल्गुनमासस्य पूर्णिमायाः दिने गृहे-गृहे देवानाम् अर्चना भवति। ग्रामेषु नगरेषु च स्थाने-स्थाने होलिकाः स्थाप्यन्ते। गृहे-गृहे अपि होलिका स्थाप्यते।

हिन्दी-अनुवाद – शिशिर ऋतु की शीतलता के बाद शीत और उष्ण वातावरण से युक्त फाल्गुन का महीना आता है। इस माह का प्राकृतिक सौन्दर्य प्राणियों के शरीरों में नये प्राणों का संचार करता है। नायक और नायिका के हृदयों में प्रेम का उद्रेक दिखाई देता है। रोगी भी स्वस्थता प्राप्त करते हैं। वृक्षों के पीले पत्ते गिर जाते हैं। उन पर कोंपलें आ जाती हैं। भगवान श्री कृष्ण ने तो गीता में ‘ऋतुओं में सुकुमार’ कहकर इस ऋतु का महत्त्व प्रकट किया है। वसन्तकाल ही ‘मधुऋतु’ के नाम से प्रसिद्ध है। वसन्त काल का प्रमुख उत्सव होली है। होली के उत्सव से पूर्व लोग अपने घरों की गन्दगी और अपवित्रता दूर करते हैं। फाल्गुन माह की पूर्णिमा को दिन में घर-घर देवताओं की पूजा होती है। गाँव और नगरों में स्थान-स्थान प स्थापित की जाती है। घर-घर में भी होली स्थापित की जाती है।

प्रश्न: 1.
एतस्य गद्यखण्डस्य समुचितं शीर्षकं लिखत। (इस गद्यांश का समुचित शीर्षक लिखिए।)
उत्तरम् :
होलिकोत्सवः (होली का त्योहार)।

प्रश्न: 2.
एकपदेन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (एक शब्द में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) कस्य मासस्य प्राकृतिकसौन्दर्यः प्राणिशरीरेषु नवप्राणान् सञ्चारयति?
(किस माह का प्राकृतिक सौन्दर्य प्राणियों के शरीर में नए प्राणों का संचार करता है?)
(ख) रोगिणः अपि कदा स्वास्थ्यं लभन्ते? (रोगी भी कब स्वास्थ्य प्राप्त करते हैं?)
(ग) वसन्तकालः केन नाम्ना अपि प्रसिद्धः? (वसन्त काल किस नाम से भी प्रसिद्ध है?)
(घ) वसन्तकालस्य प्रमुखः उत्सवः कः भवति? (वसन्त काल का प्रमुख उत्सव कौन-सा होता है?)
उत्तराणि :
(क) फाल्गुनमासस्य (फाल्गुन माह का),
(ख) फाल्गुनमासे (फाल्गुन के माह में),
(ग) मधुऋतुनाम्ना (‘मधुऋतु’ नाम से),
(घ) होलिकोत्सवः (होली का त्योहार)।

प्रश्न: 3.
पूर्णवाक्येन उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (पूरे वाक्य में उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) फाल्गुनमासः कदा समायाति? (फाल्गुन माह कब आता है?)
(ख) भगवता श्रीकृष्णेन गीतायां किं प्रकटितम्? (भगवान् श्रीकृष्ण ने गीता में क्या प्रकट किया है?)
(ग) होलिकोत्सवात् पूर्वे जनाः कि कुर्वन्ति? (होली के उत्सव से पूर्व लोग क्या करते हैं?).
उत्तराणि :
(क) शिशिर ऋतौः शैत्यानन्तरं फाल्गुनमासः समायाति। (शिशिर ऋतु की शीतलता के बाद फाल्गुन माह आता है।)
(ख) भगवता श्रीकृष्णेन गीतायां वसन्त ऋतोः महत्त्वं प्रकटितम्।।
(भगवान् श्रीकृष्ण ने गीता में वसन्तऋतु का महत्त्व प्रकट किया है।)
(ग) होलिकोत्सवात् पूर्वे जनाः स्वगृहाणां मालिन्यम् अपवित्रतां च दूरीकुर्वन्ति।
(होली के उत्सव से पूर्व लोग अपने घरों की गन्दगी और अपवित्रता दूर करते हैं।)

JAC Class 9 Sanskrit अपठित-अवबोधनम् अपठित अनुच्छेदाः

प्रश्न: 4.
निर्देशानुसारम् उत्तरम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत – (निर्देशानुसार उत्तर उत्तरपुस्तिका में लिखिए-)
(क) “तेषां पीतपत्राणि पतन्ति” वाक्ये ‘तेषाम्’ इति सर्वनाम्नः स्थाने संज्ञाप्रयोगः कर्तव्यः ।
(“उनके पीले पत्ते गिरते हैं” वाक्य में ‘उनके’ सर्वनाम के स्थान पर संज्ञा का प्रयोग कीजिए।)
(ख) ‘आगच्छति’ इत्येतस्य शब्दस्य पर्यायम् अनुच्छेदात् चिनुत।
(‘आता है’ शब्द का पर्याय अनुच्छेद से चुनिए।)
(ग) ‘प्राकृतिक सौन्दर्यम्’ अनयो पदयो विशेष्यपदं लिखत।
(‘प्राकृतिक सौन्दर्यम्’ इन पदों में विशेष्य पद कौन सा है?)
उत्तरम् :
(क) वृक्षाणाम् (वृक्षों के)।
(ख) समायाति (आता है)
(ग) सौन्दर्यम्।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 वाङ्मनः प्राणस्वरूपम्

Jharkhand Board JAC Class 9 Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 वाङ्मनः प्राणस्वरूपम् Textbook Exercise Questions and Answers.

JAC Board Class 9th Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 12 वाङ्मनः प्राणस्वरूपम्

JAC Class 9th Sanskrit वाङ्मनः प्राणस्वरूपम् Textbook Questions and Answers

1. एकपदेन उत्तरं लिखत-(एक पद में उत्तर लिखिये-)
(क) अन्नस्य कीदृशः भागः मनः? (अन्न का कैसा भाग मन है?)
उत्तरम् :
अणिष्ठ। (सूक्ष्मतम।)

(ख) मथ्यमानस्य दनः अणिष्ठः भागः किम् भवति? (मथे जाते हुए दही का सूक्ष्म भाग क्या होता है?)
उत्तरम् :
सर्पिः। (घी।)

(ग) मनः कीदृशं भवति? (मन कैसा होता है?)
उत्तरम् :
अन्नमयम्। (अन्नमय।)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 12 वाङ्मनः प्राणस्वरूपम्

(घ) तेजोमयी का भवति? (तेजोमयी क्या होती है?)
उत्तरम् :
वाक्। (वाणी।)

(ङ) पाठेऽस्मिन् आरुणिः कम् उपदिशति? (इस पाठ में आरुणि किसे उपदेश देता है?)
उत्तरम् :
श्वेतकेतुम्। (श्वेतकेतु को।)

(च) “वत्स! चिरञ्जीव” – इति कः वदति? (बेटा चिरायु हो-ऐसा कौन कहता है?)
उत्तरम् :
आरुणि। (आरुणि।)

(छ) अयं पाठः कस्मात् उपनिषदः संगृहीतः? (यह पाठ किस उपनिषद से लिया गया है?)
उत्तरम् :
छान्दोग्योपनिषदः। (छान्दोग्य उपनिषद से।)

2. अधोलिखितानां प्रश्नानामुत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत – (निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर संस्कृत भाषा में लिखिए-)
(क) श्वेतकेतुः सर्वप्रथमम् आरुणिं कस्य स्वरूपस्य विषये पृच्छति? (श्वेतकेतु सबसे पहले आरुणि से किसके स्वरूप के विषय में पूछता है?)
उत्तरम् :
श्वेतकेतुः सर्वप्रथमम् आरुणिं मनसः स्वरूपस्य विषये पृच्छति। (श्वेतकेतु सबसे पहले आरुणि से ‘मन’ के स्वरूप के विषय में पूछता है।)

(ख) आरुणिः प्राणस्वरूपं कथं निरूपयति? (आरुणि प्राण के स्वरूप की कैसे व्याख्या करता है?)
उत्तरम् :
आरुणिः प्राणस्वरूपं निरूपयति यत् पीतानामपां योऽणिष्ठः स प्राणः। (आरुणि प्राण के स्वरूप की व्याख्या करता है कि पिये हुए पानी का जो लघुतम भाग होता है, वह प्राण है।)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 12 वाङ्मनः प्राणस्वरूपम्

(ग) मानवानां चेतांसि कीदृशानि भवन्ति? (मनुष्यों के चित्त कैसे होते हैं?)
उत्तरम् :
मानवाः यादृशमन्नादिकं गृह्णन्ति, तादृशमेव तेषां चेतांसि भवन्ति। (मनुष्य जैसा अन्न आदि ग्रहण करते हैं, वैसे ही उनके मन हो जाते हैं।)

(घ) सर्पिः किं भवति? (घी क्या होता है?)
उत्तरम् :
मथ्यमानस्य दनः योऽणिमा, स ऊर्ध्वः समुदीषति, तत्सर्पिः भवति। (मथे जाते हुए दही की जो सूक्ष्मता है, वह ऊपर की ओर उछलती है, वह घी होता है।)

(ङ) आरुणे: मतानुसारं मनः कीदृशं भवति? (आरुणि के मतानुसार मन कैसा होता है?)
उत्तरम् :
आरुणेः मतानुसारम् अशितस्यान्नस्य योऽणिष्ठः, तन्मनः भवति।
(आरुणि के मतानुसार खाये हुए अन्न.का जो लघुतम भाग होता है, वह मन होता है।)

3. (क) ‘अ’ स्तम्भस्य पदानि ‘ब’ स्तम्भेन दत्तैः पदैः सह यथायोग्यं योजयत ‘अ’ स्तम्भ के पदों को ‘ब’ स्तम्भ में दिये पदों के साथ यथायोग्य जोड़िये-)
अ – ब
मनः – अन्नमयम्
प्राणः – तेजोमयी
वाक् – आपोमयः
उत्तरम् :
अ – ब
मनः – अन्नमयम्
प्राणः – आपोमयः
वाक् – तेजोमयी

(ख) अधोलिखितानां पदानां विलोमपदं पाठात् चित्वा लिखत –
(निम्नलिखित शब्दों के विलोम पद पाठ से चुनकर लिखिए-)
(i) गरिष्ठः ………………
(ii) अधः …………….
(iii) एकवारम् …………
(iv) अनवधीतम् ………..
(v) किञ्चित् ………….
उत्तरम् :
पदम् – विलोमपदम्
(i) गरिष्ठः – अणिष्ठः
(ii) अधः – ऊर्ध्वः
(iii) एकवारम् – भूयः
(iv) अनवधीतम् अधीतम्
(v) किञ्चित् – सर्वम्

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 12 वाङ्मनः प्राणस्वरूपम्

4. उदाहरणमनुसृत्य निम्नलिखितेषु क्रियापदेषु ‘तुमुन्’ प्रत्ययं योजयित्वा पदनिर्माणं कुरुत –
(उदाहरण का अनुसरण करके निम्नलिखित क्रियाओं में ‘तुमुन्’ प्रत्यय जोड़कर पद-निर्माण कीजिए-)
यथा- प्रच्छ् + तुमुन् = प्रष्टुम्
(क) श्रु + तुमुन् = …………….
(ख) वन्द् + तुमुन् = …………
(ग) पठ् + तुमुन् = …………..
(घ) कृ + तुमुन् = …………
(ङ) वि + ज्ञा + तुमुन् = ………
(च) वि + आ + ख्या + तुमुन् = …………..
उत्तरम् :
(क) श्रु’ + तुमुन् = श्रोतुम्
(ख) वन्द् + तुमुन् = वन्दितुम्
(ग) पठ् + तुमुन् = पठितुम्
(घ) कृ + तुमुन् = कर्तुम्
(ङ) वि + ज्ञा + तुमुन् = विज्ञातुम् ।
(च) वि + आ + ख्या + तुमुन् = व्याख्यातुम्

5. (अ) निर्देशानुसारं रिक्तस्थानानि पूरयत
(निर्देश के अनुसार रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए-)
(क) अहं किञ्चित् प्रष्टुम् ………।
(इच्छ्-लट् लकारे)
(ख) मनः अन्नमयं ………….।
(भू-लट् लकारे)
(ग) सावधानं …………..।
(श्रु-लोट् लकारे)
(घ) तेजस्विनावधीतम् ………….।
(अस्-लोट्लकारे)
(ङ) श्वेतकेतुः आरुणेः शिष्यः …………। (अस्-लङ् लकारे)
उत्तरम् :
(क) इच्छामि
(ख) भवति
(ग) शृणु
(घ) अस्तु
(ङ) आसीत्।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 12 वाङ्मनः प्राणस्वरूपम्

(आ) उदाहरणमनुसृत्य वाक्यानि रचयत- (उदाहरण के अनुसार वाक्य-रचना कीजिए-)
यथा – अहं स्वदेशं सेवितुम् इच्छामि।
(क)……………. उपदिशामि।
(ख) …………. प्रणमामि।
(ग) ………………आज्ञापयामि।
(घ) …………………. पृच्छामि।
(ङ) ……………… अवगच्छामि।
उत्तरम् :
(क) अहं छात्रान् उपदिशामि।
(ख) अहम् आचार्य प्रणमामि।
(ग) अहं शिष्यं पाठं स्मर्तुम् आज्ञापयामि।
(घ) अहं छात्रं प्रश्नं पृच्छामि।
(ङ) अहं सर्वम् अवगच्छामि।

6. (अ) सन्धिं कुरुत- (सन्धि करो-)
(i) अशितस्य + अन्नस्य = ……………
(ii) इति + अपि + अवधार्यम् = …………
(ii) का + इयम् = ……………..
(iv) नौं + अधीतम् = …………….
(v) भवति + इति = ……………
उत्तरम् :
(i) अशितस्य + अन्नस्य = अशितस्यान्नस्य
(ii) इति + अपि + अवधार्यम् = इत्यप्यवधार्यम्
(iii) का + इयम् = केयम्
(iv) नौ + अधीतम् = नावधीतम्
(v) भवति + इति = भवतीति

(आ) स्थूलपदान्यधिकृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत- (मोटे छपे पदों को लेकर प्रश्न निर्माण कीजिए-)
(i) मध्यमानस्य दनः अणिमा ऊर्ध्वः समुदीषति। (मथे जाते हुए दही की अणिमा ऊपर को उछलती है)
उत्तरम् :
कीदृशस्य दनः अणिमा ऊर्ध्वः समुदीषति? (कैसे दही की अणिमा ऊपर उछलती है?)

(ii) भवता घृतोत्पत्तिरहस्यं व्याख्यातम्। (आपने घृत की उत्पत्ति के रहस्य की व्याख्या की।)
उत्तरम् :
केन घृतोत्पत्तिरहस्यं व्याख्यातम्? (किसके द्वारा घी की उत्पत्ति के रहस्य की व्याख्या की गई?)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 12 वाङ्मनः प्राणस्वरूपम्

(iii) आरुणिम् उपगम्य श्वेतकेतुः अभिवादयति। (आरुणि के पास जाकर श्वेतकेतु अभिवादन करता है।)
उत्तरम् :
आरुणिम् उपगम्य कः अभिवादयति? (आरुणि के पास जाकर कौन अभिवादन करता है?)

(iv) श्वेतकेतुः वाग्विषये पृच्छति। (श्वेतकेतु वाणी के विषय में पूछता है)
उत्तरम् :
श्वेतकेतुः कस्य विषये पृच्छति ? (श्वेतकेतु किसके विषय में पूछता है?)

7. पाठस्य सारांशम् पञ्चवाक्यै लिखत- (पाठ का सारांश पाँच वाक्यों में लिजिए-)
उत्तरम् :

  1. अशितस्य अन्नस्य योऽणिष्ठः तन्मनः।
  2. पीतानाम् अपां योऽणिष्ठः सः प्राणः।
  3. अशितस्य तेजसो योऽणिष्ठः सा वाक्।
  4. अन्नमयं भवति मनः, आपोमयः प्राणः, तेजोमयी च वाक् भवति।
  5. मनुष्यः यादृशम् अन्नादिकं गृह्णाति, तादृशमेव तस्य चित्तादिकं भवति।

JAC Class 9th Sanskrit वाङ्मनः प्राणस्वरूपम् Important Questions and Answers

प्रश्न: 1.
मनः किम् अस्ति? (मन क्या है?)
उत्तरम् :
अशितस्यान्नस्य योऽणिष्ठः, तन्मनः।
(खाये हुए अन्न का जो सबसे छोटा भाग है, वह मन है।)

प्रश्न: 2.
वाक् कीदृशी भवति? (वाणी कैसी होती है?)
उत्तरम् :
वाक् तेजोमयी भवति। (वाणी तेज से उत्पन्न होती है।)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 12 वाङ्मनः प्राणस्वरूपम्

प्रश्न: 3.
अत्र किमवधार्यताम्? (यहाँ क्या समझना चाहिए?)
उत्तरम् :
मन: अन्नमयं, प्राणः आपोमयः वाक् च तेजोमयी भवति, इति अत्र अवधार्यताम्।
(मन अन्नमय, प्राण जलमय तथा वाणी तेजोमयी होती है, इस बात को यहाँ जानना चाहिए।)

प्रश्न: 4.
सर्पिः किं भवति? (घी क्या होता है?)
उत्तरम् :
मथ्यमानस्य दनः योऽणिमा, स ऊर्ध्वः, समुदीषति, तत्सर्पिः भवति। (मथे जाते हुए दही का जो सूक्ष्म भाग होता है, वह ऊपर उठता है, वही घी होता है।)

प्रश्नः 5.
श्वेतकेतुः भूयः किं श्रोतुमिच्छति? (श्वेतकेतु पुनः क्या सुनना चाहता है?)
उत्तरम् :
श्वेतकेतुः भूयोऽपि घृतोत्पत्तिरहस्यम् श्रोतुम् इच्छति। (श्वेतकेतु फिर से घी की उत्पत्ति के रहस्य को सुनना चाहता है।)

प्रश्न: 6.
कोऽणिमा मनः भवति? (कौन अणिमा मन होती है?)
उत्तरम् :
अश्यमानस्य अन्नस्य योऽणिमा, स ऊर्ध्वः समुदीषति, तन्मनः भवति। (खाये जाते हुए अन्न की जो अणिमा होती है, वह ऊर्ध्वगामिनी होती है, वह है।)

प्रश्नः 7.
उपदेशान्ते आरुणिः श्वेतकेतुं किं विज्ञापयितुमिच्छति? (उपदेश के अन्त में आरुणि श्वेतकेतु को क्या समझाना चाहते हैं?)
उत्तरम् :
उपदेशान्ते आरुणिः श्वेतकेतुं विज्ञापयितुमिच्छति यत् अन्नमयं भवति मनः, आपोमयो भवति प्राण: तेजोमयी च भवति वागिति। (उपदेश के अन्त में आरुणि श्वेतकेतु को समझाना चाहता है कि मन अन्नमय होता है, प्राण जलमय होता है । और वाक् तेजोमयी होती है।)

प्रश्न: 8.
पीयमानानाम्पाम् अणिमा किं भवति? (पीये जाते हुए पानी की अणिमा क्या होती है?)
उत्तरम् :
पीयमानानामपाम् योऽणिमा ऊर्ध्वः समुदीषति, स एव प्राणो भवति।
(पिये जाते हुए पानी की जो अणिमा ऊपर उठती है, वह ही प्राण होती है।)

प्रश्न: 9.
संवादोऽयं कं ग्रन्थमाधृत्य लिखितः? (यह संवाद किस ग्रन्थ को आधार मानकर लिखा गया है?)
उत्तरम् :
संवादोऽयं छान्दोग्योपनिषदः षष्ठाध्यायमाधृत्य लिखितः।
(यह संवाद छान्दोग्योपनिषद् के छठे अध्याय को आधार मानकर लिखा गया है।)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 12 वाङ्मनः प्राणस्वरूपम्

प्रश्न: 10.
छान्दोग्योपनिषद् कस्य वेदस्य कस्याः शाखायाः ग्रन्थः अस्ति?
(छान्दोग्योपनिषद् किस वेद की किस शाखा का ग्रन्थ है?)।
उत्तरम् :
छान्दोग्योपनिषद् सामवेदस्य कौथुमशाखायाः ग्रन्थः अस्ति।
(छान्दोग्योपनिषद् सामवेद की कौथुम शाखा का ग्रन्थ है।)

रेखांकित पदान्याधृत्य प्रश्न-निर्माणं कुरुत-(रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए-)

प्रश्न: 1.
अशितस्य अन्नस्य योऽणिष्ठः तत्मनः। (खाये हुए अन्न का जो सूक्ष्मतम है वह मन है।)
उत्तरम् :
कस्य योऽणिष्ठः तत्मनः? (किसका जो सूक्ष्मतम है वह मन है?)

प्रश्न: 2.
पीतानाम् अयाम् अणिष्ठः प्राणः। (पीये हुए जल का सूक्ष्मतम प्राण है।)
उत्तरम् :
केषाम् अणिष्ठः प्राण:? (किनका सूक्ष्मतम प्राण होता है?)

प्रश्न: 3.
तेजसो अणिष्ठः वाक्। (तेज का सूक्ष्मतम वाक् है।)
उत्तरम् :
तेजसो अणिष्ठः का? (तेज का सूक्ष्मतम क्या है?)

प्रश्न: 4.
मनः अन्नमयम्। (मन अन्नमय होता है।)
उत्तरम् :
किम् अन्नमयम् ? (अन्नमय क्या है?)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 12 वाङ्मनः प्राणस्वरूपम्

प्रश्न: 5.
वाक् तेजोमयी। (वाणी तेज युक्त होती है।)
उत्तरम् :
कीदृशी वाक्? (वाणी कैसी होती है?)।

प्रश्नः 6.
मध्यमानस्य दनः अणिमा सर्पिः भवति?
(मथे जाते दही का सूक्ष्मतम घी होता है?).
उत्तरम् :
कस्य मध्यमानस्य अणिमा सर्पिः भवति?
(किसका मथा जाता हुआ सूक्ष्मतम घी होता है?)

प्रश्न: 7.
भवता घृतोत्पत्ति रहस्यं व्याख्यातम्?
(आपके द्वारा घी की उत्पत्ति के रहस्य की व्याख्या की?)
उत्तरम् :
केन घृतोत्पत्ति रहस्यं व्याख्यातम् ?
(किसके द्वारा घी की उत्पत्ति के रहस्य की व्याख्या की?)

प्रश्न: 8.
तेजस्वि नौ अधीतम् अस्तु। (हम दोनों का अध्ययन तेजस्वी हो।)
उत्तरम् :
कयोः अधीतम् तेजस्वि अस्तु? (किनका अध्ययन तेजस्वी हो?)।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 12 वाङ्मनः प्राणस्वरूपम्

कथाक्रम-संयोजनम्

निम्नलिखितानि वाक्यानि क्रमशः लिखित्वा कथाक्रम-संयोजनं कुरुत –
(निम्न वाक्यों को क्रम से लिखकर कथा क्रम-संयोजन कीजिए-)

  1. वत्स! उपदेशान्ते भूयोऽहं त्वां विज्ञापयितुम् इच्छामि यदन्नमयमिदं मनः, आपोमयः प्राणः तेजोमयी च वागिति।
  2. प्रवचनान्ते आरुणिः श्वेतकेतुमुपदिशति।
  3. अशितस्य तेजसा योऽणिष्ठः ला वाक।
  4. पीतानामपां योऽणिष्ठः सः प्राण:।
  5. वत्स! अशितस्यान्नस्य योऽणिष्ठः तन्मनः।
  6. आरुणिः तं क्रमश: उपदिशति।
  7. सः एकदा आरुणिं वाङ्मनः प्राणानां स्वरूपम् अपृच्छत्।
  8. श्वेतकेतुः आरुणे: जिज्ञासुः पुत्रः आसीत्।

उत्तर :

  1. श्वेतकेतुः आरुणे: जिज्ञासुः पुत्रः आसीत्।
  2. सः एकदा आरुणिं वाङ्मनः प्राणानां स्वरूपम् अपृच्छत् ।
  3. आरुणिः तं क्रमशः उपदिशति।
  4. वत्स! अशितस्यान्नस्योऽणिष्ठः तन्मन:।
  5. पीतानामपां योऽणिष्ठः सः प्राणः।
  6. अशितस्य तेजसा योऽणिष्ठः सा वाक् ।
  7. प्रवचनान्ते आरुणिः श्वेतकेतुम् उपदिशति।
  8. वत्स! उपदेशान्ते भूयोऽहं त्वां विज्ञापयितुम् इच्छामि यदन्नमयमिदं मनः, आपोमयः प्राणः तेजोमयी च वागिति।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 12 वाङ्मनः प्राणस्वरूपम्

योग्यताविस्तारः

ग्रन्थ-परिचय-छान्दोग्योपनिषद् उपनिषत्साहित्य का प्राचीन एवं प्रसिद्ध ग्रन्थ है। यह सामवेद के उपनिषद् ब्राह्मण का मुख्य भाग है। इसकी. वर्णन पद्धति अत्यधिक वैज्ञानिक और युक्तिसंगत है। इसमें आत्मज्ञान के साथ-साथ उपयोगी कार्यों और उपासनाओं का सम्यक् वर्णन हुआ है। छान्दोग्योपनिषद् आठ अध्यायों में विभक्त है। इसके छठे अध्याय में ‘तत्त्वमसि’ (‘वह तुम हो’) का विस्तार से विवेचन प्राप्त होता है।

आरुणि अपने पुत्र श्वेतकेतु को उपदेश देते हैं कि खाया हुआ अन्न तीन प्रकार का होता है। उसका स्थिरतम भाग मल होता है, मध्यम मांस होता है और लघुतम भाग मन होता है। पिया हुआ जल भी तीन प्रकार का होता है-उसका स्थविष्ठ भाग, मूत्र होता है, मध्यभाग लोहित (रक्त) होता है और अणिष्ठ भाग प्राण होता है। भोजन से प्राप्त तेज भी तीन तरह का होता है-उसका स्थविष्ठ भाग अस्थि होता है, मध्यम भाग मज्जा (चर्बी) होती है और जो लघुतम भाग है वह वाणी होती है।

जो खाया जाता है वह अन्न है। अन्न ही निश्चित रूप से मन है। न्याय और सत्य से अर्जित किया हुआ अन्न सात्विक होता है। उसे खाने से मन भी सात्विक होता है। दूषित भावना और अन्याय से अर्जित अन्न तामस होता है। कथ्य का सारांश यह है कि सात्विक भोजन से मन सात्विक होता है, राजसी भोजन से मन राजस होता है और तामस भोजन से मन की प्रवृत्ति भी तामसी हो जाती है।

इस संसार में जल ही जीवन है और प्राण जलमय होता है। तैल (तेल), घृत आदि के भक्षण से वाणी विशद होती है और भाषणादि कार्यों में सामर्थ्य की वृद्धि करती है। इसलिए वाणी को तेजोमयी कहा जाता है। छान्दोग्योपनिषद् के अनुसार मन अन्नमय है, प्राण जलमय है और वाणी तेजोमयी है।

भाषिकविस्तारः

1. मयट् प्रत्यय प्राचुर्य के अर्थ में प्रयुक्त होता है।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 12 वाङ्मनः प्राणस्वरूपम् 1

2. मयट् प्रत्यय का प्रयोग विकार अर्थ में भी किया जाता है।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 12 वाङ्मनः प्राणस्वरूपम् 2

3. जल को ही जीवन कहा गया है। “जीवयति लोकान् जलम्” यह पञ्चभूतों के अन्तर्गत भूतविशेष है। इसके पर्यायवाची शब्द हैं –
वारि, पानीयम्, उदकम्, उदम्, सलिलम्, तोयम्, नीरम्, अम्बु, अम्भस्, पयस् आदि।
जल की उपयोगिता के विषय में निम्नलिखित श्लोक द्रष्टव्य है –
पानीयं प्राणिनां प्राणस्तदायत्वं हि जीवनम्।
तोयाभावे पिपासातः क्षणात् प्राणैः विमुच्यते॥
(अर्थात् जल प्राणधारियों का प्राण है, जीवन निश्चय ही उस (जल) के अधीन है। जल के अभाव में प्यास से पीड़ित (प्राणी) प्राणों से विमुक्त (रहित) हो जाता है यानी मृत्यु को प्राप्त हो जाता है।)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 12 वाङ्मनः प्राणस्वरूपम्

योग्यता-विस्तार पर आधारित प्रश्नोत्तर

प्रश्न 1.
छान्दोग्योपनिषद् में किन विषयों का वर्णन है?
उत्तर :
इस उपनिषद् में आत्मज्ञान के साथ-साथ उपयोगी कार्यों और उपासनाओं का सम्यक् वर्णन है।

प्रश्न 2.
छान्दोग्योपनिषद् के छठे अध्याय में किसका विस्तार से विवेचन हुआ है?
उत्तर :
छान्दोग्योपनिषद् के छठे अध्याय में ‘तत्त्वमसि’ (‘वह तुम हो’) का विस्तार से विवेचन हुआ है।

प्रश्न 3.
छान्दोग्योपनिषद् के अनुसार मन, प्राण और वाक क्या हैं?
उत्तर :
छान्दोग्योपनिषद् के अनुसार मन अन्नमय, प्राण जलमय तथा वाणी (वाक्) तेजोमयी होती है।

भाषिक विस्तार पर प्रश्नोत्तर

प्रश्न 4.
निम्न शब्दों में मयट् प्रत्यय लगाकर शब्द-रचना कीजिए –
अन्न, आपः, तेजः, मङ्गल, आनन्द, दुःख, शान्ति, स्वार्थ, ब्रह्म।
उत्तर :
शब्द – मयट – रचित पद
रचित पद अन्न + मयट् = अन्नमयः
आपः + मयट् = आपोमयः
तेजः + मयट् = तेजोमयः
मङ्गल + मयट् = मङ्गलमयः
आनन्द + मयट् = आनन्दमयः
दुःख + मयट् = दुःखमयः
शान्ति + मयट् = शान्तिमयः
स्वार्थ + मयट् = स्वार्थमयः
ब्रह्म + मयट् = ब्रह्ममयः

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 12 वाङ्मनः प्राणस्वरूपम्

प्रश्न 5.
निम्न शब्दों में ‘मयट्’ प्रत्यय लगाकर स्त्रीलिंग शब्द बनाने के लिए ‘ङीप्’ प्रत्यय लगाइये –
आनन्द, मृत्, स्वर्ण, मङ्गल, स्वार्थ, शान्ति, तेजः, आपः।
उत्तर :
शब्द + मयट् = शब्द (पु.) + ङीप् = शब्द (स्त्री.)
आनन्द + मयट् = आनन्दमयः + ङीप् = आनन्दमयी
मृत् + मयट् = मृण्मयः + ङीप् = मृण्यमी
स्वर्ण + मयट् = स्वर्णमयः + ङीप् = स्वर्णमयी
मङ्गल + मयट् = मङ्गलमयः + ङीप् = मङ्गलमयी
स्वार्थ + मयट् = स्वार्थमयः + ङीप् = स्वार्थमयी
शान्ति + मयट् = शान्तिमयः + ङीप् = शान्तिमयी
तेजः + मयट् = तेजोमयः + ङीप् = तेजोमयी
आपः + मयट् = आपोमयः + ङीप् = आपोमयी

प्रश्न 6.
जल को जीवन क्यों कहा गया है?
उत्तर :
‘जीवयति लोकान जलम्’ अर्थात् जल लोगों को जीवित रखता है या जीवन-दान देता है अतः जल ही जीवन है।

प्रश्न 7.
जल के पाँच पर्यायवाची लिखिए।
उत्तर :
वारि, पानीयम्, उदकम्, नीरम्, तोयम्।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 12 वाङ्मनः प्राणस्वरूपम्

प्रश्न 8.
जल की उपयोगिता सिद्ध कीजिए।
उत्तर :
जल प्राणियों का प्राण है। अत: जीवन इसके अधिकार में है। जल के अभाव में प्यास से पीड़ित व्यक्ति क्षणभर में प्राण त्याग देता है।

प्रश्न 9.
निर्देशानुसार शब्दों के रूप लिखिए
(i) मनस्-पंचमी विभक्ति, एकवचन।
(ii) मनस्-द्वितीया विभक्ति, बहुवचन
(iii) अम्भस्-तृतीया विभक्ति, एकवचन।
(iv) पयस्-षष्ठी विभक्ति, द्विवचन
(v) मनस्-षष्ठी विभक्ति, बहुवचन
(vi) तेजस्-चतुर्थी विभक्ति, एकवचन
(vii) तेजस्-सप्तमी विभक्ति, एकवचन।
(viii) नमस्-सप्तमी विभक्ति, बहुवचन।
उत्तर :
(i) मनसः
(ii) मनांसि
(iii) अम्भसा
(iv) पयसोः
(v) मनसाम्
(vi) तेजसे
(vii) तेजसि
(viii) नमःसु।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 12 वाङ्मनः प्राणस्वरूपम्

प्रश्नाः 10.
निम्न वाक्यों को शुद्ध करके लिखिए –
(क) यतिः मने ईश्वरं स्मरति।
(ख) मनुष्यः पयं पिबति।
(ग) साहित्यम् यशाय अपि लिख्यते।
(घ) अशितस्य तेजेन योऽणिष्ठः सा वाक्।
(ङ) पयेन कमलं कमलेन च पयः शोभते।
उत्तरम् :
(क) यतिः मनसि ईश्वरं स्मरति।
(ख) मनुष्यः पयः पिबति।
(ग) साहित्यम् यशसे अपि लिख्यते।
(घ) अशितस्य तेजसा योऽणिष्ठः सा वाक्।
(ङ) पयसा कमलं कमलेन च पयः शोभते।

वाङ्मनः प्राणस्वरूपम् Summary and Translation in Hindi

पाठ-परिचय – प्रस्तुत पाठ छान्दोग्योपनिषद् के छठे अध्याय के पञ्चम खण्ड पर आधारित है। यह उपनिषद् सामवेद की कौथुम शाखा से सम्बद्ध है। इस उपनिषद् में आठ अध्याय हैं जो 154 खण्डों में विभक्त हैं। इसमें अनेक रोचक कथाओं द्वारा दार्शनिक विषयों को स्पष्ट किया गया है। इसकी वर्णन पद्धति अत्यधिक वैज्ञानिक और युक्तिसंगत है। इसमें आत्मज्ञान के साथ-साथ उपयोगी कार्यों और उपासनाओं का सम्यक् (भली-भाँति) वर्णन हुआ है।

इसके छठे अध याय में कुल 16 खण्ड हैं जिनमें ‘तत्त्वमसि’ (‘वह तुम हो’) का विस्तार से विवेचन किया गया है। इसके पञ्चम खण्ड में मन, प्राण एवं वाक् (वाणी) के सन्दर्भ में रोचक विवरण प्रस्तुत किया गया है। आर्ष परम्परा में (ऋषियों के मत में) ज्ञान-प्राप्ति के तीन उपाय बताये गये हैं-जिनमें परिप्रश्न (प्रश्न पूछना) भी एक है। यहाँ गुरु सेवापरायण शिष्य वाणी, मन तथा प्राण के विषय में प्रश्न पूछता है और आचार्य उन प्रश्नों का सूक्ष्मता से उत्तर देते हैं।

  • श्वेतकेतुः – भगवन्! श्वेतकेतुरहं वन्दे।
  • आरुणिः – वत्स! चिरञ्जीव।
  • श्वेतकेतुः – भगवन्! किञ्चित्प्रष्टुमिच्छामि।
  • आरुणिः – वत्स! किमद्य त्वया प्रष्टव्यमस्ति? श्वेतकेतुः भगवन्! ज्ञातुम् इच्छामि यत् किमिदं मनः?
  • आरुणिः – वत्स! अशितस्यान्नस्य योऽणिष्ठः तन्मनः।
  • श्वेतकेतुः – कश्च प्राणः? .
  • आरुणिः – पीतानाम् अपां योऽणिष्ठः स प्राणः।
  • श्वेतकेतुः – भगवन्! का इयं वाक्?
  • आरुणिः – वत्स! अशितस्य तेजसा योऽणिष्ठः सा वाक्। सौम्य! मनः अन्नमयं, प्राणः आपोमयः वाक् च तेजोमयी भवति इत्यप्यवधार्यम्।

शब्दार्था: – भगवन! = हे देव! (हे भगवन!), श्वेतकेतरहम = अहं श्वेतकेतः (मैं श्वेतकेत). वन्दे = प्रणमामि (प्रणाम करता हूँ), वत्स = पुत्र (बेटा), चिरञ्जीव = दीर्घकालपर्यन्तं प्राणान् धारय/आयुष्मान् भव (चिरायु हो), भगवन्! = हे देव! (हे देव!), किञ्चित्प्रष्टुमिच्छामि = किंचित् प्रश्नं कर्तुम् ईहे (कुछ पूछना चाहता हूँ), वत्स = पुत्र (बेटा), किमद्य त्वया = भवता अद्य किं (तुम्हें आज क्या), प्रष्टव्यमस्ति = प्रष्टुं योग्यम्/प्रच्छनीयम् अस्ति (पूछने योग्य है), भगवन्! = प्रभो! (हे प्रभु!), ज्ञातुम् इच्छामि = बोधनम् इच्छासि, (जानना चाहता हूँ), यत् = कि,

किमिदं मनः = एतन्मनः किमस्ति (यह ‘मन’ क्या है?), वत्स = पुत्र (बेटा), अशितस्यान्नस्य = खादितस्य धान्यस्य (खाये हुए अन्न का), योऽणिष्ठः = यः लघुतमः भागः (जो सबसे छोटा भाग होता है), तन्मनः = तत् मनः भवति (वह मन होता है), कश्च प्राणः = प्राणः च को भवति (और प्राण क्या होता है?), पीतानाम् = (पिये हुए), अपाम् = जलस्य (पानी का), योऽणिष्ठः = यः अणुतमः भागः (सबसे छोटा भाग जो होता है), सं प्राणः = असौ प्राणः (वह प्राण होता है), भगवन्! = हे प्रभो! (हे प्रभु!), का इयं वाक् = एषा वाणी का भवति (यह वाणी क्या होती है),

वत्स! = हे पुत्र! (हे बेटा!), अशितस्य = खादितस्य (खाये हुए, उपभोग किए हुए), तेजसा = अग्नेः (अग्नि का), योऽणिष्ठः = यः लघुष्ठः भागः (जो सबसे छोटा भाग है),सा वाक = सा वाणी भवति (वह वाक् अर्थात् वाणी होती है), सौम्य = वत्स (हे सौम्य), मनः अन्नमयम् = मनः अन्नविकारभूतं भवति (मन अन्न से निर्मित होता है), प्राणः आपोमयः = प्राणः जलमयः (प्राण जल से परिणत होता है), वाक् च = वाणी च (और वाणी), तेजोमयी = अग्निमयी (अग्नि का परिणामभूत), भवति = जायते (होती है), इत्यप्यवधार्यम् = एवम् अपि अवगन्तव्यम् (यह भी समझने योग्य है या यह भी समझ लेना चाहिए)।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 12 वाङ्मनः प्राणस्वरूपम्

हिन्दी अनुवादः

सन्दर्भ – यह संवाद हमारी पाठ्यपुस्तक ‘शेमुषी’ के ‘वाङ्मन:प्राणस्वरूपम्’ नामक पाठ से लिया है। यह पाठ छान्दोग्योपनिषद् के छठे अध्याय के पञ्चम खण्ड पर आधारित संवाद रूप में प्रस्तुत किया गया है।

प्रसंग – इस संवाद में आरुणि का पुत्र श्वेतकेतु अपने पिता से मन-प्राण एवं वाणी के विषय में प्रश्न पूछता है। आरुणि उसकी जिज्ञासा को शान्त करते हैं।

अनुवादः

श्वेतकेतु – हे भगवन् ! मैं श्वेतकेतु प्रणाम करता हूँ।
आरुणि – बेटा! चिरायु हो।
श्वेतकेतु – हे भगवन् ! कुछ पूछना चाहता हूँ।
आरुणि – बेटा! तुम्हें आज क्या पूछना है?
श्वेतकेतु – हे प्रभो! पूछना चाहता हूँ-यह मन क्या है?
आरुणि – पुत्र! खाये हुए अन्न का जो सबसे छोटा भाग होता है, वह मन होता है। श्वेतकेतु और प्राण क्या होता है?
आरुणि पिये हुए पानी का जो सबसे छोटा भाग होता है, वह प्राण होता है।
श्वेतकेतु – हे प्रभो! यह (वाणी) क्या होती है?
आरुणि – वत्स! उपभोग किए हुए तेज का जो सबसे छोटा भाग होता है वह वाणी है। सौम्य! मन अन्न से निर्मित होता है, प्राण जल से परिणत होता है और वाणी अग्नि का परिणामभूत होता है। यह भी (तुम्हें) समझ लेना चाहिए। संस्कत-व्याख्याः

सन्दर्भः – संवादोऽयम् अस्माकं पाठ्यपुस्तकस्य’ ‘शेमुष्या:’ वाङ्मन:प्राणस्वरूपम्’ नामक पाठाद् उद्धृतः अस्ति। पाठोऽयं छान्दोग्योपनिषदः षष्ठाध्यायस्य पञ्चमं खण्डमाधृत्य संवादरूपेण प्रस्तूयते। (यह संवाद हमारी ‘शेमुषी’ पाठ्यपुस्तक के ‘वाङ्मन प्राणस्वरूपम्’ पाठ से लिया गया है। यह पाठ छान्दोग्योपनिषद के छठे अध्याय के पाँचवें खण्ड के आधार पर संवाद रूप में प्रस्तुत किया गया है।)।

प्रसङ्गः – संवादेऽस्मिन् आरुणेः सुतः श्वेतकेतुः स्वपितरं मन-प्राण-वाणीनां विषये प्रश्नानि पृच्छति। आरुणिः तस्य जिज्ञासां शमयति। (इस संवाद में आरुणि पुत्र श्वेतकेतु अपने पिता से मन, प्राण और वाणी के विषय में प्रश्न पूछता है।) (आरुणि उसकी जिज्ञासा शान्त करता है।)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 12 वाङ्मनः प्राणस्वरूपम्

व्याख्या: –

श्वेतकेतुः – हे देव! अहं श्वेतकेतः प्रणमामि। (हे देव! मैं श्वेतकेतु प्रणाम करता हूँ।)
आरुणिः – पुत्रक! आयुष्मान् भव। (बेटा ! चिरायु हो।)
श्वेतकेतुः – हे देव! किञ्चित् प्रश्नं कर्तुम् ईहे। (कुछ प्रश्न करना चाहता हूँ।)
आरुणिः – पुत्र! भवता अद्य किं प्रच्छनीयम्? (बेटा ! आपको आज क्या पूछना है?)
श्वेतकेतुः – हे प्रभो! प्रष्टुमीहे यदेतन्मनः किं भवति? (हे प्रभो! पूछना चाहता हूँ कि यह मन क्या होता है? )
आरुणिः – पुत्र! भक्षितस्य धान्यस्य यः लघुतमः भागः तत् मनः भवति। (पुत्र ! खाये हुए धान का जो लघुतम (सूक्ष्मतम) भाग होता है, वह मन होता है।) श्वेतकेतुः प्राणः च को भवति? (यह प्राण क्या होता है?)
आरुणिः – कृतपानस्य जलस्य यः लघुतमः भागः स प्राणः। (पीये हुए जल का जो लघुतम (सूक्ष्मतम) भाग होता है वह प्राण है।)
श्वेतकेतुः – हे प्रभो! एषा वाणी का भवति? (प्रभो ! यह वाणी क्या होती है?)
आरुणिः – पुत्र! उपभुक्तस्य तेजसः यः अणुतमः भागः, सा वाणी भवति। वत्स! मनः अन्नस्य विकारभूतं भवति, प्राण: जलमयः वाणी चाग्निमयी भवति । एवमपि त्वया अवगन्तव्यम्। (पुत्र ! उपभोग किए गये तेज का जो सूक्ष्मतम भाग होता है वह वाणी होती है। बेटा! मन अन्न का विकार होता है, प्राण जलमय होते हैं और वाणी तेजोमयी होती है। यह भी तुम्हें जान लेना चाहिए।)

अवबोधन कार्यम्

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत – (एक शब्द में उत्तर दीजिए-)
(क) महर्षि आरुणेः शिष्यस्य किन्नामासीत् ? (महर्षि आरुणि के शिष्य का क्या नाम था?)
(ख) श्वेतकेतुः सर्वप्रथमं कस्य विषये पृच्छति? (श्वेतकेतु सबसे पहले किसके विषय में पूछता है?)

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत – (पूरे वाक्य में उत्तर दीजिए-)
(क) किम् इदं मनः? (यह मन क्या है?)
(ख) का इयं वाक्? (यह वाणी क्या है?)

प्रश्न 3.
यथानिर्देशम् उत्तरत-(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए –
(क) ‘वाक् च तेजोमयी भवति’ अत्र भवति क्रियापदस्य कर्तृपदं नाट्यांशात् चित्वा लिखत ।
(‘वाक् च तेजोमयी भवति’ यहाँ ‘ भवति’ क्रियापदं का कर्ता नाट्यांश से चुनकर लिखिए।)

(ख) ‘प्रष्टुम्’ इति पदात् प्रत्ययं पृथक् कृत्वा लिखत। (‘प्रष्टुम्’ पद से प्रत्यय पृथक् करके लिखिए।)
उत्तराणि-
(1) (क) श्वेतकेतुः।
(ख) ‘मनसः’ विषये (मन के विषय में)।

(2) (क) अशितस्य अन्नस्य योऽणिष्ठेः तन्मनः। (खाये हुए का जो सूक्ष्मतम भाग है, वह मन है।)
(ख) अशितस्य तेजसा यो अणिष्ठः सा वाक्। (उपयुक्त तेज का जो सारतम भाग है, वह वाणी है।)

(3) (क) ‘वाक्’ इति कर्तृपदं।
(ख) तुमुन् प्रत्ययम्।

2. श्वेतकेतुः – भगवन्! भूय एव मां विज्ञापयतु।
आरुणिः – सौम्य! सावधानं शृणु। मथ्यमानस्य दधनः योऽणिमा, स ऊर्ध्वः समुदीषति, तत्सर्पिः भवति।
श्वेतकेतुः – भगवन्! भवता घृतोत्पत्तिरहस्यम् व्याख्यातम्। भूयोऽपि श्रोतुमिच्छामि।
आरुणिः – एवमेव सौम्य! अश्यमानस्य अन्नस्य योऽणिमा, स ऊर्ध्वः समुदीषति। तन्मनो भवति। अवगतं न वा?
श्वेतकेतुः – सम्यगवगतं भगवन्!
आरुणिः – वत्स! पीयमानानाम् अपां योऽणिमा स ऊर्ध्वः समुदीषति स एव प्राणो भवति।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 12 वाङ्मनः प्राणस्वरूपम्

शब्दार्था: – भगवन्! = हे देव! (हे भगवन्!), भूय एव = पुनरपि/अतिशयेन एव (और अधिक ही), माम् = मुझे, विज्ञापयतु = प्रबोधयत (समझाइये), सौम्य = सौम्य (हे सौम्य), सावधानम् = सावहितः सन्, ‘ध्यानपूर्वकं (ध्यानपूर्वक), शृणु = आकर्ण्य (सुन), मथ्यमानस्य = आलोड्यमानस्य (मथे जाते हुए), दनः = (दही का), योऽणिमा = या सूक्ष्मता (जो सूक्ष्मता), स ऊर्ध्वः = असौ उपरि (वह ऊपर की ओर), समुदीषति = उत्तिष्ठति/समुच्छलति (उठती है), तत्सर्पिः = तत् घृतम्/आज्यम् (वह घी), भवति = अस्ति (होता है), भगवन्! = हे देव! (हे भगवन्!), भवता = त्वया (आपके द्वारा),

घृतोत्पत्तिरहस्यम् = आज्योद्गमस्य गूढम् (घी के उद्गम का रहस्य), व्याख्यातम् = स्पष्टीकृतम् (व्याख्या की गई), भूयोऽपि = पुनरपि (फिर भी), श्रोतुमिच्छामि = श्रवणाय ईहे (सुनना चाहता हूँ), एवमेव सौम्य = तथैव वत्स (ऐसा ही है सौम्य), अश्यमानस्य = भक्ष्यमाणस्य (खाये जाते हुए का), अन्नस्य = धान्यस्य (अन्न का), योऽणिमा = या सूक्ष्मता (जो सूक्ष्मता है), स ऊर्ध्वः समुदीषति = असौ उपरि समुत्तिष्ठति (वह ऊपर की ओर उठता है),

तन्मनो भवति = तत् मनः अस्ति (वह ही मन है), अवगतं न वा = ज्ञातं त्वया न वा ( समझे अथवा नहीं), सम्यगवगतम् भगवन् = श्रीमन् मया सम्यग् ज्ञातम् . (श्रीमन् मैंने ठीक से जान लिया), वत्स = पुत्र (बेटा), पीयमानानाम् = आचम्यमानानां (पीये जाते हुए), अपाम् = जलानाम् (जलों की), योऽणिमा = या सूक्ष्मता (जो सूक्ष्मता/लघुता है), स ऊर्ध्वः = असौ उपरि (वह ऊपर की ओर), समुदीषति = उच्छलति (जाती है), स एव = असौ (वही), प्राणोः = प्राण:/जीवः (प्राण या जीवन), भवति = अस्ति (है/होता है)।

हिन्दी अनुवादः

सन्दर्भ – यह संवाद हमारी पाठ्यपुस्तक ‘शेमुषी’ के ‘वाङ्मनःप्राणस्वरूपम्’ नामक पाठ से लिया गया है। यह पाठ छान्दोग्योपनिषद् के छठे अध्याय के पाँचवें खण्ड पर संवाद के रूप में प्रस्तुत किया गया है।

प्रसंग – इस संवाद में श्वेतकेतु द्वारा पूछे गये की आरुणि व्याख्या करते हैं कि अन्न की सूक्ष्मता मन और पानी की सूक्ष्मता प्राण होती है अनुवादः
श्वेतकेतु – हे देव! फिर भी और अधिक (विस्तार से) समझाइये।
आरुणि – सौम्य! सावधान होकर सुनिये। मथे जाते हुए दही की जो सूक्ष्मता होती है वह ऊपर की ओर उठती है, वही घी होता है।
श्वेतकेतु – हे देव! आपके द्वारा घी के उद्गम के रहस्य की व्याख्या की गई (परन्तु) फिर भी मैं (विस्तारपूर्वक) सुनना चाहता हूँ। आरुणि ऐसा ही है सौम्य! खाये जाते हुए अन्न की जो सूक्ष्मता होती है वह ऊपर की ओर उठती है, वही मन होता है। समझे या नहीं?
श्वेतकेतु – हे देव, मैंने अच्छी तरह जान लिया।
आरुणि – बेटा! पिये जाते हुए जल की जो सूक्ष्मता होती है, वह ऊपर की ओर उठती है, वही प्राण होता है।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 12 वाङ्मनः प्राणस्वरूपम्

संस्कत-व्यारव्याः

सन्दर्भः – संवादोऽयम् अस्माकं पाठ्यपुस्तकस्य ‘शेमुष्याः’ ‘वाङ्मनःप्राणस्वरूपम्’ नामक पाठात् उद्धृतः अस्ति। पाठोऽयं छान्दोग्योपनिषदः षष्ठाध्यायस्य पंचमं खण्डमाधृत्य संवादरूपेण प्रस्तूयते। (यह संवाद हमारी पाठ्यपुस्तक ‘शेमुषी’ के ‘वाङ्मनः प्राणस्वरूपम्’ पाठ से लिया गया है। मूलतः यह पाठ ‘छान्दोग्योपनिषद्’ के छठे अध्याय के पांचवें खण्ड के आधार पर सवाद रूप में प्रस्तुत किया गया है।)
प्रसङ्गः – संवादेऽस्मिन् श्वेतकेतुना पृष्टः आरुणिः निरूपयति यत् अन्नस्याणिमा मन: अपामणिमा च प्राणः भवति। (इस संवाद में श्वेतकेतु द्वारा पूछा गया आरुणि विवेचन करता है कि अन्न का सूक्ष्म तत्व ‘अणिमा’ मन और पानी का प्राण होता है।)

व्याख्याः

श्वेतकेतुः – हे देव! पुनरपि अतिशयेन एव मां प्रबोधय। (फिर अच्छी प्रकार से मुझे समझाओ।)
आरुणिः – सौम्य! सावहितः सन् आकर्णय। आलोड्यमानस्य दनः या सूक्ष्मता भवति, असौ उपरि समुत्तिष्ठति, तद् घृतं भवति । (सौम्य ! ध्यानपूर्वक (सावधान होकर) सुन। मथे जाते हुए दही से जो सूक्ष्मतम होता है, इसके ऊपर होता है वह घी होता है।)
श्वेतकेतुः – हे देव! स्पष्टीकृतं त्वया आज्योद्गमनस्य गूढं (परञ्च) पुनरपि (अहं) श्रवणाय ईहे।
(हे देव ! आपने घी के उद्गम का रहस्य स्पष्ट किया फिर भी मैं सुनना चाहता हूँ।)
आरुणिः – तथैव वत्स! भक्ष्यमाणस्य धान्यस्य या सूक्ष्मता भवति, असौ उपरि समुत्तिष्ठति। तत् मनः भवति। ज्ञातं न वा? (वत्स ! उसी प्रकार से खाये हुए अन्न की जो सूक्ष्मता होती है जो उससे ऊपर उठकर आती है वह मन होता है। जान गये कि नहीं।)
श्वेतकेत: – सम्यग् मया ज्ञातं देव! (देव ! मैंने अच्छी प्रकार से जान लिया।)
आरुणिः – पुत्र! आचम्यमानानां जलानां या सूक्ष्मता भवति, असौ उपरि उच्छलति, असौ एव प्राणः भवति।
(पुत्र ! पीये जाते हुए जल की जो सूक्ष्मता होती है वह ऊपर उठकर आती है, बस वही प्राण होता है।)

अवबोधन कार्यम्

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत- (एक शब्द में उत्तर दीजिए-)
(क) भूयोऽपि पृष्टे ऋषिः शिष्यं किमादिशति? (फिर से पूछने पर ऋषि शिष्य को क्या आदेश देता है?)
(ख) श्वेतकेतुः ज्ञातं ज्ञानं कथं स्वीकरोति? (श्वेतकेतु प्राप्त ज्ञान को कैसे स्वीकार करता है?)

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत – (पूरे वाक्य में उत्तर दीजिए-)
(क) आरुणिः मनः सोदाहरणं कथं अवबोध याति? (आरुणि मन को उदाहरण सहित कैसे समझाता है?)
(ख) घृतोत्पत्तिः कथं भवति? (घी की उत्पत्ति कैसे होती है?)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 12 वाङ्मनः प्राणस्वरूपम्

प्रश्न 3.
यथानिर्देशम् उत्तरत-(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए-)
(क) ‘घृतम्’ इति पदस्य हेतु नाट्यांशे किं पर्यायपदं प्रयुक्तम्?
(‘घृतम्’ पद के लिए नाट्यांश में क्या पर्याय पद प्रयुक्त किया गया है।)
(ख) ‘अद्यः’ इति पदस्य विलोमपदं नाट्यांशात् चित्वा लिखत।
(‘अध:’ पद का विलोम नाट्यांश से चुनकर लिखिए।)
उत्तराणि :
(1) (क) सावधानं श्रुणु (सावधान होकर सुनो)।
(ख) सम्यगवगतम् (अच्छी तरह समझ गया)।

(2) (क) मथ्यमानस्य दनः योऽणिमा तत्सर्पिः तथैव अशितस्य अन्नस्य योऽणिष्ठ ऊर्ध्वम् समुदीषति तत् मनः।
(जैसे मथे जाते हुए दही से जो सूक्ष्म ऊपर उठता है उसी प्रकार खाये हुए अन्न का जो भाग ऊपर उठता है वह मन है।)
(ख) मथ्यमानस्य दध्नः योऽणिमा ऊर्ध्वं समुदीषति तत्सर्पिः भवति। (मथे जाते हुए दही से जो सूक्ष्म भाग ऊपर उठता है वह घी होता है।)

(3) (क) सर्पिः (घी) ।
(ख) ऊर्ध्व (ऊपर की ओर)।

3. श्वेतकेतुः – भगवन्! वाचमपि विज्ञापयतु।

आरुणिः – सौम्य! अश्यमानस्य तेजसो योऽणिमा, स ऊर्ध्वः समुदीषति। सा खलु वाग्भवति। वत्स! उपदेशान्ते भूयोऽपि त्वां विज्ञापयितुमिच्छामि यत्, अन्नमयं भवति मनः, आपोमयो भवति प्राणाः तेजोमयी च भवति वागिति। किञ्च यादृशमन्नादिकं गृह्णाति मानवस्तादृशमेव तस्य चित्तादिकं भवतीति मंदुपदेशसारः। वत्स! एतत्सर्वं हृदयेन अवधारय।

श्वेतकेतः – यदाज्ञापयति भगवन। एष प्रणमामि।।

आरुणिः – वत्स! चिरञ्जीव। तेजस्वि नौ अधीतम् अस्तु (आवयोः अधीतम् तेजस्वि अस्तु)।

शब्दार्थाः – भगवन्! = हे प्रभो! (हे भगवन्!), वाचमपि = वाक्तत्त्वं, वाणीमपि (वाणी को भी), विज्ञापयतु = प्रबोधय (समझाइये), सौम्य = वत्स (हे सौम्य), अश्यमानस्य तेजसोः= भक्ष्यमाणस्याग्ने: (खाये जाते हुए अन्न के तेज का), योऽणिमा = या सूक्ष्मता (जो सूक्ष्मता), भवति = होती है, स ऊर्ध्वः = असौ उपरि (वह ऊपर की ओर), समुदीषति = उत्तिष्ठति उच्छलति (उछलती है), सा = असौ (वह), खलु = निःसन्देहः (निस्सन्देह), वाग्भवति = वाणी भवति (वाणी होती है), वत्स! = पुत्र! (बेटे!), उपदेशान्ते = प्रवचनावसाने/उपदेशस्य अन्ते (उपदेश के अन्त में),

भूयोऽपि = पुनरपि अतिशयेन (फिर भी और अधिक विस्तार से), त्वाम् = भवन्तम् (आपको), विज्ञापयितुमिच्छामि = प्रबोधयितुम् अभिलषामि (समझाना चाहता हूँ), यत् = कि, अन्नमयं भवति मनः = मनः अन्नस्य धान्यस्य विकारभूतं भवति (मन अन्न से निर्मित होता है), आपोमयो भवति प्राणाः = जलमयः भवति प्राणः (प्राण जल की परिणति होता है), तेजोमयी = अग्निमयी (अग्नि का परिणामभूत), भवति = जायते/अस्ति (होता है),

वागिति = वाणीति (वाणी होती है), किञ्च = और क्या, यादृशम् = यथा (जैसा), अन्नादिकम् = धान्यादिकं (अनाज आदि), गृह्णाति = अश्नाति/खादति (खाता है), मानवः = मनुष्यः (आदमी), तादृशमेव = तथैव (वैसा ही), तस्य = अमुष्य (उसके), चित्तादिकम् = हृदयादिकं (चित्त आदि), भवति = वर्तते (होते हैं), इति = इयदेव (इतना ही), मदुपदेशसारः = मम उपदेशस्य सारतत्त्वः (मेरे उपदेश का सार है), वत्स! = पुत्र! (बेटा!), एतत्सर्वम् = इदं समस्तं (इस सबको), हृदयेन = चित्तेन/मनसि (हृदय से), अवधारय = धारय (धारण करो), यदाज्ञापयति भगवन्! = श्रीमन् यथा आदिशति! (जो आज्ञा भगवन् !), एषः = अयम् अहं (यह मैं), प्रणमामि = नमामि (प्रणाम करता हूँ), वत्स! = पुत्र (बेटा!), चिरञ्जीव = आयुष्मान् भव (चिरायु हो), तेजस्वि = तेजोयुक्तम् (तेजस्विता से युक्त), नौ = आवयोः (हम दोनों का), अधीतम् = पठितं ज्ञानम् (पढ़ा हुआ ज्ञान), अस्तु = भवतु (हो)।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 12 वाङ्मनः प्राणस्वरूपम्

हिन्दी अनुवादः

सन्दर्भ – यह संवाद हमारी पाठ्यपुस्तक ‘शेमुषी’ के ‘वाङ्मन:प्राणस्वरूपम्’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ छान्दोग्योपनिषद् के छठे अध्याय के पाँचवें खण्ड के आधार पर संवाद रूप में प्रस्तुत किया गया है।

प्रसङ्ग – यहाँ ऋषि आरुणि अपने प्रवचन के अवसान पर श्वेतकेतु को सार रूप में उपदेश देते हैं कि मानव जैसा अन्न और जल ग्रहण करता है, उसके चित्तादिक वैसे ही हो जाते हैं। शिष्य गुरु के उपदेश को सावधानीपूर्वक सुनता है।

अनुवाद – श्वेतकेतु-हे भगवन्! वाणी को भी समझाइये।

खाये जाते हए अन्न के तेज का जो सूक्ष्म रूप होता है, वह ऊपर की ओर उछलता है, नि:सन्देह वह वाणी है। पुत्र! उपदेश के अन्त में मैं और भी अधिक विस्तार से आपको समझाना चाहता हूँ कि मन अन्न का विकार भूत अर्थात् अन्न से निर्मित होता है। प्राण जल की परिणति होता है तथा वाणी अग्नि का परिणाम होती है और क्या, मनुष्य जैसा अनाज आदि खाता है, उसके चित्तादिक वैसे ही होते हैं। बस इतना ही मेरे उपदेश का सार है। बेटे! इस सबको हृदयंगम कर लो।

श्वेतकेतु – जो आज्ञा भगवन् ! यह मैं आपको प्रणाम करता हूँ।

आरुणि – बेटा! चिरायु हो। हम दोनों का पठित ज्ञान (विद्या) तेजस्विता से युक्त हो।

संस्कत-व्याख्याः

सन्दर्भः – संवादोऽयम् अस्माकं पाठ्यपुस्तकस्य ‘शेमुष्याः’ ‘वाङ्मनःप्राणस्वरूपम्’ नामक पाठात् उद्धृतः अस्ति। पाठोऽयं छान्दोग्योपनिषदः षष्ठाध्यायस्य पञ्चमं खण्डम् आधृत्य संवादरूपेण प्रस्तूयते। (यह संवाद हमारी पाठ्यपुस्तक ‘शेमुषी’ के ‘वाङ्मनः प्राणस्वरूपम्’ पाठ से लिया गया है। यह पाठ ‘छान्दोग्योपनिषद’ के छठे अध्याय के पाँचवें खण्ड के आधार पर संवाद रूप में प्रस्तुत किया गया है।)

प्रसंग: – अत्र ऋषिः आरुणिः स्वप्रवचनस्यावसाने श्वेतुकेतवे साररूपेण उपदिशति यत् मानवः यथा अन्नं जलं च खादति, तस्य चित्तादिकं तथैव भवति। शिष्यः गुरोरुपदेशं सावधानं शृणोति। (यहाँ ऋषि आरुणि अपने प्रवचन के अन्त में श्वेतकेतु को सार रूप में उपदेश देते हैं कि मानव जैसा अन्न-जल खाता है उसका चित्त आदि वैसा ही हो जाता है। शिष्य गुरु के उपदेश को सावधानीपूर्वक सुनता है।)

व्याख्या: – श्वेतकेतुः-हे प्रभो! वाणीमपि मां प्रबोधय। (हे प्रभो! वाणी को भी मुझे समझाइये।)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 12 वाङ्मनः प्राणस्वरूपम्

आरुणिः – वत्स! भक्ष्यमाणस्याग्नेः या सूक्ष्मता भवति, सा उपरि उच्छलति, निःसन्देहः वाणी भवति। पुत्र! प्रवचनावसाने पुनरपि अतिशयेन अहं भवन्तं प्रबोधयितुम् ईहे यत् मनः धान्यस्य विकारभूतमस्ति। जलमयो भवति प्राणः वाणी च अग्निमयी भवति। यथा धान्यादिकम् अश्नाति मनुष्यः तथैव, अमुष्य हृदयादिकं भवति। अयमेव मम प्रवचनस्य सारः। पुत्र! इदं सकलं मनसि धारय हृदयङ्गमं वा कुरु। (वत्स ! खाई -ई अग्नि (तेज) का जो सूक्ष्मतम होता है, वह ऊपर उठकर आता है, निस्संदेह वह वाणी होती है। बेटा ! प्रवचन के अन्त में फिर और अधिक मैं आपको समझा रहा हूँ कि मन धान्य (अन्न) का विकार रूप है। प्राण जलमय होता है और वाणी अग्नि (तेजो) मयी होती है। मनुष्य जिस प्रकार के अन्नादि को खाता है उसी प्रकार उसके हृदय आदि होते हैं। यही मेरे प्रवचन (उपदेश) का सार है। पुत्र ! इस सम्पूर्ण को अपने मन में धारण कर लो अर्थात् हृदयंगम कर लो।

श्वेतकेतुः – यथा आदिशति श्रीमान् ! अयमहं त्वां नमामि। (श्रीमान् ! जैसे आपकी आज्ञा। यह मैं आपको नमस्कार (प्रणाम) करता हूँ।)

आरुणि: – वत्स! आयुष्मान् भव! आवयोः पठितं ज्ञानं तेजोयुक्तं भवतु। (बेटा ! चिरंजीवी हो। हमारा पढ़ा हुआ ज्ञान तेजोमय हो।)

अवबोधन कार्यम्

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत- (एक शब्द में उत्तर दीजिए-)
(क) अस्मिन् नाट्यांशे श्वेतकेतुः कस्य विषये ज्ञातुम् इच्छति?
(इस नाट्यांश में श्वेतकेतु किसके विषय में जानना चाहता है?)
(ख) आपोमयः के भवति? (जलमय क्या होता है?)

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत- (पूरे वाक्य में उत्तर दीजिए-)
(क) अत्र वाचः उत्पत्तिं कथम् उपदिशति? (यहाँ वाणी की उत्पत्ति को कैसे उपदेश देता है?)
(ख) गुरुः किम् आशीर्वादं वितरति? (गुरु क्या आशीर्वाद देता है)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 12 वाङ्मनः प्राणस्वरूपम्

प्रश्न 3.
यथानिर्देशम् उत्तरत-(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए-)
(क) ‘पठितम्’ इति पदस्य पर्यायपदं नाट्यांशात् चित्वा लिखत। (‘पठितम्’ पद का पर्याय नाट्यांश से लिखिए।)
(ख) ‘आपोमयः’ अत्र कः प्रत्ययः? (‘आपोमयः’ यहाँ कौनसा प्रत्यय है?)
उत्तराणि :
(1) (क) वाचः विषये (वाणी के विषय में)।
(ख) प्राणः (प्राण)।

(2) (क) अश्यमानस्य तेजसो योऽणिमा सा ऊर्ध्वं समुद्रोषति सा खलु वाक् भवति। (उपयुक्त तेज का सूक्ष्मभाग जो ऊपर उठकर आता है वह निश्चित रूप से वाणी होती है।)
(ख) वत्सः चिरञ्जीव। तेजस्विनौ अधीतम् अस्तु। (बेटा चिरायु हो, तुम्हारा अध्ययन तेजस्वी हो।)

(3) (क) अधीतम् (पढ़ा हुआ)।
(ख) मयट (इसका मय शेष रहता है)।

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 13 Surface Areas and Volumes Ex 13.3

Jharkhand Board JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 13 Surface Areas and Volumes Ex 13.3 Textbook Exercise Questions and Answers.

JAC Board Class 9th Maths Solutions Chapter 13 Surface Areas and Volumes Ex 13.3

Page-121

Question 1.
Diameter of the base of a cone is 10.5 cm and its slant height is 10 cm. Find its curved surface area.
Answer:
Radius (r) = \(\frac{10.5}{2}\) cm = 5.25 cm

Slant height (l) = 10 cm
Curved surface area of the cone = (πrl) cm2
= (\(\frac{22}{7}\) × 5.25 × 10) cm2
= 165 cm2

Question 2.
Find the total surface area of a cone, if its slant height is 21 m and diameter of its base is 24 m.
Ans. Radius (r) = \(\frac{24}{2}\) m = 12 m
Slant height (l) = 21 m
Total surface area of the cone = πr (l + r) m2
= \(\frac{22}{7}\) × 12 × (21 + 12) m2
= \(\frac{22}{7}\) × 12 × 33 m2= 1244.57 m2

Question 3.
Curved surface area of a cone is 308 cm2 and its slant height is 14 cm. Find
(i) radius of the base and
(ii) total surface area of the cone.
Answer:
(i) Curved surface of a cone = 308 cm2
Slant height (l) = 14 cm
Let r be the radius of the base
∴ πrl = 308
⇒ \(\frac{22}{7}\) × r × 14 = 308
⇒ 44r = 308
⇒ r = \(\frac{308}{\frac{22}{7} \times 14}\) = 7 cm.

(ii) TSA of the cone = πr(l + r) cm2
= \(\frac{22}{7}\) × 7 × (14 + 7) cm2
= (22 × 21) cm2
= 462 cm2

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 13 Surface Areas and Volumes Ex 13.3

Question 4.
A conical tent is 10 m high and the radius of its base is 24 m. Find:
(i) slant height of the tent.
(ii) cost of the canvas required to make the tent, if the cost of 1 m2 canvas is ₹ 70.
Answer:
(i) Radius of the base (r) = 24 m
Height of the conical tent (h) = 10 m
Let l be the slant height of the cone.
∴ l2 = h2 + r2
⇒ l = \(\sqrt{\mathrm{h}^2+\mathrm{r}^2}=\sqrt{10^2+24^2}\)
= \(\sqrt{100 +576}\) = 26 m

(ii) Canvas required to make the conical tent = Curved surface of the cone
= πrl = \(\frac{22}{7}\) × 24 × 26 m2 = \(\frac{13728}{7}\) m

Cost of 1 m2 canvas = ₹ 70
∴ Cost of canvas = ₹ \(\frac{13728}{7}\) × 70
= ₹ 137280

Question 5.
What length of tarpaulin 3 m wide will be required to make conical tent of height 8 m and base radius 6 m? Assume that the extra length of material that will be required for stitching margins and wastage in cutting is approximately 20 cm (Use π = 3.14)
Answer:
Radius of the base (r) = 6 m
Height of the conical tent (h) = 8 m
Let l be the slant height of the cone.
∴ l = \(\sqrt{\mathrm{h}^2+\mathrm{r}^2}\) = \(\sqrt{10^2+24^2}\)
= \( \sqrt{100} \) = 10 m

CSA of conical tent = πrl = (3.14 x 6 x 10) m2 = 188.4 m2
Breadth of tarpaulin = 3 m
Let length of tarpaulin sheet required be x.
20 cm will be wasted in cutting.
So, the length will be (x – 0.2) m
Area of sheet = CSA of tent
⇒ [(x – 0.2) m × 3] m2 = 188.4 m2
⇒ x – 0.2 = 62.8
⇒ x = 63 m
∴ Length of tarpaulin sheet required = 63 m.

Question 6.
The slant height and base diameter of a conical tomb are 25 m and 14 m respectively. Find the cost of white-washing its curved surface at the rate of ₹ 210 per 100 m².

Ans. Radius (r) = \(\frac{14}{2}\) m = 7 m
Slant height of the tomb (l) = 25 m
Curved surface area = πrl m2
= \(\frac{22}{7}\) × 25 × 7 m2= 550 m2

Rate of white-washing = ₹ 210 per 100 m2
Total cost of white-washing the tomb = ₹ (550 × \(\frac{210}{100}\)) = ₹ 1155

Question 7.
A joker’s cap is in the form of a right circular cone of base radius 7 cm and height 24 cm. Find the area of the sheet required to make 10 such caps.
Ans.
Radius of the cone (r) = 7 cm
Height of the cone (h) = 24 cm
Let l be the slant height
∴ l = \(\sqrt{\mathrm{h}^2+\mathrm{r}^2}\) = \(\sqrt{24^2+7^2}\)
= \( \sqrt{625} \) = 25 m

Sheet required for one cap = Curved surface of the cone
= πrl cm2
= \(\frac{22}{7}\) × 7 × 25 cm2
= 550 cm2

Sheet required for 10 caps = 550 × 10 cm2 = 5500 cm2

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 13 Surface Areas and Volumes Ex 13.3

Question 8.
A bus stop is barricaded from the remaining part of the road, by using 50 hollow cones made of recycled cardboard. Each cone has a base diameter of 40 cm and height 1 m. If the outer side of each of the cones is to be painted and the cost of painting is ₹ 12 per m2, what will be the cost of painting all these cones?
(Use n = 3.14 and take Vl.04 = 1.02)
Answer:
Radius of the cone (r) = \(\frac{40}{2}\) cm = 20 cm = 0.2 m
Height of the cone (h) = 1 m
Let l be the slant height of a cone.
l = \(\sqrt{\mathrm{h}^2+\mathrm{r}^2}\) = \(\sqrt{1^2+0.2^2}\)
= \( \sqrt{1.04} \) = 1.02 m

Rate of painting = ₹ 12 per m2
Curved surface of 1 cone = πrl m2
= (3.14 × 0.2 × 1.02) m2 = 0.64056 m2

Curved surface of such 50 cones= (50 × 0.64056) m2= 32.028 m2
Cost of painting all these cones = ₹ (32.028 × 12) = ₹ 384.34

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 13 Surface Areas and Volumes Ex 13.2

Jharkhand Board JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 13 Surface Areas and Volumes Ex 13.2 Textbook Exercise Questions and Answers.

JAC Board Class 9th Maths Solutions Chapter 13 Surface Areas and Volumes Ex 13.2

Page-216

Question 1.
The curved surface area of a right circular cylinder of height 14 cm is 88 cm2. Find the diameter of the base of the cylinder.
Answer:
Let r be the radius of the base and
h = 14 cm be the height of the cylinder.
Curved surface area of cylinder = 2πrh = 88 cm2
⇒ ⇒ 2 × \(\frac{22}{7}\) × r × 14 = 88
⇒ r = \(\frac{88}{\left(2 \times \frac{22}{7} \times 14\right)}\) = 1 cm
⇒ r = 1 cm
Thus, the diameter of the base = 2π = 2 ×1 = 2 cm

Question 2.
It is required to make a closed cylindrical tank of height 1 m and base diameter 140 cm from a metal sheet. How many square metres of the sheet are required for the same?
Answer:
Let r be the radius of the base and h be the height of the cylinder.
Base diameter = 140 cm and Height (h) = 1 m

Radius of base (r) = \(\frac{140}{2}\) = 70 cm = 0.7 m
Metal sheet required to make a closed cylindrical tank = 2πr(h + r)
= (2 × \(\frac{22}{7}\) × 0.7) (1 + 0.7) m2
= (2 × 22 × 0.1 × 1.7) m2 = 7.48 m2

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 13 Surface Areas and Volumes Ex 13.2

Question 3.
A metal pipe is 77 cm long. The inner diameter of a cross section is 4 cm, the outer diameter being 4.4 cm (see Fig. ).
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 13 Surface Areas and Volumes Ex 13.2 - 1
Find its
(i) inner curved surface area,
(ii) outer curved surface area,
(iii) total surface area.
Answer:
Let R be external radius and r be the internal radius and h be the length of the pipe.
R = \(\frac{4.4}{2}\) = 2.2 cm
r = \(\frac{4}{2}\) = 2 cm
h = 77 cm

(i) Inner curved surface
= 2πrh cm2
= 2 × \(\frac{22}{7}\) × 2 × 77 cm2
= 968 cm2

(ii) Outer curved surface
= 2πRh cm2
= 2 × \(\frac{22}{7}\) × 2.2 × 77 cm2
= 1064.8 cm2

(iii) Total surface area of a pipe = Inner curved surface area + outer curved surface area + areas of two bases
= 2πrh + 2πRh + 2π(R2 – r2)
= [968 + 1064.8 + (2 × \(\frac{22}{7}\)) (4.84 – 4)] cm2
= (2032.8 + \(\frac{44}{7}\) × 0.84 7)
= (2032.8 + 5.28) cm2
= 2038.08 cm2

Page-217

Question 4.
The diameter of a roller is 84 cm and its length is 120 cm. It takes 500 complete revolutions to move once over to level a playground. Find the area of the playground in nr.
Answer:
Length of the roller (h) = 120 cm = 1.2 m
Radius of the roller (r) = \(\frac{88}{2}\) cm
= 42 cm = 0.42 m

Total no. of revolutions = 500
Distance covered by roller in one revolution = Curved surface area = 2πrh
= (2 × \(\frac{22}{7}\) × 42 × 1.2) m2
= 3.1680 m2

Area of the playground
= (500 × 3.168) m2 = 1584 m2

Question 5.
A cylindrical pillar is 50 cm in diameter and 3.5 m in height. Find the cost of painting the curved surface of the pillar at the rate of ₹ 12.50 per m2.
Ans. Radius of the pillar (r) = \(\frac{50}{2}\) = 25 cm = 0.25 m2
Height of the pillar (h) = 3.5 m.
Rate of painting = ₹ 12.50 per m2
Curved surface area
= 2πrh = (2 × \(\frac{22}{7}\) × 0.25 × 3.5) m2
= 5.5 cm2

Total cost of painting = (5.5 × 12.5) = ₹ 68.75

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 13 Surface Areas and Volumes Ex 13.2

Question 6.
Curved surface area of a right circular cylinder is 4.4 m2. If the radius of the base of the cylinder is 0.7 m, find its height.
Answer:
Let r be the radius of the base and h be the height of the cylinder.
Curved surface area = 2πrh = 4.4 m2
⇒ 2 × \(\frac{22}{7}\) × 0.7 × h = 4.4
⇒ h = \(\frac{4.4}{\left(2 \times \frac{22}{7} \times 0.7\right)}\) = 1 m

Question 7.
The inner diameter of a circular well is 3.5 m. It is 10 m deep. Find
(i) its inner curved surface area,
(ii) the cost of plastering this curved surface at the rate of ₹ 40 per m2.
Answer:
Radius of circular well (r) = \(\frac{3.5}{2}\) m = 1.75 m
Depth of the well (h) = 10 m
Rate of plastering = ₹ 40 per m2

(i) Curved surface area = 2πrh
= (2 × \(\frac{22}{7}\) × 1.75 × 10) m2
= 110 m2

(ii) Cost of plastering = ₹ (110 × 40) = ₹ 4400

Question 8.
In a hot water heating system, there is a cylindrical pipe of length 28 m and diameter 5 cm. Find the total radiating surface in the system.
Answer:
Radius of the pipe (r) = \(\frac{5}{2}\) cm = 2.5 cm = 0.025 m2
Length of cylindrical pipe (h) = 28 m
Total radiating surface = Curved surface area of the pipe
= 2πrh
= (2 × \(\frac{22}{7}\) × 0.025 × 28) m2
= 4.4 m2

Question 9.
Find:
(i) the lateral or curved surface area of a closed cylindrical petrol storage tank that is 4.2 m in diameter and 4.5 m high.
(ii) how much steel was actually used, if \(\frac{1}{12}\) of the steel actually used was wasted in making the tank
Answer:
(i) Radius of the tank (r) = \(\frac{4.2}{2}\) m = 2.1 m
Height of the tank (h) = 4.5 m
Curved surface area = 2πrh m2 = 2 × \(\frac{22}{7}\) × 2.1 × 4.5 7
= 59.4 m2

(ii) Total surface area of the tank = 2πr(r + h) m2
= [2 × \(\frac{22}{7}\) × 2.1 (2.1 + 4.5)] m2
= 87.12 m2

Let x be the actual steel used in making tank.
∴ (1 – \(\frac{1}{12}\)) × x = 87.12
⇒ x = 87.12 × \(\frac{12}{11}\) = 95.04 m2

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 13 Surface Areas and Volumes Ex 13.2

Question 10.
In Fig., you see the frame of a lampshade. It is to be covered with a decorative cloth. The frame has a base diameter of 20 cm and height of 30 cm. A margin of 2.5 cm is to be given for folding it over the top and bottom of the frame. Find how much cloth is required for covering the lampshade.
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 13 Surface Areas and Volumes Ex 13.2 - 2
Answer:
Radius of the frame (r) = \(\frac{20}{2}\) cm = 10 cm

Height of the frame (h) = 30 cm + 2 × 2.5 cm = 35 cm
(2.5 cm of margin will be added both sides in the height.)

Cloth required for covering the lampshade = curved surface area = 2πrh
= (2 × \(\frac{22}{7}\) × 10 × 35) cm2 = 2200 cm2

Question 11.
The students of a Vidyalaya were asked to participate in a competition for making and decorating penholders in the shape of a cylinder with a base, using cardboard. Each penholder was to be of radius 3 cm and height 10.5 cm. The Vidyalaya was to supply the competitors with cardboard. If there were 35 competitors, how much cardboard was required to be bought for the competition?
Answer:
Radius of the penholder (r) = 3 cm
Height of the penholder (h) = 10.5 cm
Cardboard required by 1 competitor = CSA of one penholder + area of the base
= 2πrh + πr2
= [(2 × \(\frac{22}{7}\) × 3 × 10.5) + \(\frac{22}{7}\) × 32] cm2
= 198 + \(\frac{198}{7}\)
= \(\frac{1584}{7}\) cm2

Cardboard required for 35 competitors = (35 × \(\frac{1584}{7}\)) cm2 = 7920 cm2

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

Jharkhand Board JAC Class 9 Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम् Textbook Exercise Questions and Answers.

JAC Board Class 9th Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

JAC Class 9th Sanskrit प्रत्यभिज्ञानम् Textbook Questions and Answers

1. एकपदेन उत्तरं लिखत-(एक शब्द में उत्तर लिखिए-)
(क) कः उमावेषमिवाश्रितः भवति? (उमा का वेष धारण कर कौन रहता है?)
उत्तरम् :
हरः। (शिव।)

(ख) कस्याः अभिभाषण कौतूहलं महत् भवति? (किसकी बोलने की इच्छा अधिक होती है? )
उत्तरम् :
बृहन्नलायाः। (बृहन्नला की।)

(ग) अस्माकं कुले किमनुचितम्? (हमारे कुल में क्या अनुचित है?)
उत्तरम् :
आत्मस्तवम्। (अपनी सराहना करना।)

(घ) कः दर्पप्रशमनं कर्तुमिच्छति? (दर्प प्रदर्शन को शान्त कौन करना चाहता है?)
उत्तरम् :
राजा।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

(ङ) कः अशस्त्रः आसीत? (नि:शस्त्र कौन था?)
उत्तरम् :
भीमसेनः। (भीमसेन ।)

(च) कया गोग्रहणम् अभवत्? (गोग्रहण किससे हुआ?)
उत्तरम् :
दिष्ट्या । (सौभाग्य से।)

(छ) कः ग्रहणं गतः आसीत्? (कौन पकड़ा गया था?)
उत्तरम् :
अभिमन्युः।

2. अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत-
(निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर संस्कृत भाषा में लिखिए-)
(क) भटः कस्य ग्रहणम् अकरोत्?
(भट (सैनिक) ने किसको पकड़ा?)
उत्तरम् :
भटः (सैनिक:) सुभद्रानन्दनस्य अभिमन्योः ग्रहणमकरोत्।
(भट (सैनिक) ने सुभद्रानन्दन अभिमन्यु को पकड़ा।)

(ख) अभिमन्युः कथं गृहीतः आसीत् ?
(अभिमन्यु कैसे पकड़ा गया?)
उत्तरम् :
अभिमन्युः अशस्त्रेण भीमेन बाहुभ्यां गृहीतः आसीत्।
(अभिमन्यु शस्त्र के बिना भीम द्वारा भुजाओं से पकड़ा गया।)

(ग) कः वल्लभ बृहन्नलयोः प्रश्नस्य उत्तरं न ददाति?
(वल्लभ और बृहन्नला के प्रश्न का उत्तर कौन नहीं देता है?)
उत्तरम् :
अभिमन्युः वल्लभ बृहन्नलयोः प्रश्नस्य उत्तरं न ददाति।
(अभिमन्यु वल्लभ और बृहन्नला के प्रश्न का उत्तर नहीं देता।)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

(घ) अभिमन्युः स्वग्रहणे किमर्थम् वञ्चितः इव अनुभवति?
(अभिमन्यु अपने पकड़े जाने में क्यों छला हुआ जैसा अनुभव करता है?)
उत्तरम् :
अभिमन्युः शस्त्रहीने न प्रहरति शस्त्रहीनश्च भीमसेनः तं गृहीतवान्। अत एव अभिमन्युः वञ्चितः इव अनुभवति।
(अभिमन्यु शस्त्रहीन पर प्रहार नहीं करता है और शस्त्रहीन भीमसेन ने उसे पकड़ लिया। इसलिए ही अभिमन्यु छला हुआ जैसा अनुभव करता है।)

(ङ) कस्मात् कारणात् अभिमन्युः गोग्रहणं सुखान्तं मनुते? (अभिमन्यु गायों के अपहरण को सुखान्त क्यों मानता है?)
उत्तरम् :
गोग्रहणेन तस्य पितरो दर्शिताः, अतः स गोग्रहणं सुखान्तं मनुते ।(गायों के अपहरण के द्वारा उसके पिता, चाचा, ताऊ के दर्शन करा दिये गये हैं, अत: वह गायों के अपहरण को सुखान्त मानता है।)

3. अधोलिखितवाक्येषु प्रकटितभावं चिनुत- (निम्नलिखित वाक्यों में प्रकट होने वाले भाव को चुनिये-)
(क) भोः को नु खल्वेषः? येन भुजैकनियन्त्रितो बलाधिकेनापि न पीडितः अस्मि। (विस्मयः, भयम्, जिज्ञासा)
(अरे वास्तव में यह कौन है? जिसके द्वारा एक भुजा से संयत किया हुआ अधिक बल होने पर भी मैं पीड़ित नहीं हूँ।)
(ख) कथं कथम्! अभिमन्यु माहम्? (आत्मप्रशंसा, स्वाभिमानः, दैन्यम्) (क्या, क्या। मैं अभिमन्यु नाम का हूँ?)
(ग) कथं मां पितृवदाक्रम्य स्त्रीगतां कथां पृच्छसे? (लज्जा, क्रोधः, प्रसन्नता)
(कैसे मुझ पर पिता की तरह अधिकार जमाकर स्त्री विषयक समाचार पूछते हो?)
(घ) धनुस्तु दुर्बलैः एव गृह्यते मम तु भुजौ एव प्रहरणम्।
(धनुष तो दुर्बल ग्रहण करते हैं मेरी तो दो भुजाएँ ही शस्त्र हैं।)
(ङ) बाहुभ्यामाहृतं भीमः बाहुभ्यामेव नेष्यति। (आत्मविश्वासः, निराशा, वाक्संयमः)
(दो भुजाओं से उतारा था, भीम दो भुजाओं से ही ले जायेगा।)
(च) दिष्ट्या गोग्रहणं स्वन्तं पितरो येन दर्शिताः। (क्षमा, हर्षः धैर्यम्) ।
(भाग्यवश गायों का अपहरण सुखान्त हुआ, जिससे पितरों के दर्शन हो गये।)
उत्तरम् :
(क) विस्मयः
(ख) स्थापमानः
(ग) क्रोधः
(घ) शौर्यम्
(ङ) आत्मविश्वासः
(च) हर्षः।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

4. यथास्थानं रिक्तस्थानपूर्तिं कुरुत-(यथास्थान रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए-)
(क) खलु + एषः =……………
(ख) बल + ………..+अपि = बलाधिकेनापि
(ग) विभाति +……………= विभात्युमावेषम्।
(घ)…………. + एनम् = वाचालयत्वेनम्
(ङ) रुष्यति + एषः = …………….
(च) त्वमेव + एनम् = ……………..
(छ) यातु + ………………= यात्विति।
(ज) ………….. + इति = धनञ्जयायेति
उत्तरम् :
(क) खलु + एषः = खल्वेषः
(ख) बल + अधिकेन + अपि = बलाधिकेनापि
(ग) विभाति + उमावेषम् = विभात्युमावेषम्
(घ) वाचालयतु + एनम् = वाचालयत्वेनम्
(ङ) रुष्यति + एषः = रुष्यत्येषः
(च) त्वमेव + एनम् = त्वमेवैनम्
(छ) यातु + इति = यात्विति
(ज) धनञ्जयाय + इति = धनञ्जयायेति

5. अधोलिखितानि वचनानि कः कं प्रति कथयति?
(निम्नलिखित वाक्यों को कौन किससे कहता है?)
यथा – आर्य, अभिभाषणकौतूहलं मे महत्
JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम् 1
उत्तरम् :
JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम् 2

6. अधोलिखितानि स्थूलानि सर्वनामपदानि कस्मै प्रयुक्तानि?
(नीचे लिखे मोटे छपे सर्वनाम शब्दों का प्रयोग किसके लिए किया गया है?)
(क) वाचालयतु एनम् आर्यः।
(ख) किमर्थं तेन पदातिना गृहीतः?
(ग) कथं न माम् अभिवादयसि?
(घ) मम तु भुजौ एव प्रहरणम्।
(ङ) अपूर्व इव ते हर्षो ब्रूहि केन विस्मितः?
उत्तरम् :
(क) अभिमन्युम्
(ख) भीमसेनेन
(ग) राजानम्
(घ) भीमसेनस्य
(ङ) भटस्य।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

7. (अ) श्लोकानाम् अपूर्णः अन्वयः अधोदत्तः। पाठमाधृत्य रिक्तस्थानानि पूरयत
(श्लोकों का अधूरा अन्वय नीचे दिया है। पाठ के आधार पर रिक्तस्थानों की पूर्ति कीजिए-)
(क) पार्थं पितरं मातुलं …………… च उद्दिश्य कृतास्त्रस्य तरुणस्य …………….. युक्तः ।
(ख) कण्ठश्लिष्टेन ……….. जरासन्धं योक्त्रयित्वा तत् असा………… कृत्वा (भीमेन) कृष्णः अतदर्हतां नीतः।
(ग) रुष्यता …………. रमे। ते क्षेपेण न रुष्यामि, किं ………… अहं नापराद्धः, कथं (भवान्) तिष्ठति, यातु इति।
(घ) पादयोः निग्रहोचितः समुदाचारः…………. । बाहुभ्याम् आहतम् (माम्) …………. बाहुभ्याम् एव नेष्यति।
उत्तरम् :
(क) जनार्दनम्, युद्धपराजयः
(ख) बाहुना, कर्म
(ग). भवता, उक्त्वा
(घ) क्रियताम्, भीमः।

(आ) अधोलिखितेभ्यः पदेभ्यः उपसर्गान् विचित्य लिखत –
(नीचे लिखे पदों से उपसर्गों को चनकर लिखो-)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम् 3

JAC Class 9th Sanskrit प्रत्यभिज्ञानम् Important Questions and Answers

प्रश्न: 1.
भटः कथं हर्षितः विस्मितः च आसीत्? (भट क्यों प्रसन्न और आश्चर्यचकित था?)
उत्तरम् :
सौभद्रो ग्रहणं गतः, अनेन कारणेन स हर्षितः विस्मितः चासीत्। (अभिमन्यु पकड़ा गया, इस कारण से वह प्रसन्न और आश्चर्यचकित था।)

प्रश्न: 2.
उमावेषमाश्रितो हरः इव कः विभाति? (पार्वती के वेष का आश्रय लिए शिव की तरह कौन शोभित है?)
उत्तरम् :
उमावेषमाश्रित्य हरः इव अर्जुनः शोभते। (पार्वती के वेष का आश्रय लिये शिव की तरह अर्जुन शोभा देता है।)

प्रश्न: 3.
अभिमन्युः किं विचिन्त्यात्मानं तिरस्कृतम् अनुभवति? (अभिमन्यु क्या सोचकर अपने को तिरस्कृत अनुभव करता है?)
उत्तरम् :
स चिन्तयति यद् अहं शत्रुवशं गतः अतएव तिरस्कृतम् अनुभवति। (वह सोचता है कि मैं शत्रु के वश में पड़ गया हूँ, इसीलिए तिरस्कृत अनुभव करता है।)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

प्रश्न: 4.
कः कम् अपृच्छत्-अपि कुशली देवकीपुत्रः केशव? इति ? (क्या देवकी पुत्र कृष्ण कुशल हैं? यह प्रश्न किसने किससे पूछा?)
उत्तरम् :
अपि कुशली देवकीपुत्रः केशवः? इति बृहन्नला (अर्जुनः) अभिमन्युमपृच्छत्। (क्या देवकी पुत्र कृष्ण कुशल हैं? यह बृहन्नला (अर्जुन) ने अभिमन्यु से पूछ।)

प्रश्न: 5.
सौभद्रानुसारेण कुरुकुले किं कर्तुमनुचितम्? (अभिमन्यु के अनुसार कुरुकुल में क्या करना अनुचित है?)
उत्तरम् :
सौभद्रानुसारेण कुरुकुले आत्मस्तवम् अनुचितम्। (अभिमन्यु के अनुसार कुरुकुल में आत्मप्रशंसा करना अनुचित है।)

प्रश्नः 6.
अभिमन्युः भीमं कथं न प्राहरत्?(अभिमन्यु ने भीम पर प्रहार क्यों नहीं किया?)
उत्तरम् :
भीमः अशस्त्रः आसीत्। अतः स तं न प्राहरत्। (भीम शस्त्रहीन था। इसलिए उसने उस पर प्रहार नहीं किया।)

प्रश्नः 7.
भीमसेनेन कृष्णः अतदर्हतां कथं नीतः? (भीमसेन कृष्ण को अयोग्यता की ओर कैसे ले गया?)
उत्तरम् :
भीमसेनेन जरासन्धं हत्वा कृष्णः अतदर्हतां नीतः यतः कृष्णः (स्वयं) तं हन्तुमैच्छत्। (भीमसेन जरासन्ध को मारकर कृष्ण को अयोग्यता की ओर ले गया, क्योंकि कृष्ण (स्वयं) उसको मारना चाहते थे।)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

प्रश्न: 8.
‘प्रत्यभिज्ञानम्’ इति नाट्यांशे नरेन्द्रेण महानसे कः नियुक्तः आसीत् ? (‘प्रत्यभिज्ञानम्’ नाट्यांश में राजा द्वारा रसोई में किसे नियुक्त किया था?)
उत्तरम् :
महानसे वल्लभवेषधारी भीमसेनः नियुक्त आसीत्। (रसोई में वल्लभ का वेष धारण किया भीमसेन नियुक्त कर रखा था?)

प्रश्न: 9.
अभिमन्युः कथं केन गृहीतः? (अभिमन्यु कैसे किसने पकड़ा?)
उत्तरम् :
अभिमन्युः भीमसेनेन रथमासाद्य बाहुभ्याम् गृहीतः। (अभिमन्यु भीमसेन द्वारा रथ के पास जाकर भुजाओं से पकड़ा गया।)

प्रश्न: 10.
अभिमन्युः तिरस्कारस्य किं कारणं चिन्तयति? (अभिमन्यु तिरस्कार का क्या कारण सोचता है?)
उत्तरम् :
अहं शत्रुवशंगत: अतः नामाभिः अभिभाष्ये तिरस्क्रिये च। (मैं शत्रु के काबू में हूँ? अतः नाम लेकर बोला जा रहा है तथा तिरस्कार किया जा रहा है।)

प्रश्न: 11.
सावज्ञं कः हस्यते? (अवज्ञापूर्वक किस पर हँसा जा रहा है?)
उत्तरम् :
सावज्ञं अभिमन्युः हस्यते। (अभिमन्यु पर अवज्ञा के साथ उपहास किया जाता है।)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

प्रश्न: 12.
‘अहम् अस्य दर्पशमनं करोमि’ इति कस्य वचनम्? (मैं इसका घमण्ड शान्त करूंगा। यह किसका वचन है?)
उत्तरम :
अहम् अस्य दर्पशमनं करोमि इति राज्ञ वाक्य। (मैं इसका दर्प शान्त करता हूँ? यह राजा का वाक्य है।) रेखांकितानि पदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-(रेखांकित शब्दों को आधार पर प्रश्ननिर्माण कीजिए-)

प्रश्न: 1.
सौभद्रो ग्रहणं गतः। (सुभद्रासुत पकड़ा गया।) उत्तरम् : कः ग्रहणं गतः? (कौन पकड़ा गया?)

प्रश्न: 2.
एष नरेन्द्रेण विनियुक्तो महानसे। (यह राजा द्वारा रसोई में नियुक्त किया गया है।)
उत्तरम् :
एषः नरेन्द्रेण कुत्र नियुक्तः? (यह राजा द्वारा कहाँ नियुक्त किया गया?)

प्रश्न: 3.
बृहन्नला वल्लभौ परस्परम् अवलोकयतः। (बृहन्नला और वल्लभ आपस में देखते हैं।)
उत्तरम् :
कौ परस्परम् अवलोकयतः? (कौन आपस में देखते हैं ?)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

प्रश्न: 4.
अस्माकं कुले आत्मस्तवं कर्तुमनुचितम्। (हमारे कुल में अपनी प्रशंसा करना अनुचित है।)
उत्तरम् :
अस्माकं कुले किम् कर्तुम् अनुचितम्? (हमारे कुल में क्या करना अनुचित है?)

प्रश्न: 5.
धनुस्तु दुर्बलैः एव गृह्यते। (धनुष तो दुर्बलों द्वारा ही ग्रहण किया जाता है।)
उत्तरम् :
धनुस्तु कैः एव गृह्यते? (धनुष किसके द्वारा ही ग्रहण किया जाता है?)

प्रश्नः 6.
भीमस्य भुजौ एव प्रहरणम्। (भीम की तो भुजाएँ ही शस्त्र हैं।)
उत्तरम् :
कस्य भुजौ एव प्रहरणम् ? (किसकी भुजाएँ ही शस्त्र हैं? )

प्रश्न: 7.
पूज्यतमस्य क्रियतां पूजा (पूज्यतम की पूजा की जानी चाहिए।)
उत्तरम् :
कस्य क्रियतां पूजा? (किसकी पूजा की जानी चाहिए?)

प्रश्नः 8.
दुर्योधनादिना राजः विराटस्य गावः अपहता। (दुर्योधन आदि के द्वारा विराट की गायों का अपहरण कर लिया गया।)
उत्तरम् :
दुर्योधनादिना कस्य गावः अपहृता? (दुर्योधन आदि के द्वारा किसकी गायों का अपहरण कर लिया गया?)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

प्रश्नः 9.
अशस्त्रे वीराः न प्रहरन्ति। (निःशस्त्र पर वीर प्रहार नहीं करते।)
उत्तरम् :
वीराः केषु न प्रहरन्ति? (वीर किन पर प्रहार नहीं करते हैं?)

प्रश्न: 10.
मां वञ्चयित्वा गृहीतवान्। (मुझे छलकर पकड़ लिया।)
उत्तरम् :
मां कथं गृहीतवान्? (मुझे कैसे पकड़ लिया गया?).

कथाक्रम-संयोजनम् ।

अधोलिखितानि वाक्यानि क्रमेण लिखित्वा कथाक्रम-संयोजनं कुरुत (नीचे लिखे वाक्यों को क्रम से लिखकर कथा-क्रम-संयोजन कीजिए-)
(1) अभिमन्युः स्व पितॄनवलोक्य प्रसन्नः सन् सर्वान् क्रमशः अभिवादयति पाण्डवाः च तम् आलिङ्गन्ति।
(2) उत्तरः रहस्यमुद्घाटयति।
(3) ततः एव विराटपुत्रः उत्तरः आयाति।
(4) पाण्डवाः अभिमन्युम् उपहसन्ति सः च क्रुध्यति।
(5) अभिमन्युः अनभिज्ञत्वात् तैः सह उग्रं व्यवहरति।
(6) अभिमन्युः विराटसैनिकैः सह योद्धमागच्छत्। तत्र छद्मवेषधारिणा भीमेन निग्रहीतः राज्ञः समीपं नीतः।
(7) कौरवैः सह विराटसेनायाः युद्धोऽभवत्।
(8) कौरवाः विराटस्य धेनूनाम् अपहरणम् अकुर्वन्।
उत्तर :
कथा-क्रम-संयोजनम् –
(1) कौरवाः विराटस्य धेनूनाम् अपहरणम् अकुर्वन्।
(2) कौरवैः सह विराटसेनायाः युद्धोऽभवत्।
(3) अभिमन्युः विराटसैनिकैः सह योद्धमागच्छत्। तत्र छद्मवेषधारिणा भीमेन निग्रहीतः राज्ञः समीपं नीतः।
(4) पाण्डवाः अभिमन्युम् उपहसन्ति सः च क्रुध्यति ।
(5) अभिमन्युरनभिज्ञत्वात् तैः सह उग्रं व्यवहरति।
(6) ततः एव विराटपुत्रः उत्तरः आयाति।
(7) उत्तरः रहस्यमुद्घाटयति।
(8) अभिमन्युः स्वपितृनवलोक्य प्रसन्नः सन् सर्वान् क्रमशः अभिवादयति पाण्डवाः च तम् आलिङ्गन्ति।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

योग्यताविस्तारः

कवि परिचय – संस्कृत नाटककारों में महाकवि भास का नाम अग्रगण्य है। भासरचित तेरह रूपक (नाटक) निम्नलिखित दूतवाक्यम्, कर्णभारम्, दूतघटोत्कचम्, ऊरुभङ्गम्, मध्यमव्यायोगः पञ्चरात्रम्, अभिषेकनाटकम्, बालचरितम्, अविमारकम्, प्रतिमानाटकम्, प्रतिज्ञायौगन्धरायणम्, स्वप्नवासवदत्तम् तथा चारुदत्तम्।

ग्रन्थ-परिचय – पञ्चरात्रम् की कथावस्तु महाभारत के विराट पर्व पर आधारित है। पाण्डवों के अज्ञातवास के समय दुर्योधन एक यज्ञ करता है और यज्ञ की समाप्ति पर आचार्य द्रोण को गुरुदक्षिणा देना चाहता है। द्रोण गुरुदक्षिणा के रूप में पाण्डवों का राज्याधिकार चाहते हैं। दुर्योधन कहता है कि यदि गुरु द्रोणाचार्य पाँच रातों में पाण्डवों का पता लगा दें तो उन (पाण्डवों) की पैतृक सम्पत्ति का भाग उन पाण्डवों को दिया जा सकता है। इसी आधार पर इस नाटक का नाम ‘पञ्चरात्रम्’।

भावविस्तारः

तरुणस्य कृतास्त्रस्य युक्तो युद्धपराजयः – अज्ञातवास में बृहन्नला के रूप में अर्जुन को बहुत समय के बाद पुत्र-मिलन का अवसर प्राप्त हुआ। वह अपने पुत्र (अभिमन्यु) से बात करना चाहता है परन्तु (अपने अपहरण से) क्षुब्ध अभिमन्यु उनके साथ बात करना ही नहीं चाहता। तब अर्जुन उसे उत्तेजित करने की भावना से इस प्रकार के व्यङ्ग्यात्मक वचन कहते हैं –

तुम्हारे पिता अर्जुन हैं, मामा श्रीकृष्ण हैं तथा तुम शस्त्रविद्या से सम्पन्न होने के साथ ही साथ तरुण भी हो, तुम्हारे लिए युद्ध में परास्त होना उचित है।

मम तु भुजौ एव प्रहरणम् – अभिमन्यु क्षुब्ध है कि उसे धोखे से शस्त्रविहीन भीम ने निगृहीत किया है। भीम इसका स्पष्टीकरण करता है कि अस्त्र-शस्त्र तो दुर्बल व्यक्तियों द्वारा ग्रहण किये जाते हैं। मेरी तो दो भुजायें ही मेरा शस्त्र हैं। अतः मुझे किसी अन्य आयुध की आवश्यकता नहीं। इस प्रकार का भाव अन्य नाटकों में भी उपलब्ध है, जैसे –
(क) अयं तु दक्षिणो बाहुरायुधं सदृशं मम। (यह मेरी दाहिनी भुजा तो (मेरी) शस्त्र के समान है।)(मध्यमव्यायोगः)
(ख) भीमस्यानुकरिष्यामि शस्त्रं बाहुभविष्यति। (मैं भीम का अनुकरण करूँगा, भुजा शस्त्र हो जायेगी।)(मृच्छकटिकम्)
(ग) वयमपि च भुजायुद्धप्रधानाः। (और हम लोग भी भुजाओं से युद्ध करने की प्रधानता वाले हैं।) (अविमारकम्)

नीतः कृष्णोऽतदहताम् – श्रीकृष्ण ने जरासन्ध के जामाता (दामाद) कंस का वध किया था। इससे क्रुद्ध जरासन्ध ने यदुवंशियों के विनाश की प्रतिज्ञा की थी। इसलिए उसने बार-बार मथुरा पर आक्रमण भी किया था। उसने श्रीकृष्ण को कई बार पकड़ा भी परन्तु किसी-न-किसी प्रकार श्री कृष्ण वहाँ से निकल गये। वस्तुतः उचित अवसर पाकर श्रीकृष्ण जरासन्ध को मारना चाहते थे। परन्तु भीम ने जरासन्ध का वध करके उनकी पात्रता स्वयं ले ली। जो कार्य श्रीकृष्ण द्वारा करणीय था उसे भीमसेन ने कर दिया और श्रीकृष्ण को जरासन्ध के वध का अवसर ही नहीं दिया।

कोऽयं मध्यमो नाम? – यहाँ मध्यम शब्द का प्रयोग भास द्वारा भीम के लिए किया गया है। भास के नाटकों में सर्वत्र भीम के लिए ‘मध्यम’ शब्द का प्रयोग किया गया है। उन्होंने ‘मध्यमव्यायोग’ रूपक (नाटक) की रचना की जिसमें मध्यम पाण्डव अर्थात् भीम को नायक बनाया है।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम् 4

‘क्तवतु’ भी भूतकालिक प्रत्यय है। इसका प्रयोग सदैव कर्तृवाच्य में होता है। क्तवतु प्रत्ययान्त शब्द भी तीनों लिङ्गों में होते हैं।

यथा-पठ् + क्तवतु = पठितवत् (पढ़ा)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम् 6

वाच्यपरिवर्तनम्

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम् 7

योग्यताविस्तार पर आधारित प्रश्नोत्तर –

प्रश्न 1.
महाकवि भास के कुल कितने नाटक उपलब्ध हैं?
उत्तर :
महाकवि भास के कुल 13 नाटक उपलब्ध हैं।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

प्रश्न 2.
भास के महाभारत पर आधारित किन्हीं 5 नाटकों के नाम लिखिये।
उत्तर :
दूतवाक्यम्, कर्णभारम्, ऊरूभङ्गम्, पञ्चरात्रम्, दूतघटोत्कचम्।

प्रश्न 3.
दुर्योधन से यज्ञ-दक्षिणा में आचार्य द्रोण ने क्या माँगा?
उत्तर :
दुर्योधन से यज्ञ-दक्षिणा में आचार्य द्रोण ने पाण्डवों का राज्याधिकार माँगा।

प्रश्न 4.
मध्यम व्यायोग का नायक कौन है?
उत्तर :
मध्यम व्यायोग का नायक मध्यम पाण्डव भीमसेन है।

प्रश्न 5.
इस नाटक का शीर्षक ‘पञ्चरात्रम्’ क्यों चुना?
उत्तर :
दुर्योधन ने कहा यदि गुरु द्रोणाचार्य पाँच रातों में पाण्डवों का पता लंगा दें तो पाण्डवों की पैतृक सम्पत्ति का भाग पाण्डवों को दिया जा सकता है। इसी आधार पर इस नाटक का नाम ‘पञ्चरात्रम्’ है।

प्रश्न 6.
निम्न वाक्यों में कोष्ठक में दिए शब्दों के उचित रूप बनाकर रिक्त स्थान की पूर्ति कीजिए।
(क) अलं……………। (प्रलाप).
उत्तर :
प्रलापेन

(ख) रामः…………अलम। (रावण)
उत्तर :
रावणाय

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

(ग) अलं………… । (विवाद)
उत्तर :
विवादेन

(घ) अर्जुनः………….अलम्। (कर्ण)
उत्तर :
कर्णाय

(ङ) अहं…………..अलम्। (युष्मद्)
उत्तर :
तुभ्यम्

(च) इदं भोजनम्……………अलम्। (अस्मद्)
उत्तर :
मह्यम्

प्रश्न 7.
निम्न वाक्यों को वाच्य परिवर्तन करके लिखिए –
(क) बालकः पुस्तकं पठति।
(ख) अहं पत्रं लिखामि।
(ग) तेन भोजनं खाद्यते।
(घ) मया जलं पीयते।
(ङ) तया कथा श्रूयते।
(च) छात्रैः हस्यते।
उत्तर :
(क) बालकेन पुस्तकं पठ्यते।
(ख) मया पत्रं लिख्यते।
(ग) सः भोजनं खादति।
(घ) अहं जलं पिबामि।
(ङ) सा कथां शृणोति।
(च) छात्रः हसति।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

प्रश्न 8.
निम्नलिखित पदों में प्रकृति प्रत्यय पृथक्-पृथक् कीजिए –
पठितः, गतः, हृष्टा, दुष्टः, गतवान्, हसितवान्, दृष्टवान्, नीतः
उत्तरम् :
JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम् 5

प्रत्यभिज्ञानम् Summary and Translation in Hindi

पाठ परिचय – संस्कृत साहित्य में भास प्रथम नाटककार के रूप में जाने जाते हैं। महाकवि भास ने कुल 13 नाटकों की रचना की। ‘पञ्चरात्रम्’ नाटक उन्हीं में से एक है। प्रस्तुत पाठ भासरचित ‘पञ्चरात्रम्’ नाटक से सम्पादित कर लिया गया है। इसका कथानक महाभारत के विराट पर्व से लिया गया है। पाण्डवों के अज्ञातवास के समय दुर्योधन एक यज्ञ करता है और यज्ञ की समाप्ति पर आचार्य द्रोण को गुरुदक्षिणा देना चाहता है। द्रोण गुरुदक्षिणा के रूप में पाण्डवों का राज्याधिकार चाहते हैं। दुर्योधन कहता है कि यदि गुरु द्रोणाचार्य पाँच रातों में पाण्डवों का पता लगा दें तो पाण्डवों की पैतृक सम्पत्ति का भाग पाण्डवों को दिया जा सकता है। इसी आधार पर इस नाटक का नाम पञ्चरात्रम् है। भास के 13 नाटकों के नाम हैं – (1) दूतवाक्यम् (2) कर्णभारम् (3) दूतघटोत्कचम् (4) ऊरुभङ्गम् (5) मध्यमव्यायोगः (6) पञ्चरात्रम् (7) अभिषेकनाटकम् (8) बालचरितम् (9) अविमारकम् (10) प्रतिमानाटकम् (11) प्रतिज्ञायौगन्धरायणम् (12) स्वप्नवासवदत्तम् तथा (13) चारुदत्तम्।

पाठ का सारांश – दुर्योधन आदि कौरव वीरों ने राजा विराट की गायों का अपहरण कर लिया। विराट-पुत्र उत्तर बृहन्नला (छद्मवेषी अर्जुन) को सारथी बनाकर कौरवों से युद्ध करने जाता है। कौरवों की ओर से अभिमन्यु (अर्जुन-पुत्र) .. भी युद्ध करता है। युद्ध में कौरवों की पराजय होती है। इसी बीच विराट को सूचना मिलती है कि वल्लभ (छद्मवेषी भीम)

ने रणभूमि में अभिमन्यु को पकड़ लिया है। अभिमन्यु भीम तथा अर्जुन को नहीं पहचान पाता है और उनसे उग्रतापूर्वक बातचीत करता है। दोनों अभिमन्यु को महाराज विराट के समक्ष प्रस्तुत करते हैं। अभिमन्यु उन्हें प्रणाम नहीं करता। उसी समय राजकुमार उत्तर वहाँ पहुँचता है जिसके रहस्योद्घाटन से अर्जुन तथा भीम आदि पाण्डवों के छद्मवेष का उद्घाटन हो जाता है।

[मूलपाठः,शब्दार्यः,सप्रसंग हिन्दी अनुवादः,सप्रसंगसंस्कृत-व्यारव्याःअवबोधनकार्यम्च।]

1. भटः – जयतु महाराजः।
राजा – अपूर्व इव ते हर्षो ब्रूहि केनासि विस्मितः?
भटः – अश्रद्धेयं प्रियं प्राप्तं सौभद्रो ग्रहणं गतः॥
राजा – कथमिदानी गृहीतः?
भटः – रथमासाद्य निश्शङ्कं बाहुभ्यामवतारितः।
राजा – केन?
भटः – यः किल एष नरेन्द्रेण विनियुक्तो महानसे। (अभिमन्यमुद्दिश्य) इत इतः कुमार!
अभिमन्युः – भोः को नु खल्वेष:? येन भुजैकनियन्त्रितो बलाधिकेनापि न पीडितः अस्मि।
बृहन्नला – इत इत: कुमारः।
अभिमन्युः – अये! अयमपरः कः विभात्युमावेषमिवाश्रितो हरः।
बृहन्नला – आर्य, अभिभाषणकौतूहलं मे महत्। वाचालयत्वेनमार्यः।
वल्लभः – (अपवार्य) बाढम् (प्रकाशम्) अभिमन्यो!
अभिमन्युः – अभिमन्युर्नाम?
वल्लभः
रुष्यत्येष मया, त्वमेवैनमभिभाषय। बृहन्नला
अभिमन्यो! अभिमन्युः
कथं कथम्। अभिमन्यु माहम्। भोः! किमत्र विराटनगरे क्षत्रियवंशोद्भूताः नीचैः अपि नामभिः अभिभाष्यन्ते अथवा अहं शत्रुवशं गतः। अतएव तिरस्क्रियते।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

शब्दार्था: – जयतु = विजयताम् (जय हो), महाराजः = देवः (महाराज), अपूर्व इव = अविद्यमानः पूर्ववत् इव (जो पहले न हुआ हो, उसके समान), ते हर्षः = तव प्रसन्नता (तेरी खुशी), ब्रूहि = कथय (कहो), केनासि = केन कारणेन असि (किस कारण से हो), विस्मितः = आश्चर्यचकितः (अचम्भित), अश्रद्धेयम् = न श्रद्धेयम्/अविश्वसनीयम् (श्रद्धा के अयोग्य/विश्वास न करने योग्य), प्रियं प्राप्तम् = इष्टम् (वृत्तं) लब्धं [प्रिय (समाचार) प्राप्त हुआ है],

सौभद्रोः ग्रहणं गतः = अधिगृहीतः सुभद्रानन्दनः अभिमन्युः (बन्दी बनाया हुआ सुभद्रा-पुत्र अभिमन्यु), कथमिदानी गृहीतः = कथमधुनाधिगृहीतः (अब यह कैसे पकड़ा गया), रथमासाद्य = स्यन्दनं प्राप्य/आरुह्य (रथ पाकर/पहुँचकर/चढ़कर), निश्शङ्कम् = शङ्कया रहितम्/संशयविहीनं (शङ्का/सन्देहरहित को), बाहुभ्यामवतारितः = भुजाभ्याम् अवरोहितः (भुजाओं से उतार लिया), केन = किसके द्वारा, यः = जो, किल = वस्तुतः (सचमुच),

एषः = अयम् (यह), नरेन्द्रेण = नृपेण (राजा द्वारा), विनियुक्तो = विशिष्ट नियुक्त (विशेष रूप से नियुक्त), महानसे = भोजनालये, पाकशालायाम् (रसोई में), अभिमन्युमुद्दिश्य = सौभद्रप्रति (अभिमन्यु को लक्ष्य करके), इत इतः कुमारः = अत्र, अत्र एहि राजकुमारः (इधर-उधर माइए राजकमार), भोः को न खल्वेषः = रे वस्तुतः अयं कः (अरे, वास्तव में यह कौन है?), येन = जिसके द्वारा, भुजैकनियन्त्रितो = एकेन एव बाहुना निरुद्धः/संयतः (एक ही भुजा से रोका/पकड़ा हुआ), बलाधिकेनापि = शक्तिप्रभूतेन, बलवत्तरेण (अधिक बलवान् के द्वारा भी), न पीडितः अस्मि = अपीडितः, न क्लिष्टः अस्मि (पीड़ित नहीं हूँ।),

इत इतः = अत्र-अत्र (इधर-इधर), कुमारः = बाल राजकुमारः (राजकुमार), अये! = अरे (अरे), अयमपरः दूसरा), कः = कौन, विभाति = शोभते (सुशोभित होता है), उमावेषमिवाश्रितो हरः = पार्वत्याः रूपधारिणा शिवेन इव (पार्वती का वेष धारण किये हुए शिव की तरह), आर्य = श्रेष्ठ (आर्य), अभिभाषण = वक्तुं (बोलने की), कौतूहलम् = औत्सुक्यम् (उत्सुकता), मे = मम (मेरी), महत् = अधिकं (बहुत), वाचालयत्वेनमनार्यः = वक्तुं प्रेरयतु इमं श्रीमान् (श्रीमान् ने की प्रेरणा प्रदान करें),अपवार्य = मुखं दूरीकृत्य (मुँह छुपाकर/ढककर/हटाकर), बाढम् = श्रेष्ठम् (बढ़िया/अच्छा), प्रकाशम् = सार्वजनिकरूपेण (खुले में/ सबके सामने),

अभिमन्यो = रे सौभद्र !/रे अभिमन्यो ! (हे अभिमन्यु!), अभिमन्यु म = अभिमन्यु नाम से, रुष्यत्येष मया = एषः मह्यं क्रुध्यति (मुझसे यह क्रोधित होता है), त्वमेवैनम् = भवान् एव इमम् (आप ही इसको), अभिभाषय = वादय, व्याख्यातुं प्रेरय (बुलवाइये), कथं कथम् = कैसे-कैसे, क्या-क्या, अभिमन्यु माहम् = मैं अभिमन्यु नाम से, भोः! = रे! (अरे!), किमत्र विराटनगरे = किमस्मिन् विराटनगरे (क्या इस विराट नगर में), क्षत्रियवंशोभूताः = राजन्यकुलजाताः (क्षत्रिय वंश में पैदा हुए), नीचैः अपि = अधमैः अपि (नीच लोगों द्वारा न), नामभिः = अभिधानैः (नाम लेकर/नाम से),

अभिभाष्यन्ते = वादयन्ते (बुलवाये जाते हैं), अथवा = उत वा (या), अहं शत्रुवशं गतः = अहम् अरीणां मध्येऽवरुद्धोऽस्मि (मैं शत्रुदल के मध्य घिर गया हूँ/वश में हो गया हूँ), अतएव = अतः, अनेनैव कारणेन (इसी वजह से), तिरस्क्रियते = अवमन्यते/उपेक्ष्यते (तिरस्कार किया जा रहा है/उपेक्षा की जा रही है)।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

हिन्दी-अनुवादः

सन्दर्भ – प्रस्तुत नाट्यांश हमारी पाठ्यपुस्तक ‘शेमुषी’ के ‘प्रत्यभिज्ञानम्’ पाठ से लिया गया है। यह पाठ भास कवि के ‘पञ्चरात्रम्’ नाटक का सम्पादित रूप है।

प्रसङ्ग – इस नाट्यांश में बन्दी बनाये गये अभिमन्यु के साथ भीम और अर्जुन का संवाद चल रहा है। क्रुद्ध अभिमन्यु पहचान न पाने के कारण उनके प्रति अविनीत व्यवहार करता है। भीम और अर्जुन भी उसकी उपेक्षा करते हैं।

अनुवाद –

भट – महाराज की जय हो।
राजा – पहले कभी न देखी-सी प्रसन्नता है तुम्हारी, कहिये, किस कारण आश्चर्यचकित हैं?
भट – विश्वास न करने योग्य प्यारा (समाचार) मिला है। सुभद्रानन्दन अभिमन्यु पकड़ लिया गया अर्थात् बन्दी बना लिया गया।
राजा – अब यह कैसे पकड़ा गया?
भट – निस्सन्देह रथ पर पहुँचकर भुजाओं से उतार लिया।
राजा – किसके द्वारा?
भटः – सचमुच जो इस राजा द्वारा रसोई में विशेषरूप से नियुक्त है। (अभिमन्यु की ओर संकेत करते हुए, इधर-उधर आइये राजकुमार)।
अभिमन्युः – अरे, वास्तव में यह कौन है? जिसके द्वारा एक भुजा से पकड़ा हुआ अधिक बल होने पर भी मैं पीड़ित नहीं हुआ हूँ।
बृहन्नला – इधर, इधर आओ, कुमार।
अभिमन्यु – अरे यह दूसरा कौन पार्वती का वेष धारण किए हुए शिव की तरह शोभा दे रहा है।
बृहन्नला – आर्य, मेरी (इससे) बोलने की प्रबल इच्छा है। आर्य इसे बोलने के लिए प्रेरित करें।
वल्लभ – (दूर हटकर) बहुत अच्छा (सबके सामने) अभिमन्यु!
अभिमन्यु – (क्या) अभिमन्यु (इस नाम से व्यवहार करता है)?
वल्लभ – यह मुझसे नाराज़ है, तुम्हीं इसे बोलने के लिए प्रेरित कीजिए।
बृहन्नला – अभिमन्यु!
अभिमन्यु – क्या, क्या? मैं अभिमन्यु नाम वाला हूँ? अरे, क्या यहाँ विराट नगर में क्षत्रिय वंश में पैदा हुए लोगों को नीच लोगों (सैनिकों आदि) के द्वारा भी नाम लेकर बुलवाये जाते हैं अथवा मैं शत्रुओं के वश में हो गया हूँ, इसीलिए तिरस्कार किया जा रहा है।

संस्कत-व्याख्याः –

सन्दर्भ: – नाट्यांशोऽयम् अस्माकं पाठ्यपुस्तकस्य ‘शेमुष्याः’ ‘प्रत्यभिज्ञानम्’ इति पाठात् उद्धृतः। पाठोऽयं भासकवेः ‘पञ्चरात्रम्’ नाटकस्य सम्पादितं रूपं वर्तते। (प्रस्तुत नाट्यांश हमारी पाठ्यपुस्तक ‘शेमुषी’ के ‘प्रत्यभिज्ञानम्’ पाठ से लिया गया है। यह पाठ भास कवि के ‘पञ्चरात्रम्’ नाटक का सम्पादित रूप है।) – प्रसङ्गः-नाट्यांशेऽस्मिन् निगृहीतेन अभिमन्युना सह भीमार्जुनयोः संवादः प्रवर्तते। क्रुद्धः अभिमन्युः अनभिज्ञानात् तौ प्रति विनयहीनं व्यवहारं करोति। भीमार्जुनौ अपि तम् उपेक्षते। (इस नाट्यांश में पकड़े हुए अभिमन्यु के साथ भीम और अर्जुन कद्ध अभिमन्य न यह जानने के कारण उन दोनों के साथ विनम्रता-विहीन व्यवहार करता है। भीम और अर्जुन भी उसकी उपेक्षा करते हैं।)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

व्याख्याः

भटः – विजयतां देवः। (महाराज की जय हो।)
राजा – अविद्यमाना पूर्वम् इव तव प्रसन्नता, कथय, केन कारणेन आश्चर्यचकितोऽसि। (पहले न देखी गई (अपूर्व) खुशी है, कहिये कैसे आश्चर्यचकित हो रहे हो?)
भटः – न श्रद्धेयम् इष्टं (वृत्तं) लब्धम्। अभिमन्युः निगृहीतः। (विश्वास न करने योग्य प्रिय समाचार प्राप्त हुआ है। अभिमन्यु बन्दी बना लिया।)
राजा – कथम् अधुना निगृहीतः? (अब यह कैसे पकड़ा गया?)
भटः – शङ्कया रहितं स्यन्दनम् आरुह्य (प्राप्य) भुजाभ्याम् अवरोहितः। (निशङ्क रथ पर चढ़कर भुजाओं से उतार लिया सबके सामने।)
राजा – केन? (कैसे)
भटः – यः वस्तुतः अयम् नृपेण विशिष्ट नियुक्त पाकाशालायाम् (सौभद्रं प्रति) अंत्र अत्र इति राजकुमारः। (वस्तुतः जो यह राजा ने पाकशाला में विशिष्ट रूप से नियुक्त किया है (अभिमन्यु के प्रति) यहाँ यहाँ आइए राजकुमार।)
अभिमन्यु – अरे कोऽयं वस्तुतः? येन एकेन बाहुना संयतः बलवत्तरेण अपि न क्लिष्टोऽस्मि। (अरे! वास्तव में यह कौन है जिसने एक ही भुजा से पकड़ा हुआ होने पर अधिक बलवान् होने पर भी कष्ट नहीं दिया गया।)
बृहन्नला – अत्र एहि, अत्र एहि, कुमार। (यहाँ आओ, यहाँ आओ राजकुमार।)
अभिमन्युः – अरे! एषः इतरः कः पार्वत्याः रूपधारिणा शिवेन इव शोभते? (अरे इधर यह कौन पार्वती का वेष धारण किए हुए शिव की तरह शोभा दे रहा है?)
बृहन्नला – आर्य, मम वक्तुम् औत्सुक्यम् अधिकम् । श्रीमान् इमं वक्तुं प्रेरयतु। (आर्य, मुझे बात करने की बहुत उत्सुकता है। श्रीमान् इसे बोलने के लिए प्रेरित करें।)
वल्लभः – (दूरीकृत्य) श्रेष्ठम् (सर्वेषां समक्षे) अभिमन्यो! ((दूर करके) उत्तम (सबके सामने) अभिमन्यु!)
अभिमन्युः – (किम्) अभिमन्युः (इति नाम्ना मां व्यवहरति)? (क्या? अभिमन्यु, मुझे नाम लेकर बुला रहे
वल्लभः – अयं मह्यं क्रुध्यति अतः भवान् एव इमं वक्तुं प्रेरयतु। (यह मुझसे नाराज है अतः आप ही इसे बोलने के लिए प्रेरित करें।) बृहन्नला – अभिमन्यो! (अभिमन्यु।)
अभिमन्युः – किं, किम् अहम् अभिमन्युरभिधः? अरे! किम् अस्मिन् विराटनगरे राजन्यकुलोत्पन्नाः अधमैः (सैनिकादिभिः) अपि अभिधानः वादयन्ते उत वा अहम् अरिदलस्याधिकार प्राप्तः। अत एव. तिरस्कारं विधीयते (क्रियते)। (क्या, क्या तो तेरा नाम अभिमन्यु है? अरे क्या इस विराट नगर में क्षत्रियों के कुल में पैदा हुए अधम बीच (सैनिक आदि द्वारा) भी नाम लेकर बोला जाता है अथवा मैं शत्रु पक्ष के अधिकार में हूँ, इसीलिए तिरस्कार किया जा रहा है।)

अवबोधन कार्यम्

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत- (एक शब्द में उत्तर दीजिए-)
(क) सौभद्रः कः? (सौभद्र कौन है? )
(ख) का इयं बृहन्नला? (यह बृहन्नला कौन है?)

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत- (पूरे वाक्य में उत्तर दीजिए-)
(क) सौभद्रः कथं गृहीतः? (सौभद्र कैसे पकड़ा गया?)
(ख) अभिमन्युः भीमस्य विषये किं पृच्छति? (अभिमन्यु भीम के विषय में क्या पूछता है?)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

प्रश्न 3.
यथानिर्देशम् उत्तरत-(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए-)
(क) ‘पाकशालायाम्’ इति पदस्य स्थाने नाट्यांशे किं समानार्थी पदं प्रयुक्तम्?
(‘पाकशालायाम्’ पद के स्थान पर नाट्यांश में कौनसा पर्यायवाची शब्द प्रयोग किया गया है?)
(ख) ‘को नु खल्वेषः’ अत्र एषः इति सर्वनाम पदं कस्य संज्ञापदस्य स्थाने प्रयुक्तम्?
(‘को नु खल्वेषः’ यहाँ ‘एषः’ सर्वनाम पद किस संज्ञा पद के स्थान पर प्रयोग हुआ है।)
उत्तराणि :
(1) (क) अभिमन्युः (सुभद्रापुत्र अभिमन्यु)।
(ख) अर्जुनः (अर्जुन ही बृहन्नला के रूप में है)।

(2) (क) रथमासाद्य निःशङ्कं बाहुभ्यामवतारितः।
(ख) पर चढ़कर शंकारहित को भुजाओं से उतार लिया गया।)
(ख) को नु खल्वेषः? येन भुजैक नियन्त्रियतो बलाधिकेनापि न पीडितः अस्मि। (यह कौन है? जिसने एक हाथ से नियन्त्रित कर अधिक ताकत होते हुए भी मुझे पीड़ित नहीं किया?)

(3) (क) महानसे (भोजनशाला में)।
(ख) भीमसेनाय (भीमसेन के लिए।)

2. बहन्नला – अभिमन्यो! सुखमास्ते ते जननी ?
अभिमन्युः – कथं कथम् ? जननी नाम? किं भवान् मे पिता अथवा पितृव्यः? कथं मां पितृवदाक्रम्य स्त्रीगतां कृथां पृच्छति?
बृहन्नला – अभिमन्यो! अपि कुशली देवकीपुत्रः केशवः?
अभिमन्युः – कथं कथम्? तत्रभवन्तमपि नाम्ना। अथ किम् अथ किम्?
(वृहन्नलावल्लभौ परस्परमवलोकयतः)
अभिमन्युः – कथमिदानी सावज्ञमिव मां हस्यते?
बृहन्नला – न खलु किञ्चित्।
पार्थं पितरमुद्दिश्य मातुलं च जनार्दनम्।
तरुणस्य कृतास्त्रस्य युक्तो युद्धपराजयः॥
अभिमन्युः – अलं स्वच्छन्दप्रलापेन! अस्माकं कुले आत्मस्तवं कर्तुमनुचितम्। रणभूमौ हतेषु शरान् पश्य, मदृते अन्यत् नाम न भविष्यति।
बृहन्नला – एवं वाक्यशौण्डीर्यम्। किमर्थं तेन पदातिना गृहीतः?
अभिमन्युः – अशस्त्रं मामभिगतः। पितरम् अर्जुनं स्मरन् अहं कथं हन्याम्। अशस्त्रेषु मादृशाः न प्रहरन्ति। अतः अशस्त्रोऽयं मां वञ्चयित्वा गृहीतवान्।
राजा – त्वर्यतां त्वर्यतामभिमन्युः।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

शब्दार्था: – अभिमन्यो! = सौभद्र! (अरे! अभिमन्यु!), सुखमास्ते = सकुशलमस्ति (सकुशल हैं), ते जननी = तव माता (तुम्हारी माता), कथं कथम् = किं किम् (क्या, क्या), जननी = माता (माताजी), किं भवान् = अपि त्वं (क्या तुम), मे = मम (मेरे), पिता अथवा पितृव्यः = जनकः जनकस्यभ्राता वा (पिता अथवा चाचा/ताऊ), कथं मां = कस्मान्माम् (कैसे मुझसे), पितृवदाक्रम्य = जनकेवाधिकृत्य (पिता की तरह अधिकार जमाते हुए), स्त्रीगताम् = नारीविषयकी (स्त्री से सम्बन्धित), कथाम् = वृत्तं (समाचार), पृच्छति = पृच्छति (पूछते हो), अभिमन्यो! = सौभद्र। (अभिमन्यु),

अपि = किम् (क्या), कुशली = सकुशलम् (सकुशल हैं), देवकीपुत्रः = देवकीनन्दनः (देवकीपुत्र), केशवः = कृष्णः (कृष्ण), कथं कथम्? = किं किम्? (क्या-क्या?), तत्रभवन्तमपि = तम् श्रीमन्तं श्रीकृष्णमपि (उन आदरणीय श्रीकृष्ण को भी), नाम्ना = अभिधानेन (नाम से सम्बोधित कर रहे हैं), अथ किम् अथ किम् = कथं नु वा आम् (क्यों नहीं, क्यों नहीं, हाँ जी, हाँ जी), बृहन्नलावल्लभौ = उभौ (बृहन्नला और वल्लभ दोनों), परस्परमवलोकयतः = अन्योऽन्यं पश्यतः (आपस में एक-दूसरे को देखते हैं), कथमिदानीम् = कस्मात् अधुना (कैसे अब), माम् = (मुझे)। सावज्ञमिव = अपमानेन सहितम् (उपेक्षा सहित), मां = (मुझे), हस्यते = उपहस्यते (उपहास किया जाता है), न खलु किञ्चित् = निश्चयेन किञ्चिदपि नास्ति (निश्चित ही कुछ भी नहीं है), पार्थम् = पृथानन्दनम् अर्जुनम् (पृथापुत्र अर्जुन को), पितुरसुद्दिश्य = पितुः उद्देश्य कृत्वा (पिता को लक्ष्य करके),

मातुलम् = मातुः भ्राता (मामा जी), च = (और), जनार्दनम् = श्रीमन्तं कृष्णम् (श्रीकृष्ण को), तरुणस्य = यौवनारूढस्य (जवान का), कृतास्त्रस्य = शस्त्रविद्यासम्पन्नस्य (शस्त्र विद्या सम्पन्न का), युक्तोः = उचितमेव (उचित ही है), युद्धपराजयः = सङ्ग्रामे पराभवः, (युद्ध में परास्त होना), अलम् = मा कुरु, (बस), स्वच्छन्द = असंयतः/स्वैरं (मनमानी), प्रलापेन = अनर्गलवादेन (व्यर्थ की बातें), अस्माकं कुले = अस्मत्कुले (हमारे कुल में), आत्मस्तवम् = आत्मश्लाघा (आत्मप्रशंसा), कर्तुम् = विधातुम् (करना), अनुचितम् = नोचितम् (उचित नहीं है), रणभूमौ = समराङ्गणे (युद्धक्षेत्र में),

हतेषु = शवेषु (मारे हुओं में), शरान् पश्य = बाणान् अवलोकय (बाणों को देखो), मदृते = मामन्तरेण, (मेरे अतिरिक्त), अन्यत् = अन्यः (कोई और), नाम = अभिधानम् (नाम), न भविष्यति = न वर्तिष्यते (नहीं . .. होगा), एवम् = अनेन प्रकारेण (इस प्रकार), वाक्यशौण्डीर्यम् = वाचिकं वीरत्वं (वाणी की वीरता, गाल बजाना), किमर्थम् = केन प्रयोजनेन (किस प्रयोजन से, किसलिए), तेन = अमुना (उस), पदातिना = पादाभ्यां चलितेन (पैदल चलने वाले के द्वारा), गृहीतः = निगृहीतः (पकड़ लिया गया), अशस्त्रम् = शस्त्रहीनम् (निःशस्त्र),

मामभिगतः = मत्समीपं प्राप्तः (मेरे पास पहुँच गये), पितरम् = जनकम् (पिताजी), अर्जुनम् = अर्जुन को, स्मरन् = स्मरणं कुर्वन् (याद करता हुआ), अहं कथं हन्याम् = मैं कैसे मारता, अशस्त्रेषु = शस्त्रविहीनेषु (शस्त्रहीनों पर), मादृशाः = अहम् इव (मेरी तरह के), न प्रहरन्ति = प्रहारं न कुर्वन्ति (प्रहार नहीं करते), अतः = अतएव (इसलिए), अशस्त्रोऽयम् = शस्त्रहीन एषः (यह शस्त्रहीन है), इति माम् = एवं मां (इस प्रकार मुझको), वञ्चयित्वा = छलेन प्रतार्य (छल से), गृहीतवान् = निगृहीतवान् (पकड़ लिया), त्वर्यताम् = शीघ्रतां कुरु (शीघ्रता करो)।

सन्दर्भ – यह नाट्यांश हमारी पाठ्यपुस्तक ‘शेमुषी’ के ‘प्रत्यभिज्ञानम्’ नामक पाठ से लिया गया है: यह पाठ भास कवि के ‘पञ्चरात्रम्’ नाटक के सम्पादित अंश के रूप में यहाँ प्रस्तुत किया गया है।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

प्रसङ्ग – इस नाट्यांश में बन्दी बनाये अभिमन्यु के साथ भीम और अर्जुन का संवाद है। क्रुद्ध सुभद्रानन्दन अभिमन्यु पहचान न पाने के कारण उन दोनों के साथ अविनीत होते हुए व्यवहार करता है। भीम और अर्जुन उसे बोलने के लिए प्रेरित करते हैं।

अनुवादः
बृहन्नला – सुभद्रानन्दन! तुम्हारी माता सकुशल हैं?
अभिमन्युः – क्या, क्या, माताजी? क्या तुम मेरे पिता अथवा चाचा या ताऊ जी हो। कैसे मुझसे पिताजी की तरह अधिकार जमाते हुए स्त्री से सम्बन्धित समाचार पूछ रहे हो?
बृहन्नला – अभिमन्यु! क्या देवकीनन्दन श्रीकृष्ण सकुशल हैं?
अभिमन्युः – क्या, क्या? उन आदरणीय श्रीकृष्ण को भी नाम से (व्यवहार कर रहे हैं)। जी हाँ, जी हाँ।
(वृहन्नला और वल्लभ दोनों आपस में एक-दूसरे को देखते हैं ।)
अभिमन्युः – क्या कारण है कि अब अपमान के साथ मेरा उपहास किया जा रहा है?
बृहन्नला – निस्सन्देह कुछ भी नहीं है।
अर्जुन तुम्हारे पिता हैं, जनार्दन कृष्ण तुम्हारे मामा हैं, तुम युवा हो, सारी शस्त्रविद्या भी सम्पन्न की है। (इन्हें) उद्देश्य करके युद्ध में (तुम्हारी) पराजय उचित ही है।
अभिमन्युः – मनमाना प्रलाप मत करो। हमारे कुल में अपनी प्रशंसा करना अनुचित है। युद्ध-क्षेत्र में शवों में बाणों को देखो, मेरे सिवाय किसी और का नाम नहीं होगा।
बृहन्नला – इस प्रकार की वाचिक वीरता यानी गाल बजाना। (तो) किसलिए उस पैदल चलने वाले ने (तुम्हें) पकड़ लिया?
अभिमन्युः – (वह) निःशस्त्र मेरे पास पहुँच गया। पिताजी अर्जुन को याद करता हुआ मैं कैसे (उसे) मारता? निःशस्त्र लोगों पर मेरे जैसे (लोग) प्रहार नहीं करते। अतः शस्त्रहीन इसने मुझे छल करके पकड़ लिया।
राजा – शीघ्रता करो, शीघ्रता करो, अभिमन्यु।

संस्कत-व्याख्याः

सन्दर्भ: – नाट्यांशोऽयम् अस्माकं पाठ्यपुस्तकस्य ‘शेमुष्याः’ ‘प्रत्यभिज्ञानम्’ नामक पाठात् समुद्धृतोऽस्ति। पाठोऽयं भासकवेः ‘पञ्चरात्रम्’ नाटकस्य सम्पादितांशरूपेण अत्र प्रस्तुतोऽस्ति। (यह नाट्यांश हमारी पाठ्यपुस्तक ‘शेमुषी’ के ‘प्रत्यभिज्ञानम्’ पाठ से उद्धृत है। यह पाठ भास कवि के ‘पञ्चरात्रम्’ नाटक का सम्पादित रूप संकलित है।)

प्रसंग: – नाट्यांशेऽस्मिन् निगृहीतेन अभिमन्युना सह भीमार्जुनयोः संवादः अस्ति। क्रुद्धः सौभद्रः अनभिज्ञानात् तौ प्रति अविनीतः सन् व्यवहरति । भीमार्जुनौ तं वक्तुं प्रेरयतः। (इस नाट्यांश में पकड़े हुए अभिमन्यु के साथ भीम और अर्जुन का संवाद है। क्रुद्ध अभिमन्यु न पहचानने के कारण उन दोनों के साथ अविनय का व्यवहार करता है। भीम और अर्जुन उसे बोलने के लिए प्रेरित करते हैं।)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

व्याख्याः

बृहन्नला – सौभद्र ! तव जननी सकुशलम्? (अभिमन्यु! तुम्हारी माता सकुशल हैं?)
अभिमन्युः – किं किम् माता? अपि त्वं मम जनकः पितुर्भ्राता वा? कस्मान्माम् जनकेवाधिकृत्य नारीविषयकं वृत्तान्तं पृच्छसि? (क्या, क्या माता? क्या तुम मेरे पिता या पिता के भाई-बन्धु हो? किसलिए मुझसे पिता की तरह साधिकार नारी से सम्बन्धित समाचार पूछते हो।)

हिन्दी अनुवादः

सन्दर्भ – यह नाट्यांश हमारी पाठ्यपुस्तक ‘शेमुषी’ के ‘प्रत्यभिज्ञानम्’ नामक पाठ से लिया गया है : यह पाठ भास कवि के ‘पञ्चरात्रम्’ नाटक के सम्पादित अंश के रूप में यहाँ प्रस्तुत किया गया है।
प्रसङ्ग – इस नाट्यांश में बन्दी बनाये अभिमन्यु के साथ भीम और अर्जुन का संवाद है। क्रुद्ध सुभद्रानन्दन अभिमन्यु पहचान न पाने के कारण उन दोनों के साथ अविनीत होते हुए व्यवहार करता है। भीम और अर्जुन उसे बोलने के लिए प्रेरित करते हैं।

अनुवादः

बृहन्नला – सुभद्रानन्दन! तुम्हारी माता सकुशल हैं?
अभिमन्युः – क्या, क्या, माताजी? क्या तुम मेरे पिता अथवा चाचा या ताऊ जी हो। कैसे मुझसे पिताजी की तरह अधिकार जमाते हुए स्त्री से सम्बन्धित समाचार पूछ रहे हो?
बृहन्नला – अभिमन्यु! क्या देवकीनन्दन श्रीकृष्ण सकुशल हैं?
अभिमन्युः – क्या, क्या? उन आदरणीय श्रीकृष्ण को भी नाम से (व्यवहार कर रहे हैं)। जी हाँ, जी हाँ।
(वृहन्नला और वल्लभ दोनों आपस में एक-दूसरे को देखते हैं ।)
अभिमन्युः – क्या कारण है कि अब अपमान के साथ मेरा उपहास किया जा रहा है?
बृहन्नला – निस्सन्देह कुछ भी नहीं है।
अर्जुन तुम्हारे पिता हैं, जनार्दन कृष्ण तुम्हारे मामा हैं, तुम युवा हो, सारी शस्त्रविद्या भी सम्पन्न की है। (इन्हें) उद्देश्य करके युद्ध में (तुम्हारी) पराजय उचित ही है।
अभिमन्युः – मनमाना प्रलाप मत करो। हमारे कुल में अपनी प्रशंसा करना अनुचित है। युद्ध-क्षेत्र में शवों में बाणों को देखो, मेरे सिवाय किसी और का नाम नहीं होगा।
बृहन्नला – इस प्रकार की वाचिक वीरता यानी गाल बजाना। (तो) किसलिए उस पैदल चलने वाले ने (तुम्हें) पकड़ लिया?
अभिमन्युः – (वह) निःशस्त्र मेरे पास पहुँच गया। पिताजी अर्जुन को याद करता हुआ मैं कैसे (उसे) मारता? निःशस्त्र लोगों पर मेरे जैसे (लोग) प्रहार नहीं करते। अतः शस्त्रहीन इसने मुझे छल करके पकड़ लिया।
राजा – शीघ्रता करो, शीघ्रता करो, अभिमन्यु।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

संस्कत-व्यारव्याः

सन्दर्भः – नाट्यांशोऽयम् अस्माकं पाठ्यपुस्तकस्य ‘शेमुष्याः’ ‘प्रत्यभिज्ञानम्’ नामक पाठात् समुद्धृतोऽस्ति। पाठोऽयं भासकवेः ‘पञ्चरात्रम्’ नाटकस्य सम्पादितांशरूपेण अत्र प्रस्तुतोऽस्ति। (यह नाट्यांश हमारी पाठ्यपुस्तक ‘शेमुषी’ के ‘प्रत्यभिज्ञानम्’ पाठ से उद्धृत है। यह पाठ भास कवि के ‘पञ्चरात्रम्’ नाटक का सम्पादित रूप संकलित है।)
प्रसंग: – नाट्यांशेऽस्मिन् निगृहीतेन अभिमन्युना सह भीमार्जुनयोः संवादः अस्ति। क्रुद्धः सौभद्रः अनभिज्ञानात् तौ प्रति अविनीतः सन् व्यवहरति। भीमार्जुनौ तं वक्तुं प्रेरयतः। (इस नाट्यांश में पकड़े हुए अभिमन्यु के साथ भीम और अर्जुन का संवाद है। क्रुद्ध अभिमन्यु न पहचानने के कारण उन दोनों के साथ अविनय का व्यवहार करता है। भीम और अर्जुन उसे बोलने के लिए प्रेरित करते हैं।)

व्याख्याः
बृहन्नला – सौभद्र! तव जननी सकुशलम् ? (अभिमन्यु! तुम्हारी माता सकुशल हैं?)
अभिमन्युः – किं किम् माता? अपि त्वं मम जनकः पितुर्कीता वा? कस्मान्माम् जनकेवाधिकृत्य नारीविषयकं वृत्तान्तं पृच्छसि? (क्या, क्या माता? क्या तुम मेरे पिता या पिता के भाई-बन्धु हो? किसलिए मुझसे पिता की तरह साधिकार नारी से सम्बन्धित समाचार पूछते हो।)
बृहन्नला –

बृहन्नला – अभिमन्यो! किं देवकीनन्दनः श्रीकृष्णः सकुशलम् ? (अभिमन्यु ! क्या देवकीपुत्र कृष्ण सकुशल हैं?)
अभिमन्यः – किं किम् ? तं श्रीमन्तं कृष्णमपि अभिधानेन (व्यवहरति)। कथं नु आम्। (क्या-क्या अब श्रीमान कृष्ण को भी नाम से (व्यवहार) कैसे? हाँ।)
(द्वौ अन्योऽन्यम् पश्यतः) (दोनों एक दूसरे को देखते हैं।)
अभिमन्युः – कस्माद् अधुना अपमानेन सहितं माम् उपहस्यते? (किसलिए, अब अपमान के साथ मेरा उपहास
कर रहे हैं? निश्चयेन किञ्चिदपि नास्ति। (निश्चित ही बिल्कुल नहीं।) पथानन्दनः अर्जनः ते जनक: जनार्दनः कृष्णः च ते मातलः इति (एतान) उद्देश्यं कृत्वा यौवनारूढस्य शस्त्रविद्यासम्पन्नस्य (तव) सङ्ग्रामे पराभवः उचितमेव। (कुंतीपुत्र अर्जुन तेरे पिताजी, जनार्दन कृष्ण तेरे मामाजी, इनको लक्ष्य करके, तुम जवान हो शस्य विद्या से सम्पन्न तुम्हारी युद्ध में पराजय
उचित ही है।)
अभिमन्युः – मा स्वैरं प्रलापं कुरु। अस्माकं कुले आत्मश्लाघा नोचितम्। समराङ्गणे शवेषु बाणान् अवलोकय, मामन्तरेण इतरस्याभिधानं न वर्तिष्यते। (मनमानी बकवास मत करो। हमारे कुल में अपनी बड़ाई करना उचित नहीं है। युद्ध में लाशों में बाणों को देखो, मेरे अलावा किसी दूसरे का नाम नहीं होगा।)
बृहन्नला – इत्थमिदं वाचिकं वीरत्वम्। (तु) केन कारणेन अमुना पादाभ्यां चलितेन (त्वम्) निगृहीतः? (इस प्रकार मुँह से वीरता का बखान। तो किस कारण से उस पैदल चलने वाले ने तुम्हें पकड़ लिया?)
अभिमन्युः – (सः) शस्त्रहीनः मत्समीपं प्राप्तः। जनकस्य अर्जुनस्य स्मरणं कुर्वन् अहं केन प्रकारेण (तम्) हन्याम्? शस्त्रविहीनेषु अहमिव (पुरुषाः) प्रहारं न कुर्वन्ति। अत एव एषः मां छलेन प्रतार्य निगृहीतवान्। (वह शस्त्रहीन मेरे पास पहुँच गया। पिताजी अर्जुन को याद करता हुआ मैं कैसे उसे मारता? नि:शस्त्र लोगों पर मेरे जैसे लोग प्रहार नहीं करते, इसलिए इसने मुझे धोखे से पकड़ लिया?)
राजा – शीघ्रतां कुरु, शीघ्रतां कुरु, अभिमन्यु। (शीघ्रता करो, शीघ्रता करो, अभिमन्यु।)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

अवबोधन कार्यम्

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत – (एक शब्द में उत्तर दीजिए-)
(क) देवकी पुत्र केशवस्य कुशलतां कः पृच्छति? (देवकी पुत्र केशव की कुशलता कौन पूछता है?)
(ख) नाट्यांशे ‘तत्र भवन्तम्’ इति कस्मै संबोधितम्? (नाट्यांश में ‘तत्र भवन्तम्’ किसके लिए किया गया है?)

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत – (पूरे वाक्य में उत्तर दीजिए-)
(क) बृहन्नला अभिमन्यु किं पृच्छन्ति? (बृहन्नला अभिमन्यु से क्या पूछती है?)
(ख) मातुः अभिधानं पृष्टे अभिमन्युः बृहन्नलां किमकथयत्?
(माँ का नाम पूछने पर अभिमन्यु ने बृहन्नला से क्या कहा?)

प्रश्न 3.
यथानिर्देशम् उत्तरत-(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए-)
(क) ‘सुखमास्ते ते जननी’ अत्र ते इति सर्वनामपदं कस्य स्थाने प्रयुक्तम्?
(‘सुखमास्ते ते जननी’ यहाँ ‘ते’ सर्वनाम पद किसके स्थान पर प्रयोग हुआ है?)
(ख) ‘उन्मुक्तं’ इति पदस्य समानार्थी पदं नाट्यांशे अन्विष्य लिखत।
(‘उन्मुक्त’ पद का समानार्थी शब्द नाट्यांश से ढूँढ़कर लिखिए।)
उत्तराणि :
(1) (क) बृहन्नला (अर्जुनः)।
(ख) श्रीकृष्णम् (श्रीकृष्ण को)।

(2) (क) अभिमन्यो! सुखमास्ते ते जननी इति पृच्छति। (अभिमन्यु क्या तुम्हारी माता कुशल हैं। यह पूछता है।)
(ख) सः कथयति किं भवान् मे पिता अथवा पितृव्यः? कथं मां पितृवदाक्रम्य स्त्रीगतां कथां पृच्छति?
(वह कहता है-क्या आप मेरे पिता अथवा ताऊजी हैं, जो स्त्री सम्बन्धी बात पूछते हो? )

(3) (क) अभिमन्योः (अभिमन्यु की)।
(ख) स्वच्छन्द (बिना रोक टोक)।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

3. बृहन्नला – इत इतः कुमारः। एष महाराजः। उपसर्पतु कुमारः।
अभिमन्युः – आः। कस्य महाराजः?
राजा – एह्येहि पुत्र! कथं न मामभिवादयसि? (आत्मगतम्) अहो! उत्सिक्तः खल्वयं क्षत्रियकुमारः। अहमस्य दर्पप्रशमनं करोमि। (प्रकाशम्) अथ केनायं गृहीतः?
भीमसेनः – महाराज! मया।
अभिमन्युः – अशस्त्रेणेत्यभिधीयताम्।
भीमसेनः – शान्तं पापम्। धनुस्तु दुर्बलैः एव गृह्यते। मम तु भुजौ एव प्रहरणम्।
अभिमन्युः – मा तावद् भोः! किं भवान् मध्यमः तात: यः तस्य सदृशं वचः वदति।
भगवान् – पुत्र! कोऽयं मध्यमो नाम?
अभिमन्युः – योक्त्रयित्वा जरासन्धं कण्ठश्लिष्टेन बाहुना।
असह्यं कर्म तत् कृत्वा नीतः कृष्णोऽतदर्हताम्॥
राजा – न ते क्षेपेण रुष्यामि, रुष्यता भवता रमे।
किमुक्त्वा नापराद्धोऽहं, कथं तिष्ठति यात्विति ॥
अभिमन्युः – यद्यहमनुग्राह्यः पादयोः समुदाचारः क्रियतां निग्रहोचितः।
बाहुभ्यामाहृतं भीमः बाहुभ्यामेव नेष्यति ॥
(ततः प्रविशत्युत्तरः)

शब्दार्थाः – इत इतः कुमारः = वत्सः अत्रागच्छतु (कुमार इधर-इधर आओ), एषः = अयम् (यह), महाराजः = नृपः (राजा), उपसर्पतु कुमारः = कुमारः समीपं गच्छतु (कुमार समीप जायें), आः! = अरे! (अरे!), कस्य महाराजः = कस्य नृपः (किसके महाराज), एोहि पुत्र! = तात! आगच्छ, आगच्छ (पुत्र! आओ, आओ), कथम् = किम् (क्या), न मामभिवादयसि = मम अभिवादनं न करोषि (मेरा अभिवादन नहीं करते हो), आत्मगतम् = स्वगतम् (मन ही मन में), अहो! = अरे! (अरे!), उत्तिक्तः = गर्वोद्धतः, (अहङ्कारी/गर्व से युक्त), खल्वयम् = वस्तुतः एषः (वास्तव में यह),

जन्यः सुतः (क्षत्रिय पुत्र/बालक), अहमस्य = अहम् एतस्य (मैं इसका), दर्पप्रशमनम् = गर्वशान्ति:/गर्वस्य शमनम् (घमंड की शान्ति), करोमि = विदधामि (करता हूँ), प्रकाशम् = सर्वेषां समक्षे (सबके सामने), अथ = ततः (तब), केनायं गृहीतः = एषः केन निगृहीतः (यह किसके द्वारा पकड़ा गया या इसे किसने पकड़ा), महाराज! मया = देव! मया भीमसेनेन (महाराज! मुझ भीमसेन द्वारा), अशस्त्रेणेत्यभिधीयताम् = शस्त्रेण विना इति कथ्यताम् (बिना शस्त्र, ऐसा कहो), शान्तं पापम् = अपसरतु अमङ्गलम् (अमंगल दूर हो),

धनुस्तु = चापस्तु (धनुष तो), दुर्बलैः एव = बलहीनैः एव (बलहीनों द्वारा ही), गृह्यते = ग्रहणं क्रियते (ग्रहण किया जाता है), मम तु भुजौ एव प्रहरणम् = मे तु बाहू एव शस्त्रम् (मेरी तो दो भुजाये ही हथियार है), मा तावद् भोः! = अरे! तदा अलम् (अरे! तब रहने दीजिए), किम् = क्या, भवान् = त्वम् (आप), मध्यमः तातः = मध्यमः पिता भीमसेनः (मझले पिता भीमसेन हो), यः तस्य = यः अमुष्य भीमसेनस्य (जो उस भीमसेन के), सदृशम् = तुल्यम् (समान), वचः = वचनं (वाणी), वदति = ब्रूते (बोलते हो), पुत्र! = वत्स! (बेटा), कोऽयं मध्यमो नाम = कः एषः मध्यः अभिधः? (यह मझला नाम वाला कौन है?),

योकत्रयित्वा = बद्ध्वा (बाँधकर), जरासन्धम् = जरासन्धनामानं शत्रु (जरासन्ध नाम के शत्रु को), कण्ठश्लिष्टेन बाहुना = गले पाशवत् बलितेन बाहुना (गले में फन्दे की तरह लिपटी हुई भुजा द्वारा), असा कर्म तत् कृत्वा = तत् असहनीयं कार्यं विधाय (उस असहनीय कार्य को करके), नीतः कृष्णो = वासुदेवः प्रापयितः (कृष्ण को पहुँचा दिया), अतदर्हताम् = अयोग्यताम् (अयोग्यता को), न ते क्षेपेण = न तव निन्दावचनेन आक्षेपेण (न तुम्हारे निन्दापूर्ण वचनों से/न तुम्हारी निन्दा से), रुष्यामि = क्रुद्धो भवामि (क्रोधित होता हूँ), रुष्यता = क्रुध्यता (क्रोधित हुए), भवता = त्वया (तुम्हारे द्वारा), रमे = प्रसन्नः भवामि (प्रसन्न होता हूँ), किमुक्त्वा = किं कथयित्वा (क्या कहकर),

नापराद्धोऽहं = न अहम् अपराधः कृतः (मैंने अपराध नहीं किया है/मैं अपराधी नहीं हूँ), कथं तिष्ठति = किं स्थितः (क्यों खड़े हो), यात्विति = गच्छतु इति (जाओ), यद्यहमनुग्राह्यः = अहं चेद् अनुग्रहस्य योग्यः (यदि मैं कृपा के योग्य हूँ), पादयोः = चरणयोः (चरणों में), समुदाचारः = शिष्टाचारः (सभ्य आचरण), क्रियताम् = विधीयताम् (किया जाये), निग्रहोत्रितः = बन्धनोचितः (उचित दण्ड), बाहुभ्याम् = भुजाभ्याम् (भुजाओं से), आहृतम् = आहरणं कृतम् (लाया गया है), भीमः बाहुभ्यामेव = मध्यमपाण्डवः भुजाभ्याम् एव (मझले पाण्डव भुजाओं से ही), नेष्यति = (ले जायेंगे)। ततः = तत्पश्चात् (तब), प्रविशत्युत्तरः = उत्तरः (विराट-पुत्रः) प्रवेशं करोति (विराट-पुत्र उत्तर प्रवेश करता है)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

हिन्दी अनुवादः

सन्दर्भ – यह नाट्यांश हमारी पाठ्यपुस्तक शेमुषी के ‘प्रत्यभिज्ञानम्’ नामक पाठ से लिया गया है। यह पाठ मूल रूप से महाकवि भास-रचित ‘पञ्चरात्रम्’ नाटक से सम्पादित करके संकलित किया गया है।
प्रसङ्ग – इस नाट्यांश में पकड़े गये अभिमन्यु के साथ भीम, अर्जुन आदि का संवाद हो रहा है। अभिमन्यु अनभिज्ञ होते हुए भी पाण्डवों की प्रशंसा करता है, शिष्टाचार का व्यवहार करता है तथा अपने पकड़े जाने का कारण स्पष्ट करता है।

अनुवादः

बृहन्नला – इधर-इधर (आओ) कुमार। ये महाराज हैं। कुमार पास जाइये।
अभिमन्यु – अरे, किसका महाराज? राजा आओ, आओ पुत्र! क्या मेरा अभिवादन नहीं करते हो? (अपने आपसे/मन में) अरे, (निश्चित ही) यह बालक गर्वयुक्त है। मैं इसका घमंड शान्त करता हैं। (सबके सामने) तो इसको किसने पकडा है?
भीमसेन – महाराज! मैंने।
अभिमन्यु – बिना शस्त्र के, ऐसा कहो।
भीमसेन – अमङ्गल दूर हो (पाप शान्त हो) धनुष तो बलहीनों (कमजोरों) के द्वारा ही ग्रहण किया जाता है। मेरी तो दो भुजाएँ ही शस्त्र हैं।
अभिमन्यु – अरे, तो रहने दीजिये (बस करिये) क्या आप मझले पिता हैं जो उन (भीमसेन) के समान वाणी बोलते हैं?
भगवान् – बेटा, यह मझला नाम वाला कौन है?
अभिमन्यु – जिसके द्वारा गले में (फंदे की तरह) लिपटी हुई भुजाओं से जरासंध को बाँधकर उस असहनीय कार्य को करके श्रीकृष्ण को (जरासंध को न मारने की) अयोग्यता की ओर पहुँचा दिया था।
राजा – (मैं) तुम्हारी निन्दा से क्रोधित नहीं होता हूँ। क्रोधित हुए आपसे प्रसन्न होता हूँ। क्यों खड़े हो? जाओ। क्या ऐसा कहकर मैं अपराधी नहीं हूँ?
अभिमन्यु – यदि मैं कृपा के योग्य हूँ तो-(आपके) चरणों में शिष्टाचार (प्रणाम)। जो भी उचित दंड हो, दीजिये। भुजाओं से (मुझे) लाया गया है (अब) भीमसेन भुजाओं से ही (उठाकर) ले जायेंगे।
[तब (विराट पुत्र) उत्तर प्रवेश करता है।]

संस्कत-व्यारव्याः

सन्दर्भ: – नाट्यांशोऽयम् अस्माकं पाठ्य-पुस्तकस्य ‘शेमुष्याः’ ‘प्रत्यभिज्ञानम्’ इति पाठाद् उद्धृतः। पाठोऽयं मूलतः भास-रचितात् ‘पञ्चरात्रम्’ इति नाटकात् सम्पाद्य सङ्कलितः। (यह नाट्यांश हमारी पाठ्यपुस्तक ‘शेमुषी’ के ‘प्रत्यभिज्ञानम्’ पाठ से उद्धृत है। यहाँ पाठ मूलतः भास-रचित पञ्चरात्रम् नाटक का सम्पादित रूप संकलित है।)

प्रसङ्गः – नाट्यांशेऽस्मिन् निगृहीतेन अभिमन्युना सह भीमार्जुनादीनां संवादो भवति। अभिमन्युः अनभिज्ञः सन् अपि पाण्डवान् प्रशंसति, समुदाचारं करोति, स्व निग्रहणस्य कारणं च अपि कथयति। (इस नाटक में पकड़े हुए अभिमन्यु के साथ भीम-अर्जुन आदि का सम्वाद है। अभिमन्यु अनभिज्ञ होने पर भी पांडवों की प्रशंसा करता है तथा सदाचार करता है और अपने पकड़ने का कारण भी कहता है।)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

व्याख्या:

बृहन्नला – वत्स! अत्रागच्छतु। अयं नृपः। कुमारः समीपमागच्छतु। (बेटा! यहाँ आओ। ये महाराज हैं। कुमार पास जाओ।)
अभिमन्युः – कस्य नृपः? (किसके राजा?)
राजा – आगच्छ आगच्छ पुत्र! किं मे अभिवादनं न करोषि? (स्वगतम्) अरे! गर्वोद्धतः वस्तुत एष राजन्यः सुतः। अहम् एतस्य गर्वशान्तिं विदधामि (सर्वेषां समक्षे) ततः एषः केन गृहीतः? (आओ, आओ पुत्र! क्या मेरा अभिवादन नहीं करोगे? अरे, वास्तव में यह राजा-पुत्र तो गर्व से उदंड है। मैं इसका गर्व शान्त करता हूँ। (सबके सामने) तो यह किसने बन्दी बनाया?)
भीमसेनः – देव! मया (गृहीतः)। (महाराज! मैंने।)
अभिमन्युः – शस्त्रेण बिना इति कथ्यताम्। (बिना हथियार, ऐसा कहो।)
भीमसेनः – अपसरतु अमङ्गलम्। चापस्तु बलहीनैः एव ग्रहणं क्रियते। मे तु बाहू एव शस्त्रम्। (अमंगल दूर हो, धनुष तो निर्बलों द्वारा ग्रहण किया जाता है। मेरी तो भुजायें ही हथियार हैं।)
अभिमन्युः – रे तदा अलम्! अपि त्वं मध्यमपिता भीमसेनः यः तेन (भीमसेनेन)तुल्यं वचनं ब्रूते? (अरे तो रहने दो। क्या तुम बीच के पिताजी भीमसेन हो जो उनकी तरह वचन बोल रहे हो।)
भीमः – वत्स! क एष मध्यः (मध्यमः) अभिधानम्? (बेटा यह मध्य किसका नाम है?)
अभिमन्युः – (यः) कण्ठे पाशवत् बलितेन बाहुना जरासन्धं बद्ध्वा तम् असहनीयं कार्यं विधाय कृष्णः अयोग्यतां प्रापयितः। (जिसने गले में फंदे की तरह लिपटी हुई भुजाओं से जरासन्ध को बाँधकर उस असहनीय कार्य को करके श्रीकृष्ण को अयोग्यता प्राप्त करा दी।)
राजा – (अहं) तव निन्दावचनेन न क्रुद्धो भवामि। त्वया क्रुध्यतया (अहं) प्रीतः (प्रसन्नः) भवामि। किं स्थितः? गच्छतु, किम् इति कथयित्वा अहं न कृतापराधः? (मैं तुम्हारी निन्दा से क्रोधित नहीं होता हूँ। तुम्हारी नाराजी से मैं प्रसन्न होता हूँ। क्यों खड़े हो? क्या ऐसा कहकर मैं अपराधी नहीं हूँ।)
अभिमन्युः – अहम् अनुग्रहस्य योग्यः कृपापात्रं वा चेत् तर्हि (भवतः) चरणयोः शिष्टाचारः। (यदि) बन्धनोचितः तर्हि (तत्) विधीयताम्। यः भुजाभ्यां मम आहरणम् अकरोत् स भीमः (मध्यमपाण्डवः) भुजाभ्यामेव (मां) नेष्यति। [तत्पश्चात् (विराट-पुत्रः) उत्तरः प्रवेशं करोति] (यदि मैं कृपा के योग्य हूँ तो आपके चरणों में शिष्टाचार अर्थात् प्रणाम। जो भी उचित दंड हो दीजिए। भुजाओं से मुझे लाया गया है अब भीमसेन भुजाओं से ही उठाकर ले जायेंगे।)
(तव विराट पुत्र उत्तर प्रदेश करता है।)

अवबोधन कार्यम्

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत- (एक शब्द में उत्तर दीजिए-)
(क) कोऽयं महाराजः? (यह महाराज कौन है?)
(ख) ‘मध्यमः’ कः उच्यते? (मध्यम कौन कहलाता है?)

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत – (पूरे वाक्य में उत्तर दीजिए-)
(क) राजा अभिमन्यु किं पृच्छति? (राजा अभिमन्यु से क्या पूछता है?)
(ख) ‘अशस्त्रेण’ इति उक्त भीमः किं कथयति? (‘निःशस्त्र द्वारा ऐसा कहने पर भीम ने क्या कहा?)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

प्रश्न 3.
यथानिर्देशम् उत्तरत-(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए-)
(क) ‘सबलैः’ इति पदस्य विलोमपदं नाट्यांशात् अन्विष्य लिखत।
(‘सबलैः’ इस पद का विलोम पद नाट्यांश से ढूँढ़ कर लिखिए।)
(ख) ‘अहमस्य दर्पशमनं करोमि’ अत्र अस्य इति सर्वनामपदं कस्मै प्रयुक्तम्?
(‘अहमस्य दर्पशमनं करोमि’ यहाँ ‘अस्य’ सर्वनाम पद को किसके लिए प्रयोग किया है?)
उत्तराणि :
(1) (क) युधिष्ठिरः।
(ख) भीमसेनः।

(2) (क) एह्येहि पुत्र! कथं न मामभिवादयसि? (आओ पुत्र! मेरा अभिवादन नहीं करोगे।)
(ख) शान्तं पापम्। धनुस्तु दुर्बलैः एव गृह्यते। मम तु भुजौ एव प्रहरणम्। (पाप शान्त हों। धनुष तो दुर्बल लोगों द्वारा ग्रहण किया जाता है। मेरी तो भुजायें ही शस्त्र हैं।)

(3) (क) दुर्बलैः (कमजोरों द्वारा)।
(ख) अभिमन्योः (अभिमन्यु का)।

4. उत्तरः – तात! अभिवादये!
राजा – आयुष्मान् भव पुत्र ! पूजिताः कृतकर्माणो योधपुरुषाः।
उत्तरः – पूज्यतमस्य क्रियतां पूजा।
राजा – पुत्र! कस्मै?
उत्तरः – इहात्रभवते धनञ्जयाय।
राजा – कथं धनञ्जयायेति?
उत्तरः – अथ किम्
श्मशानाद्धनुरादाय तूणीराक्षयसायके।
नृपा भीष्मादयो भग्ना वयं च परिरक्षिताः॥
राजा – एवमेतत्।
उत्तरः – व्यपनयतु भवाञ्छङ्काम्। अयमेव अस्ति धनुर्धरः धनञ्जयः।
बृहन्नला – यद्यहं अर्जुनः तर्हि अयं भीमसेनः अयं च राजा युधिष्ठिरः।
अभिमन्युः – इहात्रभवन्तो मे पितरः। तेन खलु ….
न रुष्यन्ति मया क्षिप्ता हसन्तश्च क्षिपन्ति माम्।
दिष्ट्या गोग्रहणं स्वन्तं पितरो येन दर्शिताः।
(इति क्रमेण सर्वान् प्रणमति, सर्वे च तम् आलिङ्गन्ति।)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

शब्दार्थाः – तात! = पितः! (पिताजी!), अभिवादये = अभिवादनं करोमि (मैं अभिवादन करता हूँ), आयुष्मान् भव पुत्र! = वत्स! चिरञ्जीवी भव (बेटा! चिरायु हो), पूजिताः = (पूजे गये हैं), कृतकर्माणः = निपुणाः (कर्मनिष्ठ निपुण लोग), योधपुरुषाः = योद्धारः (योद्धा लोग), पूज्यतमस्य = पूजनीयेषु श्रेष्ठस्य (पूजनीयों में श्रेष्ठ की), क्रियतां पूजा = पूजनं विधीयताम् (पूजा की जानी चाहिए), पुत्र! कस्मै? = वत्स कस्यार्थं (बेटा किसके लिए अर्थात् किसकी पूजा की जानी चाहिए?), इहात्रभवते = अत्र उपस्थिताय पूज्याय. (यहाँ उपस्थित पूज्य),

धनञ्जयाय = अर्जुनाय (अर्जुन के लिए), कथं धनञ्जयायेति = किम् अर्जुनाय (क्या अर्जुन के लिए), अथ किम् = आम् (जी, हाँ), श्मशानात् = पितृकाननात् (श्मशान भूमि से), धनुरादाय = चापमानीय (धनुष लेकर), तूणीर = शरकोशः (तरकस), अक्षयसायके = क्षयहीनाः शराः (अक्षय बाण), नृपाः भीष्मादयः = भीष्म आदयः राजानः (भीष्म आदि राजा लोग), भग्नाः = पराजिताः, विनष्टाः जाताः (पराजित कर दिये गये), वयं च परिरक्षिताः = अस्माकं च रक्षा कृता (और हमारी रक्षा की), एवमेतत् = इदम् इत्थम् (यह इस प्रकार से है), व्यपनयतु = दूरी करोतु (दूर करें),

भवाञ्छङ्काम् = त्वं संशयम् (तुम संशय को), अयमेव अस्ति = एष एव वर्तते (यही है), धनुर्धरः धनञ्जयः = (श्रेष्ठः) धनुर्धरः अर्जुनः (श्रेष्ठ धनुर्धर अर्जुन), यद्यहम् = अहं चेत् (यदि मैं), अर्जुनः = धनञ्जयः (अर्जुन), तर्हि अयं भीमसेनः = तदा एषः भीमः (तो यह भीमसेन है), अयं च = एषः च (और यह), राजा युधिष्ठिरः = नृपः युधिष्ठिरः (राजा युधिष्ठिर हैं), इह = अत्र (यहाँ), अत्रभवन्तः = पूज्याः (पूज्य लोग), मे = मम (मेरे), पितरः = पितृजनाः (पितृजन हैं),

तेन = अनेन कारणेन (इसलिए), खलु = निश्चितरूपेण (निश्चित ही), न रुष्यन्ति = क्रुद्धाः न भवन्ति (क्रोधित नहीं होते हैं), मया = मेरे द्वारा, क्षिप्ताः = व्यङ्ग्येन संबोधिताः (व्यंग्यपूर्वक संबोधित किये जाते हुए), हसन्तश्च = हास्यपूर्णाः सन्त: च (और हँसते हुए), क्षिपन्ति माम् = मां व्यङ्ग्येन सम्बोधयन्ति (मुझे आक्षेप करते हैं), दिष्ट्या = भाग्येन (सौभाग्य से), गोग्रहणम् = धेनूनाम् अपहरणम् (गायों का अपहरण), स्वन्तम् = सु + अन्तं, सुखान्तम् (सुखान्त हो गया),

पितरो येन दर्शितः = तेन (गोग्रहणेन) पिता पितृव्याः अवलोकयिताः (जिसने पिता, चाचा, ताऊ दिखा दिये), इति = एवमुक्त्वा (ऐसा कहकर), क्रमेण = क्रमशः (एक-एक करके क्रमानुसार), सर्वान् = निःशेषान् (सभी को), प्रणमति = प्रणामं करोति (प्रणाम करता है), सर्वे च = निःशेषाश्च (और सभी), तम् = अभिमन्युम् (उस अभिमन्यु को), आलिङ्गन्ति = परिष्वजन्ते (गले लगाते हैं)।

हिन्दी अनुवादः

सन्दर्भ – यह नाट्यांश हमारी पाठ्यपुस्तक ‘शेमुषी’ के ‘प्रत्यभिज्ञानम्’ नामक पाठ से लिया गया है। यह पाठ महाकवि भास-विरचित ‘पञ्चरात्रम्’ नाटक का सम्पादित रूप है।

प्रसंग – इस नाट्यांश में विराट-पुत्र उत्तर के आ जाने पर रहस्योद्घाटन हो जाता है। सभी अपने-अपने छद्म वेष को त्याग कर यथार्थ स्वरूप से जाने जाते हैं। अपने पितृजनों को पाकर सुभद्रानन्दन अति प्रसन्न होता है और सभी का अभिवादन करता है और गुरुजन उसका आलिङ्गन करते हैं।’

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

अनुवादः

उत्तर – पिताजी! मैं अभिवादन (प्रणाम) करता हूँ।
राजा – वत्स! चिरायु हो। कर्मनिष्ठ योद्धा लोग पूजे गये हैं।
उत्तर – पूजनीयों में श्रेष्ठं की पूजा की जानी चाहिए।
राजा – बेटा! किसके लिए (किसकी पूजा की जाय)?
उत्तर – यहाँ उपस्थित अर्जुन के लिये। राजा-क्या पूज्य अर्जुन के लिए?
उत्तर – जी, हाँ (इन्होंने) श्मशान-भूमि से धनुष, तरकस और अक्षय बाणों को लेकर भीष्म आदि राजाओं को पराजित किया तथा हमारी भली-भाँति सुरक्षा की।
राजा – यह इस प्रकार से है।
उत्तर – आप शंका दूर करें। यह ही श्रेष्ठ धनुर्धर अर्जुन हैं।
बृहन्नला – यदि मैं अर्जुन हूँ तो यह भीमसेन हैं और यह महाराज युधिष्ठिर हैं।
अभिमन्यु – यहाँ ये पूज्य लोग मेरे पितृजन (चाचा-ताऊ) हैं। इसलिए निश्चित ही आप लोग व्यंग्यपूर्वक सम्बोधित किये जाते हुए, हँसते हुए क्रोधित नहीं होते हैं और मेरा आक्षेप (व्यंग्य) करते हैं। सौभाग्य से गायों का अपहरण सुखान्त हो गया, जिसने कि मेरे पिताजी और पितृव्यों के दर्शन करा दिए।
(ऐसा कहकर क्रमशः सभी को प्रणाम करता है और सभी उस (अभिमन्यु) को गले लगाते हैं।)

संस्कत-व्यारव्याः

सन्दर्भ: – नाट्यांशोऽयम् अस्माकं पाठ्य-पुस्तकस्य ‘शेमुष्याः’ ‘प्रत्यभिज्ञानम्’ इति पाठात् उद्धृतः। पाठोऽयं महाकविः भासविरचितस्य ‘पञ्चरात्रम्’ इति नाटकस्य सम्पादितरूपं वर्तते। (यह नाट्यांश हमारी पाठ्यपुस्तक ‘शेमुषी’ के ‘प्रत्यभिज्ञानम्’ पाठ से उद्धृत है। यहाँ पाठ महाकवि भास-विरचित ‘पञ्चरात्रम्’ नाटक का सम्पादित रूप संकलित है।)
प्रसङ्गः – अस्मिन् नाट्यांशे विराट-पुत्रे उत्तरे आगते रहस्योद्घाटनं भवति। सर्वे स्व-स्व छद्मवेषं परित्यज्य यथार्थ स्वरूपेणाभिज्ञायन्ते। स्वकीयान् पितृजनान् प्राप्य सौभद्रोऽति प्रसन्नो भवति, सर्वान् अभिवादयति, गुरवश्च तमालिङ्गन्ति। (इस नाट्यांश में विराट पुत्र उत्तर के आ जाने पर रहस्य खुलता है। सभी अपने अपने वेष त्याग कर असली रूप में पहचाने . जाते हैं। अपने पितृजनों को प्राप्तकर अभिमन्यु प्रसन्न होता है, सभी को अभिवादन करता है, बड़े उसको गले लगाते हैं।)

व्याख्याः

(तदा विराट-पुत्रः उत्तर: उपस्थितः भवति) (तब विराट-पुत्र उत्तर उपस्थित होता है)
उत्तरः – पितः! अहम् अभिवादनं करोमि (प्रणमामि)। (पिताजी, मैं अभिवादन करता हूँ (प्रणाम करता हूँ।))
राजा – वत्स! चिरञ्जीवी भव। सम्पादितकर्मणाः योद्धारः पूजिताः। (बेटा, चिरायु हो। कार्य सम्पादित करने वाले योद्धाओं का सम्मान किया जाय।)
उत्तरः – पूजनीयेषु श्रेष्ठस्य पूजा विधेया। (पूजनीयों में श्रेष्ठ की पूजा होनी चाहिए।)
राजा – वत्स! कस्मै (कस्य पूजा क्रियताम्)? (बेटा, किसे, किसकी पूजा की जाये?)
उत्तर – अत्रोपस्थिताय पूज्याय अर्जुनाय। (यहाँ उपस्थित अर्जुन की।)
राजा – किम्, अर्जुनाय? (क्या अर्जुन की?)
उत्तर – आम्-(अयम्) पितृकाननात् धनुषं शरकोशंक्षयहीनान् च शरान् आदाय भीष्म आदयः राजानः पराजिताः अस्माकं च रक्षा कृता। (हाँ, (यह) शमशान से धनुष, तूणीर तथा अक्षय बाणों को लेकर भीष्म आदि को पराजित किया और हमारी रक्षा की।)
राजा – इदम् एवमेव। (अच्छा तो यह इस प्रकार है।)
उत्तरः – त्वं संशयं दूरीकुरु। एष एव (श्रेष्ठ) धनुर्धरः अर्जुनः अस्ति। (आप शंका दूर करें। यह ही श्रेष्ठ धनुर्धर अर्जुन हैं।)
बृहन्नला – अहं चेत् धनञ्जयः तदा एषः भीमसेनः एषः च नृपः युधिष्ठिरः। (यदि मैं अर्जुन हूँ तो यह भीमसेन है और ये महाराज युधिष्ठिर हैं।)
अभिमन्युः – अत्र पूज्याः मे पितृजनः। तर्हि निश्चितमेव भवन्तः मया व्यङ्ग्येन संबोधिताः, हसन्तः न क्रुध्यन्ति मां च आक्षिपन्ति। सौभाग्येन धेनूनाम् अपहरणं सुखान्तं सञ्जातम् येन (मम) पिता पितृव्याः अवलोकयिताः। (यहाँ ये पूज्य मेरे चत ही आप लोग व्ङग्यपूर्वक संबोधित किए जाते हए. हँसते हए क्रोधित नहीं होते हैं और मेरे ऊपर आक्षेप करते हैं। सौभाग्य से गायों का अपहरण सुखान्त हो गया, जिसने कि मेरे पिताजी और चाचा-ताऊओं के दर्शन करा दिए।)
(इत्युक्त्वा क्रमशः नि:शेषान् अभिवादयति, निःशेषाश्च तम् (अभिमन्यु) परिष्वजन्ते।) (ऐसा कहकर अभिमन्यु क्रमशः सभी को प्रणाम करता है और सभी उसको गले लगाते हैं।)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

अवबोधन कार्यम्

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत – (एक शब्द में उत्तर दीजिए-)
(क) कस्य पूजा क्रियताम्? (किसकी पूजा की जानी चाहिए?)
(ख) धनञ्जयः इत्यभिधानं कस्मै प्रयुक्तम्? (धनञ्जय नाम का प्रयोग किसके लिए किया गया है?)

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत- (पूरे वाक्य में उत्तर दीजिए-)
(क) अभिवाद्यमानं उत्तरं राजा किं कथयति? (अभिवादन करते हुए उत्तर से राजा क्या कहता है?)
(ख) धनञ्जय कस्मात् पूजनीयः? (अर्जुन क्यों पूजनीय है?)

प्रश्न 3.
यथानिर्देशम् उत्तरत-(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए-)
(क) ‘कथं धनञ्जयायेतिः’ किमपि एकम् अव्यय शब्दं चित्वा लिखत।
(‘कथं धनञ्जयायेति?’ कोई एक अव्यय चनकर लिखिए।)
(ख) ‘इहात्रभवन्तो मे पितरः’ अत्र ‘मे’ इति सर्वनाम पदं कस्मै प्रयुक्तम्? – (इहात्रभवन्तो मे’ पितरः’ यहाँ ‘मे’ सर्वनाम पद किसके लिए प्रयोग हुआ है?)
उत्तराणि :
(1) (क) पूज्यतमस्य (सर्वाधिक पूजने योग्य की)।
(ख) अर्जुनाय (अर्जुन के लिए)।

(2) (क) आयुष्मान् भव पुत्र! पूजिताः कृतकर्माणो योधपुरुषाः। (चिरायु हो पुत्र, कर्मनिष्ठ योद्धा पूजे गये हैं।)
(ख) यतः येन श्मशानात् धनुः तूणीर-अक्षय शायके चानीय भीष्मादयः हताः वयं रक्षिताः’ सः धनञ्जयः पूज्यः। (क्योंकि जिसके द्वारा शमशान से धनुष, तरकस, अक्षय बाण लाकर भीष्मादि को मारा तथा हमारी रक्षा की। अतः अर्जुन पूज्य है।)

(3) (क) कथम् (कैसे)।
(ख) अभिमन्योः (अभिमन्यु के)।

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 13 Surface Areas and Volumes Ex 13.1

Jharkhand Board JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 13 Surface Areas and Volumes Ex 13.1 Textbook Exercise Questions and Answers.

JAC Board Class 9th Maths Solutions Chapter 13 Surface Areas and Volumes Ex 13.1

Page-213

Question 1.
A plastic box 1.5 m long, 1.25 m wide and 65 cm deep is to be made. It is opened at the top. Ignoring the thick-ness of the plastic sheet, determine:
(i) The area of the sheet required for making the box.
(ii) The cost of sheet for it, if a sheet measuring 1 m2 costs ₹ 20.
Answer:
Length of plastic box (l) = 1.5 m
Width of plastic box (b) = 1.25 m
Depth of plastic box (h) = 65 cm = 0.65 m
(i) The area of sheet required to make the box is equal to the surface area of the box excluding the top.
Surface area of the box
= Lateral surface area + Area of the base
= 2(l + b) × h + (l × b)
= 2[( 1.5 + 1.25) × 0.65] + (1.5 × 1.25)
= (3.575 + 1.875) m2= 5.45 m2
The sheet required to make the box is 5.45 m2.

(ii) ∵ Cost of 1 m2 of sheet = ₹ 20
∴ Cost of 5.45 m2 of sheet = ₹ (20 x 5.45) = ₹ 109

Question 2.
The length, breadth and height of a room are 5 m, 4 m and 3 m respectively. Find the cost of white washing the walls of the room and the ceiling at the rate of ₹ 7.50 per m2.
Answer:
Length of the room, l = 5 m
Breadth of the room, b = 4 m
Height of the room, h = 3 m
Area of four walls including the ceiling = 2(l + b) × h + (l × b)
= 2(5 + 4) × 3 + (5 × 4)
= (54 + 20) m2 = 74 m2
Cost of white washing = ₹ 7.50 per m2
Total cost = ₹ (74 x 7.50) =₹ 555

Question 3.
The floor of a rectangular hall has a perimeter 250 m. If the cost of painting the four walls at the rate of 10 per m2 is ₹ 15000, find the height of the hall.
[Hint: Area of the four walls = Lateral surface area.]
Ans. Perimeter of rectangular hall = 2(l + b) = 250 m
Total cost of painting = ₹ 15000
Rate per m2 = ₹ 10
Area of four walls = 2(l + b) h
= (250 × h) m2
According to question,
(250 × h) × 10 = ₹ 15000
⇒ 2500 x h = ₹ 15000
⇒ h = \(\frac{15000}{2500}\) m
⇒ h = 6 m
Thus, the height of the hall is 6 m.

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 13 Surface Areas and Volumes Ex 13.1

Question 4.
The paint in a certain container is sufficient to paint an area equal to 9.375 m2. How many bricks of dimensions 22.5 cm x 10 cm x 7.5 cm can be painted out of this container?
Answer:
Area of paint
= 9.375 m2 = 93750 cm2 Dimensions of brick
= 22.5 cm × 10 cm × 7.5 cm Total surface area of a brick = 2(lb + bh + lh) cm2
=2(22.5 × 10+ 10 × 7.5+ 22.5 × 7.5) cm2
= 2(225 + 75 + 168.75) cm2
= 2 × 468.75 cm2 = 937.5 cm2

Number of bricks which can be painted = 93750

Question 5.
A cubical box has each edge 10 cm and another cuboidal box is 12.5 cm long, 10 cm wide and 8 cm high.
(i) Which box has the greater lateral surface area and by how much?
(ii) Which box has the smaller total surface area and by how much?
Answer:
(i) Lateral surface area of cubical box of edge 10 cm = 4 × 102 cm2 = 400 cm2
Lateral surface area of cuboidal box = 2(l + b) × h
= 2 × (12.5 + 10) × 8 cm2
= 2 × 22.5 × 8 cm2 = 360 cm2

Thus, lateral surface area of the cubical box is greater by (400 – 360) cm2 = 40 cm2

(ii) Total surface area of cubical box of edge 10 cm = 6 × 102 cm2 = 600 cm2
Total surface area of cuboidal box = 2 (lb + bh + lh)
= 2(12.5 x 10+10 x 8 + 8 x 12.5) cm2
= 2(125 + 80 + 100) cm2 = (2 × 305) cm2 = 610 cm2
Thus, total surface area of cubical box is smaller by 10 cm2.

Question 6.
A small indoor greenhouse (herbarium) is made entirely of glass panes (including base) held together with tape. It is 30 cm long, 25 cm wide and 25 cm high.
(i) What is the area of the glass?
(ii) How much of tape is needed for all the 12 edges?
Answer:
(i) Dimensions of greenhouse:
l = 30 cm, b = 25 cm, h = 25 cm
Total surface area of green house = 2(lb + bh + lh)
= 2(30 × 25 + 25 × 25 + 25 × 30) cm2
= 2(750 + 625 + 750) cm2 = 4250 cm2

(ii) Length of the tape needed
= 4(l + b + h) = 4(30 + 25 + 25) cm = 4 × 80 cm = 320 cm

Question 7.
Shanti Sweets Stall was placing an order for making cardboard boxes for packing their sweets. Two sizes of boxes were required. The bigger of dimensions 25 cm × 20 cm × 5 cm and the smaller of dimensions 15 cm × 12 cm × 5 cm. For all the overlaps, 5% of the total surface area is required extra. If the cost of the cardboard is 4 for 1000 cm2, find the
cost of cardboard required for supplying 250 boxes of each kind.
Answer:
Dimension of bigger box = 25 cm × 20 cm × 5 cm
Total surface area of bigger box = 2(lb + bh + lh)
= 2(25 × 20 + 20 × 5 + 25 × 5) cm2 = 2(500 + 100 + 125) cm2 = 1450 cm2

Dimension of smaller box = 15 cm × 12 cm × 5 cm
Total surface area of smaller box = 2(lb + bh + lh)
= 2(15 × 12 + 12 × 5 + 15 × 5) cm2
= 2(180 + 60 + 75) cm2 = 630 cm2

Total surface area of 250 boxes of each type = 250(1450 + 630) cm2
= 250 × 2080 cm2
= 520000 cm2

Extra area required
= \(\frac{5}{100}\) × 520000 cm2 = 26000 cm2

Total cardboard required =(520000 + 26000) cm2 = 546000 cm2

Total cost of cardboard sheet = \(\frac{(546000 × 4)}{1000}\)

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 13 Surface Areas and Volumes Ex 13.1

Question 8.
Parveen wanted to make a temporary shelter for her car, by making a box like structure with tarpaulin that covers all the four sides and the top of the car (with the front face as a flap which can be rolled up). Assuming that the stitch-ing margins are very small, and there fore negligible, how much tarpaulin would be required to make the shelter of height 2.5 m, with base dimensions m × 3 m?
Answer:
Dimensions of the box- like structure
= 4m × 3m × 2.5m
Tarpaulin only required for all the four sides and top.
Thus, tarpaulin required = 2(l + b) × h + lb
= [2(4 + 3) × 2.5 + 4 × 3] m2
= (35 + 12) m2
= 47 m2

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 12 Heron’s Formula Ex 12.2

Jharkhand Board JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 12 Heron’s Formula Ex 12.2 Textbook Exercise Questions and Answers.

JAC Board Class 9th Maths Solutions Chapter 12 Heron’s Formula Ex 12.2

Page-206

Question 1.
A parks, in the shape of a quadrilateral ABCD has ∠C = 90°, AB = 9 m, BC = 12 m, CD = 5 m and AD = 8 m. How much area does it occupy?
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 12 Heron’s Formula Ex 12.2 - 1
Answer:
∠C = 90°, AB = 9 m, BC = 12 m, CD = 5 m and AD = 8 m
BD is joined.
In ∆BCD,
By applying Pythagoras theorem,
BD2 = BC2 + CD2
⇒ BD2 = 122 + 52
⇒ BD2 = 169
⇒ BD2 = 169
⇒ BD = 13 m

Area of ΔBCD = 12 × 12 × 5 = 30 m2

Now,
Semi perimeter of ∆ABD
S = \(\frac{(8 + 9 + 13)}{2}\) m = \(\frac{30}{2}\) m = 15 m
Using Herons formula,
Area of ∆ABD = \(\sqrt{s(s-a)(s-b)(s-c)}\)
= \(\sqrt{15(15 -13)(15 – 9)(15 – 8)}\) m2
= \(\sqrt{l5x2x6x7 m2
= [latex]6 \sqrt{5}\) m2
= 35.5 m2 (approx.)

Area of quadrilateral ABCD = Area of ∆BCD + Area of ∆ABD
= 30 m2 +35.5 m2
= 65.5 m2

Question 2.
Find the area of a quadrilateral ABCD in which AB = 3 cm, BC = 4 cm, CD = 4 cm, DA = 5 cm and AC = 5 cm.
Answer:
AB = 3 cm, BC = 4 cm, CD = 4 cm, DA = 5 cm and AC = 5 cm
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 12 Heron’s Formula Ex 12.2 - 2
In ∆ABC,
Consider AC2 = 52 = 25
and AB2 + BC2 = 32 + 42 = 25
∴ AC2 = AB2 + BC2
Thus, ∆ABC is right angled at B.
Area of ∆ABC = \(\frac{1}{2}\) × 3 × 4 = 6 cm2
Now,
Semi perimeter of ∆ACD(s)
\(\frac{5+5+4}{2}\) cm = \(\frac{14}{2}\) cm = 7 cm

Using Herons formula,
Area of ∆ACD = \(\sqrt{s(s-a)(s-b)(s-c)}\)
= \(\sqrt{(7-5)(7-5)(7-4)}\) cm2
= \(\sqrt{7×2×2×3}\) cm2
= \(2 \sqrt{2}\) cm2
= 9.17 cm2 (approx.)

Area of quadrilateral ABCD
= Area of ∆ABC + Area of ∆ACD = 6 cm2 + 9.17 cm2 = 15.17 cm2

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 12 Heron’s Formula Ex 12.2

Question 3.
Radha made a picture of an aeroplane with coloured paper as shown in Fig. Find the total area of the paper used.
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 12 Heron’s Formula Ex 12.2 - 3
Answer:
Length of the sides of the triangle section I = 5 cm, 1 cm and 5 cm
Perimeter of the triangle = 5 + 5 + 1 = 11 cm
Semi perimeter = \(\frac{11}{2}\) cm = 5.5 cm

Using Heron’s formula,
Area of section I = \(\sqrt{s(s-a)(s-b)(s-c)}\)
= \(\sqrt{15.5(5.5 – 5)(5.5 – 5)(5.5 – 1)}\) cm2
= \(\sqrt{5.5 × 0.5 × 0.5 × 4.5}\) cm2
= \(0.75 \sqrt{11}\) cm2
= 0.75 × 3.317 cm2
= 2.488 cm2 (approx.)

Length of the sides of the rectangle of section II = 6.5 cm and 1 cm
Area of section II = 6.5 × 1 cm2 = 6.5 cm2
Area of section III
Draw BE || AD such that ABED is a parallelogram (as AB || DE and AD || BE)
Also, draw BF ⊥ EC
Now, DE = AB = 1 cm and AD = BE = 1 cm (Opposite sides of parallelogram)
⇒ EC = DC – DE = 2 – 1 = 1 cm
⇒ BE = BC = EC = 1 cm
⇒ ∆BEC is an equilateral triangle.
∴ F is the mid point of EC.
⇒ EC = FC = \(\frac{1}{2}\) cm.
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 12 Heron’s Formula Ex 12.2 - 4
In ∆BFC, right angled at F
BC2 = BF2 + CF2
12 = BF2 + (\(\frac{1}{2}\))2
BF2 = 1 – \(\frac{1}{4}\) = \(\frac{3}{4}\)
⇒ BF = \(\frac{\sqrt{3}}{2}\) cm

So, Area of trapezium = \(\frac{1}{2}\) (sum of parallel sides) × height
= \(\frac{1}{2}\) (AB + CD) × BF
= \(\frac{1}{2}\) (1 + 2) \(\frac{\sqrt{3}}{2}\)
= \(\frac{3 \sqrt{3}}{4}\)
= 1.3 cm2

Section IV and V are 2 congruent right angled triangles with base 6 cm and height 1.5 cm
Area of region IV and V = 2 × \(\frac{1}{2}\) × 6 × 1.5 cm2 = 9 cm2

Total area of the paper used = (2.488 + 6.5 + 1.3 + 9) cm2 = 19.3 cm2

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 12 Heron’s Formula Ex 12.2

Question 4.
A triangle and a parallelogram have the same base and the same area. If the sides of the triangle are 26 cm, 28 cm and 30 cm, and the parallelogram stands on the base 28 cm, find the height of the parallelogram.
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 12 Heron’s Formula Ex 12.2 - 5
Answer:
Given,
Area of the parallelogram and triangle are equal.
Length of the sides of the triangle are 26 cm, 28 cm and 30 cm.
Perimeter of the triangle = 26 + 28 + 30 = 84 cm
Semi perimeter of the triangle 84
s = \(\frac{84}{2}\) cm = 42 cm

Using Heron’s formula,
Area of the triangle
= \(\sqrt{s(s-a)(s-b)(s-c)}\)
= \(\sqrt{42(42-26)(42-28)(42-30)}\)
= \(\sqrt{42×16×14×12}\) cm2 = 336 cm2

Let height of parallelogram be h cm.
Area of parallelogram = Area of triangle
⇒ 28 × h = 336
⇒ h = \(\frac{336}{28}\) cm
⇒ h = 12 cm
The height of the parallelogram is 12 cm.

Page-207

Question 5.
A rhombus shaped field has green grass for 18 cows to graze. If each side of the rhombus is 30 m and its longer diagonal is 48 m, how much area of grass field will each cow be getting?
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 12 Heron’s Formula Ex 12.2 - 6
Answer:
Diagonal AC divides the rhombus ABCD into two congruent triangles of equal area.
Semi perimeter of ∆ABC = \(\frac{(30 + 30 + 48)}{2}\) m = 54 m

Using Herons formula,
Area of the ∆ABC
= \(\sqrt{s(s-a)(s-b)(s-c)}\)
= \(\sqrt{54(54-30)(54-30)(54-48)}\) m2
= \(\sqrt{54×24×24×6}\) m2
= 432 m2

Area of field = 2 × area of the ∆ABC
= (2 × 432) m2 = 864 m2
Thus,
Area of grass field which each cow will be getting = \(\frac{864}{18}\) m2 = 48 m2

Question 6.
An umbrella is made by stitching 10 triangular pieces of cloth of two different colours (see Fig.), each piece measuring 20 cm, 50 cm and 50 cm. How much cloth of each colour is required for the umbrella?
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 12 Heron’s Formula Ex 12.2 - 7
Answer:
Semi perimeter of each triangular piece
\(\frac{(50 + 50 + 20)}{2}\) cm
= \(\frac{120}{2}\) cm = 60 cm

Using Herons formula,
area of the triangular pieces of each colour
= \(\sqrt{s(s-a)(s-b)(s-c)}\)
= \(\sqrt{60(60 – 50)(60 – 50)(60 -20)}\) cm2
= \(\sqrt{60×10×10×40}\) cm2
= \(200 \sqrt{6}\) cm2

Area of 5 triangular pieces = 5 × \(200 \sqrt{6}\) cm2
= \(1000 \sqrt{6}\) cm2
Hence, cloth require for each colour = \(1000 \sqrt{6}\) cm2

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 12 Heron’s Formula Ex 12.2

Question 7.
A kite in the shape of a square with a diagonal 32 cm and an isosceles triangle of base 8 cm and sides 6 cm each is to be made of three different shades as shown in Fig. How much paper of each shade has been used in it?
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 12 Heron’s Formula Ex 12.2 - 8
Answer:
We know that,
As the diagonals of a square bisect each other at right angle.
Area of square = \(\frac{1}{2}\) (diagonal)2
= \(\frac{1}{2}\) x 32 x 32 = 512 cm2
Area of shade I = \(\frac{1}{2}\) cm2

= 256 cm2 = Area of shade II
So, area of paper required in each of shade
I and shade II = 256 cm2 For the III section,
Length of the sides of triangle are 6 cm, 6 cm and 8 cm Semi perimeter of triangle (6 + 6 + 8)
s = cm = 10 cm
Using Herons formula,
Area of section III = \(\sqrt{s(s-a)(s-b)(s-c)}\)
=\(\sqrt{10(10 – 6)(10 – 6)(10 – 8)}\) cm2
= \(\sqrt{10×4×4×2}\) cm2 = \(8 \sqrt{5}\) cm2
= 17.92 cm2

Hence paper needed for shade I = shade
II = 256 cm2 paper needed for shade
III = 17.92 cm2

Question 8.
A floral design on a floor is made up of 16 tiles which are triangular, the sides of the triangle being 9 cm, 28 cm and 35 cm (see Fig.). Find the cost of polishing the tiles at the rate of 50p per cm2.
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 12 Heron’s Formula Ex 12.2 - 9
Answer:
Semi perimeter of the each triangular shape = \(\frac{(28 + 9 + 35)}{2}\) cm = 36 cm

Using Herons formula,
Area of the each triangular shape
= \(\sqrt{s(s-a)(s-b)(s-c)}\)
= \(\sqrt{36(36 – 28)(36 – 9)(36 – 35)}\) cm2
= \(\sqrt{36×8×27×1}\) cm2 = \(36 \sqrt{6}\) cm2
= 88.2 cm2

Total area of 16 tiles
= 16 × 88.2 cm2= 1411.2 cm2
Cost of polishing tiles = 50 p per cm2
Total cost of polishing the tiles = ₹ (1411.2 × 0.5) = ₹ 705.6

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 12 Heron’s Formula Ex 12.2

Question 9.
A field is in the shape of a trapezium whose parallel sides are 25 m and 10 m. The non-parallel sides are 14 m and 13 m. Find the area of the field.
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 12 Heron’s Formula Ex 12.2 - 10
Answer:
Let ABCD be the given trapezium with parallel sides AB = 25 m and CD = 10 m and the non-parallel sides AD = 13 m and BC = 14 m.
Draw CM ⊥ AB and CE || AD.

In ∆BCE,
BC = 14 m, CE = AD = 13 m and BE = AB – AE = 25 – 10= 15 m
Semi perimeter of the ∆BCE = \(\frac{(15 + 13 + 14)}{2}\) cm = 21 cm
Using Heron’s ormula,
Area of the ∆BCF = \(\sqrt{s(s-a)(s-b)(s-c)}\)
= \(\sqrt{21(21 – 14)(36 – 13)(21 – 15)}\) m2
= \(\sqrt{21×7×8×6}\) m2
= 84 m2

Area of the ∆BCE = \(\frac{1}{2}\) × BE × CM = 84 m2
⇒ \(\frac{1}{2}\) × 15 × CM = 84
⇒ CM = \(\frac{168}{15}\) m
⇒ CM = \(\frac{56}{5}\) m

Area of the parallelogram AECD = Base × Altitude = AE × CM
= 10 × \(\frac{56}{5}\) = 112 m2

Area of the trapezium ABCD
= Area of AECD + Area of ∆BCE = (112 + 84) m2= 196 m2

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 12 Heron’s Formula Ex 12.1

Jharkhand Board JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 12 Heron’s Formula Ex 12.1 Textbook Exercise Questions and Answers.

JAC Board Class 9th Maths Solutions Chapter 12 Heron’s Formula Ex 12.1

Page-202

Question 1.
A traffic signal board, indicating ‘SCHOOL AHEAD’, is an equilateral triangle with side ‘a’. Find the area of the signal board, using Heron’s formula. If its perimeter is 180 cm, what will be the area of the signal board?
Answer:
Length of the side of equilateral triangle = a
Perimeter of the signal board = 3a = 180 cm
∴ 3a = 180 cm ⇒ a = 60 cm
Semi perimeter of the signal board 3a
S = \(\frac{3a}{2}\)

Using Herons formula,
Area of the signal board
= \(\sqrt{s(s-a)(s-b)(s-c)}\)
= \(\sqrt{\left(\frac{3 a}{2}\right)\left(\frac{3 a}{2}-a\right)\left(\frac{3 a}{2}-a\right)\left(\frac{3 a}{2}-a\right)}\)
= \(\sqrt{\frac{3 a}{2} \times \frac{a}{2} \times \frac{a}{2} \times \frac{a}{2}}\)
= \(\sqrt{\frac{3 a^4}{16}}\)
= \(\frac{\sqrt{3}}{4} \) a2
= \(\frac{\sqrt{3}}{4}\) × 60 × 60
= 900 \( \sqrt{3} \) cm2

Question 2.
The triangular side walls of a flyover have been used for advertisements. The sides of the walls are 122 m, 22 m and 120 m (see Fig.). The advertisements yield an earning of ₹ 5000 per m2 per year. A company hired one of its walls for 3 months. How much rent did it pay?
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 12 Heron’s Formula Ex 12.1 - 1
Answer:
The sides of the triangle are 122 m, 22 m and 120 m.
Perimeter of the triangle is 122 + 22 + 120 = 264 m
Semi perimeter of triangle (s) = \(\frac{264}{2}\)
= 132 m
Using Herons formula,
Area of the advertisement
= \(\sqrt{s(s-a)(s-b)(s-c)}\)
= \(\sqrt{132(132-122)(132-22)(132-100)}\)
= \(\sqrt{132×10×110×12}\) m2
= 1320 m2
Rent of advertising per year = ₹ 5000 per m2
Rent of one wall for 3 months
= ₹ \(\frac{1320 \times 5000 \times 300}{12}\)
= ₹ 1650000

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 12 Heron’s Formula Ex 12.1

Page-203

Question 3.
There is a slide in a park. One of its side walls has been painted in some colour with a message “KEEP THE PARK GREEN AND CLEAN” (see Fig.). If the sides of the wall are 15 m, 11 m and 6 m, find the area painted in colour.
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 12 Heron’s Formula Ex 12.1 - 2
Answer:
Sides of the triangular wall are 15 m, 11 m and 6 m.
Semi perimeter of triangular wall
S = \(\frac{15+11+16}{2}\) m = 16 m
Using Herons formula,
Area of the wall = \(\sqrt{s(s-a)(s-b)(s-c)}\)
= \(\sqrt{16(16-15)(16-11)(16-6)}\) m2
= \(\sqrt{16×1×5×10}\) m2
= \( \sqrt{800} \) m2
=\(20 \sqrt{2} \) m2

Question 4.
Find the area of a triangle two sides of which are 18 cm and 10 cm and the pe-rimeter is 42 cm.
Answer:
Two sides of the triangle are 18 cm and 10 cm
Perimeter of the triangle = 42 cm
Third side of triangle = 42 – (18 + 10) = 14 cm
Semi perimeter of triangle = \(\frac{42}{2}\) = 21 cm
Using heron’s formula,
Area of the triangle
\(\sqrt{s(s-a)(s-b)(s-c)}\)
= \(\sqrt{21(21 -18)(21 -10)(21 – 14)}\) cm2
= \(\sqrt{21×3×11×7}\) cm2
=\(21 \sqrt{11} \) cm2

Question 5.
Sides of a triangle are in the ratio of 12 : 17 : 25 and its perimeter is 540 cm. Find its area.
Ans. Ratio of the sides of the triangle = 12 : 17 : 25
Let the sides be 12x, 17x and 25x
Perimeter of the triangle = 540 cm
12x + 17x + 25x = 540 cm
⇒ 54x = 540 cm
⇒ x= 10
Sides of triangle are,
12x = 12 × 10 = 120 cm
17x = 17 × 10 = 170 cm
25x = 25 × 10 = 250 cm

Semi perimeter of triangle, S = \(\frac{540}{2}\)cm = 270 cm
Using Herons formula,
Area of the triangle = \(\sqrt{s(s-a)(s-b)(s-c)}\)
= \(\sqrt{270(270 – 120)(270 – 170)(270 – 250)}\)
= \(\sqrt{270×150×100×20}\) cm2
= 9000 cm²

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 12 Heron’s Formula Ex 12.1

Question 6.
An isosceles triangle has perimeter 30 cm and each of the equal sides is 12 cm. Find the area of the triangle.
Answer:
Length of the equal sides =12 cm
Perimeter of the triangle = 30 cm
Length of the third side = 30 – (12 + 12) cm = 6 cm
Semi perimeter of the triangle
S = \(\frac{30}{2}\) cm = 15 cm
Using Heron’s formula,
Area of the triangle= \(\sqrt{s(s-a)(s-b)(s-c)}\)
= \(\sqrt{15(15 – 12) (15 – 12) (15 – 6)}\) cm2
= \(\sqrt{15×3×3×9}\) cm2
=\(9 \sqrt{15} \) cm2