Jharkhand Board JAC Class 10 Sanskrit Solutions व्याकरणम् उपसर्ग प्रकरणम् Questions and Answers, Notes Pdf.
JAC Board Class 10th Sanskrit व्याकरणम् उपसर्ग प्रकरणम्
उपसर्ग की परिभाषा – शब्द या धातु (क्रिया) के पूर्व जो पद जोड़े या लगाये जाते हैं वे उपसर्ग कहे जाते हैं। उपसर्ग का प्रयोग करने से धातु के अर्थ में विशेषता आ जाती है। कहीं धातु का अर्थ परिवर्तित होकर एक नया अर्थ प्रकट करता है तो कहीं अर्थ का विपर्ययं या विलोम हो जाता है और इस प्रकार अर्थ में सौन्दर्य आ जाता है। जैसे –
उपर्युक्त सभी उपसर्गयुक्त शब्द एक ही धातु (क्रिया) शब्द के साथ भिन्न-भिन्न उपसर्ग जोड़ने से बने हैं, किन्तु उनके अर्थ बिल्कुल बदल गये हैं।
कुल उपसर्ग 22 होते हैं जो इस प्रकार हैं – प्र, परा, अप, सम्, अनु, अव, निस्, निर, दुस्, दुर्, वि, आड्. (आ), नि, अधि, अपि, अति, सु, उत्, अभि, प्रति, परि, उप।
अब यहाँ पर कतिपय उपसर्गों व उनसे बने शब्दों को दिया गया है।
1. ‘अव’ उपसर्ग: –
1. अव + जानाति = अवजानाति
2. अव. + क्षिपति = अवक्षिपति
3. अव + तरति = अवतरति
4. अव + नति = अवनति
5. अव + गमनम् = अवगमनम्
6. अव + ज्ञा. = अवज्ञा
7. अव + दानम् = अवदानम्
8. अव + तिष्ठति = अवतिष्ठति
9. अव + गुणः = अवगुणः
10. अव + शेषः = अवशेषः
11. अव + क्षेपणम् = अवक्षेपणम्
12. अव + सरः = अवसरः
13. अव + काशः = अवकाशः
14. अव + गच्छति = अवगच्छति
15. अव + लेहः = अवलेहः
16. अव + गणना = अवगणना
17. अव + धारणा = अवधारणा
18. अव + ग्रहः = अवग्रहः
19. अव + रोहः = अवरोहः
20. अव + रोधः = अवरोधः
2. ‘अप’ उपसर्ग:
1. अप + करोति = अपकरोति
2. अप + सरति = अपसरति
3. अप + ऐति – अपैति
4. अप + ए = अपहरति
5. अप + वादः = अपवादः
6. अप + शब्दः = अपशब्दः
7. अप + कारः = अपकारः
8. अप + आदानम् = अपादानम्
9. अप + कर्षः = अपकर्ष
10. अप + कर्ता = अपकर्ता
11. अप + मानम् = अपमानम्
12. अप + यशः = अपयशः
13. अप + राधः = अपराधः
14. अप + ज्ञानम् = अपज्ञानम्
15. अप + हरणम् = अपहरणम्
16. अप + भ्रंशः = अपभ्रंशः
17. अप + व्ययः = अपव्ययः
18. अप + हरति = अपहरति
19. अप + कारीः = अपकारीः
20. अप + चारी = अपचारी
3. ‘निस्’ उपसर्गः –
1. निस् + तेज = निस्तेज
2. निस् + काम = निष्काम
3. निस् + तार = निस्तार
4. निस् + चय = निश्चय
5. निस् + सार = निस्सार
6. निस् + सरति = निस्सरति
7. निस् + प्राणः = निष्प्राणः
8. निस् + क्रियः = निष्क्रियः
9. निस + चलः = निश्चलः
10. निस् + फलम् = निष्फलम्
11. निस् + कपटः = निष्कपटः
12. निस् + तारणम् = निस्तारणम्
13. निस् + प्रयोजनम् = निष्प्रयोजनम्
14. निस् + छलः = निश्छलः
15. निस् + कृतिः = निष्कृतिः
16. निस् + पापम् = निष्पापम्
17. निस् + चितः = निश्चितः
18. निस् + कर्षः = निष्कर्षः
4. ‘निर्’ उपसर्गः
1. निर् + ईक्षते = निरीक्षते
2. निर् + वहति = निर्वहति
3. निर् + अस्यति = निरस्यति
4. निर् + गच्छति = निर्गच्छति
5. निर् + भय = निर्भय
6. निर् + वचनम् = निर्वचनम्
7. निर् + आकरणम्= निराकरणम्
8. निर् + धनः = निर्धनः
9. निर् + नयः = निर्णयः
10. निर् + गमनम् = निर्गमनम्
11. निर् + वाहः, = निर्वाहः
12. निर् + जनम् = निर्जनम्
13. निर् + वेदः = निर्वेदः
14. निर् + अस्तम् = निरस्तम्
15. निर् + नायकः = निर्णायकः
16. निर् + ईक्षणम् = निरीक्षणम्
17. निर् + देशः = निर्देशः
18. निर् + आदरः = निरादरः
19. निर् + मूलम् = निर्मूलम्
5. ‘दुर्’ उपसर्ग:
1. दुर् + बोधति = दुर्बोधति
2. दुर् + गच्छति = दुर्गच्छति
3. दुर् + नयति = दुर्नयति
4. दुर् + वचनम् = दुर्वचनम्
5. दुर् + दैवम् = दुर्दैवम्
6. दुर् + दशा = दुर्दशा
7. दुर् + आशा = दुराशा
8. दुर् + जनः = दुर्जनः
9. दुर् + बोधः = दुर्बोध:
10. दुर् + गन्धः = दुर्गन्धः
11. दुर् + गमः = दुर्गमः
12. दुर् + लभः = दुर्लभः
13. दुर् + आचरणम्= दुराचरणम्
14. दुर् + गः = दुर्गः
15. दुर् + व्यवहारः = दुर्व्यवहारः
16. दुर् + दिनम् = दुर्दिनम्
17. दुर् + आचारः = दुराचारः
18. दुर् + अवस्था = दुरवस्था
19. दुर् + योधनः = दुर्योधनः
20. दुर् + गतिः = दुर्गतिः
6. ‘आङ्’ (आ) उपसर्गः
1. आ + नयति = आनयति
2. आ + चरति = आचरति
3. आ + गच्छति = आगच्छति
4. आ + रोहति = आरोहति
5. आ + गमः = आगमः
6. आ + दरः = आदरः
7. आ + धारः = आधारः
8. आ + गमनम् = आगमनम्
9. आ + गच्छति = आगच्छति
10. आ + नी = आनयति
11. आ + चरणम् = आचरणम्
12. आ + दाय = आदाय
13. आ + हरति = आहरति
14. आ. + मरणम् = आमरणम्
15. आ + दानम् = आदानाम्
16. आ + चारः = आचारः
17. आ + कर्षणम् = आकर्षणम्
18. आ + गमनम् = आगमनम्
19. आ + ग्रहः = आग्रहः
20. आ + ज्ञा आज्ञा
7. ‘उत्’ उपसर्ग:
1. उत् + गच्छति = उद्गच्छति
2. उत् + भवति = उद्भवति
3. उत् + तिष्ठति = उत्तिष्ठति
4. उत् + हरति = उद्धरति
5. + सवः = उत्सवः
6. उत् + पत्ति – उत्पत्तिः
7. उत् + पतति = उत्पतति
8. उत् + क्षेपणम् = उत्क्षेपणम्
9. उत् + तेजकः = उत्तेजकः
10. उत् + साहः = उत्साहः
11. उत् + सर्गः = उत्सर्गः
12. उत् + थानम् = उत्थानम्
13. उत् + जवलः = उज्ज्वलः
14. उत् + गमनम् = उदगमनम्
15. उत् + भवः = उद्भवः
16. उत् + तरम् = उत्तरम्
17. उत् + तमः = उत्तमः
18. उत् + कण्ठा = उत्कण्ठा
19. उत् + कर्षः = उत्कर्षः
20. उत् + हारः = उद्धारः
8. ‘अधि’ उपसर्गः
1. अधि + करोति = अधिकरोति
2. अधि + गच्छति = अधिगच्छति
3. अधि + अस्ति = अध्यास्ते
4. अधि + वसति = अधिवसति
5. अधि + कृतम् = अधिकृतम्
6. अधि + लोकम् = अधिलोकम्
7. अधि + वचनम् = अधिवचनम्
8. अधि + स्था = अधितिष्ठति
9. अधि + भारः = अधिभारः
10. अधि + पतिः = अधिपतिः
11. अधि+ अक्षः = अध्यक्षः
12. अधि + दैवतम् = अधिदैवतम्
13. अधि+ हरिः = अधिहरिः
14. अधि + स्थाता = अधिष्ठाता
15. अधि+ कृत्य = अधिकृत्य
16. अधि + कारः = अधिकारः
17. अधि+ करणम् = अधिकरणम्
18. अधि + कारी = अधिकारी
19. अधि+ क्षेपः = अधिक्षेपः
20. अधि + शेषः = अधिशेषः
अभ्यासः
प्रश्न 1.
अधोलिखित प्रश्नानाम् उचित विकल्पं चित्वा लिखत –
1. ‘अप’ उपसर्गयुक्तं शब्दः कः नास्ति?
(अ) अपशब्दः
(ब) अपेक्षा
(स) अवगुणः
(द) अपव्ययः
उत्तरम् :
(अ) अपशब्दः
2. ‘आनयति’ इति पदे कः उपसर्गः ?
(अ) निर्
(ब) अप्
(स) नी
(द) आ
उत्तरम् :
(ब) अप्
3. ‘निस्’ उपसर्गयुक्तं शब्दः कः अस्ति?
(अ) निर्वेदः
(ब) निर्धनः
(स) निष्प्राणः
(द) नियमः
उत्तरम् :
(ब) निर्धनः
4. ‘निष्कामति’ इति पदे : उपसर्ग:?
(अ) उद्
(ब) दुर्
(स) निस्
(द) निर्
उत्तरम् :
(ब) दुर्
5. ‘आङ’ उपसर्गयुक्तं शब्दः कः अस्ति?
(अ) अपव्ययः
(ब) अपशब्दः
(स) अवगुणः
(द) अपेक्षा
उत्तरम् :
(स) अवगुणः
6. ‘निरीक्षणम्’ इति पदे कः उपसर्गः?
(अ) निस्
(ब) दुर्
(स) निर्
(द) आङ
उत्तरम् :
(अ) निस्
7. ‘दुर्’ उपसर्गयुक्तं शब्दः कः नास्ति?
(अ) दुराशा
(ब) दूरम्
(स) दुर्जनः
(द) दुर्बलः
उत्तरम् :
(स) दुर्जनः
8. ‘अध्यक्षः’ इति पदे कः उपसर्ग:?
(अ) अधि
(ब) अव
(स) आ
(द) अप्
उत्तरम् :
(ब) अव
9. ‘अव’ उपसर्गयुक्तं शब्दः कः नास्ति?
(अ) अवागच्छत्
(ब) अवकाशः
(स) अवतिष्ठति
(द) अवनि
उत्तरम् :
(स) अवतिष्ठति
10. ‘उत्’ उपसर्गयुक्तं शब्दः कः अस्ति?
(अ) उपदेशः
(ब) उत्थानम्
(स) उपकारः
(द) उपेक्षा
उत्तरम् :
(अ) उपदेशः
प्रश्न 2.
निम्नलिखित उपसर्गम् शब्दम् च योगेन सार्थक शब्द रचनां कृत्वा रिक्तस्थान पूरयत –
पदम् उपसर्ग + शब्द
(i) दुर् + आशा ……………………..
(ii) दुर् + भाग्यम् ……………………..
(iii) आ + कर्षणम् ……………………..
(iv) आ + गमनम् ……………………..
(v) आ + दानम् ……………………..
उत्तरम् :
(i) दुराशा,
(ii) दुर्भाग्यम्,
(iii) आकर्षणम्,
(iv) आगमनम्,
(v) आदानम्।
प्रश्न 3.
निम्नाङ्किताभ्यामुपसर्गधातुभ्यां क्रियापदं रचयत –
(क) अव + तृ
(ख) अप + कृ।
उत्तरम् :
(क) अवतरति
(ख) अपकरोति।
प्रश्न 4.
निम्नलिखितपदयोः प्रयुक्तमुपसर्गयोः लिखत –
(क) अपकर्षः
(ख) निर्जनम्।
उत्तरम् :
(क) अप
(ख) निर्।
प्रश्न 5.
निम्नलिखितपदयोः प्रयुक्तमुपसर्गं लिखत –
(क) निर्गच्छति,
(ख) निष्क्रामति।
उत्तरम् :
(क) निर्
(ख) निस्।
प्रश्न 6.
निम्नलिखिताभ्यामुपसर्गधातुभ्यां क्रियापदं रचयत –
(क) आ + नी
(ख) निर् + गम्।
उत्तरम् :
(क) आनयति
(ख) निर्गच्छति।
प्रश्न 7.
निम्नलिखित उपसर्गधातुभ्यां क्रियापदं रचयत –
(क) उत् + स्था
(ख) अधि + कृ।
उत्तरम् :
(क) उत्तिष्ठति
(ख) अधिकरोति।
प्रश्न 8.
निम्नलिखितपदयोः प्रयुक्तमुपसर्गयोः लिखत –
(क) उन्नति
(ख) अध्यक्षः।
उत्तरम् :
(क) उत्
(ख) अधि।
प्रश्न 9.
निम्नलिखितपदयोः प्रयुक्तमुपसर्ग लिखत –
(क) निर्वृत्तिः
(ख) अवरोहति।
उत्तरम् :
(क) निर्
(ख) अव।
प्रश्न 10.
निम्नलिखिताभ्यामुपसर्गधातुभ्यां क्रियापदं रचयत –
(क) अप + हृ
(ख) निस् + सृ।
उत्तरम् :
(क) अपहरति
(ख) निस्सरति।
प्रश्न 11.
निम्नलिखित उपसर्गधातुभ्यां क्रियापदं रचयत
(क) अव + गम्
(ख) निस् + सृ।।
उत्तरम :
(क) अवगच्छति
(ख) निस्सरति।
प्रश्न 12.
निम्नलिखितपदयोः प्रयुक्तमुपसर्ग लिखत –
(क) दुर्लभते
(ख) उत्तिष्ठतु।
उत्तरम् :
(क) दुर्
(ख) उत्।
प्रश्न 13.
अधोलखितपदेषु उपसर्गम् धातुम् च पृथक् कृत्वा लिखत।
प्रश्न 14.
निम्नलिखितानाम् उपसर्गाणां धातूनां च योगेन सार्थकशब्दरचनां कुरुत।
प्रश्न 15.
निम्नलिखितपदेषु प्रयुक्तान् उपसर्गान् लिखत।
प्रश्न 16.
अधोलखितपदेषु उपसर्गम् धातुम् च पृथक् कृत्वा लिखत।
प्रश्न 17.
निम्नलिखितानाम् उपसर्गाणां धातूनां च योगेन सार्थकशब्दरचनां कुरुत।
प्रश्न 18.
निम्नलिखितपदेषु प्रयुक्तान् उपसर्गान् लिखत।
प्रश्न 19.
निम्नलिखितपदेषु उपसर्ग शब्दं च पृथक् कृत्वा लिखत।
प्रश्न 20.
निम्नलिखितपदेषु उपसर्ग शब्दं च पृथक् कृत्वा लिखत।
प्रश्न 21.
निम्नलिखितानाम् उपसर्गाणां धातूनां च योगेन सार्थकशब्दरचनां कुरुत।
प्रश्न 22.
निम्नलिखितानाम् उपसर्गाणां धातूनां च योगेन सार्थकशब्दरचनां कुरुत।
प्रश्न 23.
निम्नलिखितपदेषु उपसर्ग शब्दं च पृथक् कृत्वा लिखत।
