JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 9 Areas of Parallelograms and Triangles Ex 9.3

Jharkhand Board JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 9 Areas of Parallelograms and Triangles Ex 9.3 Textbook Exercise Questions and Answers.

JAC Board Class 9th Maths Solutions Chapter 9 Areas of Parallelograms and Triangles Ex 9.3

Page-162

Question 1.
In Fig, E is any point on median AD of a ∆ABC. Show that ar(∆ABE) = ar(∆ACE).
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 9 Areas of Parallelograms and Triangles Ex 9.3 - 1
Answer:
Given, AD is median of ∆ABC. Thus, it will divide ∆ABC into two triangles of equal area.
∴ ar(ABD) = ar(ACD) …(i)
Also, ED is the median of ∆EBC.
∴ ar(EBD) = ar(ECD) ,..(ii)
Subtracting (ii) from (i),
ar(ABD) – ar(EBD) = ar(ACD) – ar(ECD)
⇒ ar(ABE) = ar(ACE)

Question 2.
In a triangle ABC, E is the mid-point of median AD. Show that ar(BED) = \(\frac{1}{4}\) ar(ABC).
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 9 Areas of Parallelograms and Triangles Ex 9.3 - 2
Answer:
In ΔABD, E is a mid-point of AD
⇒ BE is the median
⇒ ar (BED) = \(\frac{1}{2}\) ar (ABD) ……….(i)
[as median divides triangle into two triangles of equal area]
Also, in ΔABC, AD is the median
⇒ ar (ABD) = \(\frac{1}{2}\) ar (ABC) ……….(ii)
From (i) and (ii), we get
ar (BED) = \(\frac{1}{2}\) ar (ABD)
= \(\frac{1}{2}\) [\(\frac{1}{2}\) ar (ABC)]
= \(\frac{1}{4}\) ar (ABC)
Therefore, ar (BED) = \(\frac{1}{4}\) ar (ABC)

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 9 Areas of Parallelograms and Triangles Ex 9.3

Question 3.
Show that the diagonals of a parallelogram divide it into four triangles of equal area.
Answer:
O is the mid-point of AC and BD. (diagonals of parallelogram bisect each other)
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 9 Areas of Parallelograms and Triangles Ex 9.3 - 3
In ΔABC, BO is the median.
∴ ar(AOB) = ar(BOC) ……….(i)
Also, in ΔBCD, CO is the median.
∴ ar(BOC) = ar(COD) ………(ii)
In ΔACD, OD is the median.
∴ ar(AOD) = ar(COD) …(iii)
In ΔABD, AO is the median.
∴ ar(AOD) = ar(AOB) …(iv)
From equations (i), (ii), (iii) and (iv),
ar(BOC) = ar(COD) = ar(AOD) = ar(AOB)
So, the diagonals of a parallelogram divide it into four triangles of equal area.

Question 4.
In Fig, ABC and ABD are two triangles on the same base AB. If line segment CD is bisected by AB at O, show that: ar(ABC) = ar(ABD).
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 9 Areas of Parallelograms and Triangles Ex 9.3 - 4
Answer:
In ΔADC,
AO is the median. (CD is bisected by AB at O)
∴ ar(AOC) = ar(AOD) ………(i)
Also, in ABCD, BO is the median. (CD is bisected by AB at O)
∴ ar(BOC) = ar(BOD) ………(ii)
Adding (i) and (ii) we get,
ar(AOC) + ar(BOC) = ar(AOD) + ar(BOD)
∴ ar(ABC) = ar(ABD)

Page-163

Question 5.
D, E and F are respectively the mid-points of the sides BC, CA and AB of a ∆ABC. Show that
(i) BDEF is a parallelogram
(ii) ar(ΔDEF) = \(\frac{1}{4}\) ar(ABC)
(iii) ar(BDEF) = \(\frac{1}{2}\) ar(ABC)
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 9 Areas of Parallelograms and Triangles Ex 9.3 - 5
Answer:
(i) In ΔABC,
EF || BC and EF = \(\frac{1}{2}\) BC (by mid-point theorem)
⇒ EF || BD and EF = \(\frac{1}{2}\) BC
Also, BD = \(\frac{1}{2}\) BC (D is the mid-point)
So, BD = EF and EF || BD
Thus, a pair of opposite sides are equal in length and parallel to each other.
∴ BDEF is a parallelogram.

(ii) Similarly, DCEF and AFDE are parallelograms, (as in (i) part)
Diagonal of a parallelogram divides it into two triangles of equal area.
∴ ar(∆BFD) = ar(∆DEF) (For parallelogram BDEF) ………..(i)
Also, ar(∆CDE) = ar(∆DEF) (For parallelogram DCEF) ……..(ii)
ar(∆AFE) = ar(∆DEF) (For parallelogram AFDE) ………….(iii)
From (i), (ii) and (iii)
ar(∆BFD) = ar(∆AFE) = ar(∆CDE) = ar(∆DEF)
⇒ ar(∆BFD) + ar(∆AFE) + ar(∆CDE) + ar(∆DEF) = ar(∆ABC)
⇒ 4 ar(∆DEF) = ar(∆ABC)
⇒ ar(DEF) = \(\frac{1}{4}\) ar(ABC)

(iii) Area (parallelogram BDEF) = ar(∆DEF) + ar(∆BDF)
⇒ ar(parallelogram BDEF) = ar(∆DEF) + ar(∆DEF) [∵ ar (DEF) = ar (BDF)]
⇒ ar(parallelogram BDEF) = 2 × ar(∆DEF)
⇒ ar(parallelogram BDEF) = 2 × \(\frac{1}{2}\) ar(∆ABC) [From (ii) part]
⇒ ar(parallelogram BDEF) = \(\frac{1}{2}\) ar(∆ABC)

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 9 Areas of Parallelograms and Triangles Ex 9.3

Question 6.
In Fig, diagonals AC and BD of quadrilateral ABCD intersect at O such that OB = OD. If AB = CD, then show that:
(i) ar(DOC) = ar(AOB)
(ii) ar(DCB) = ar(ACB)
(iii) DA || CB or ABCD is a parallelogram.
[Hint: From D and B, draw perpendiculars to AC.]
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 9 Areas of Parallelograms and Triangles Ex 9.3 - 6
Answer:
Given: OB = OD and AB = CD
Construction: DE ⊥ AC and BF ⊥ AC are drawn.
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 9 Areas of Parallelograms and Triangles Ex 9.3 - 7
Proof:
(i) In ∆DOE and ∆BOF,
∠DEO = ∠BFO (Perpendiculars)
∠DOE = ∠BOF (Vertically opposite angles)
OD = OB (Given)
Therefore, ∆DOE ≅ ∆BOF (by ∆AS congruence criterion)
Thus, DE = BF (By CPCT) ……….(i)

Also, ar(∆DOE) = ar(∆BOF) (Congruent triangles have equal area) ……….(ii)
Now, in ∆DEC and ∆BFA,
∠DEC = ∠BFA (Perpendiculars)
CD = AB (Given)
DE = BF (From (i))
Therefore, ∆DEC ≅ ∆BFA (by RHS congruence criterion)
Thus, ar(∆DEC) = ar(∆BFA) (Congruent triangles have equal area) ………(iii)
Adding (ii) and (iii),
ar(ADOE) + ar(ADEC) = ar(ABOF) + ar(ABFA)
⇒ ar(DOC) = ar(AOB)

(ii) ar(∆DOC) = ar(∆AOB)
(Adding ar(∆BOC) on both sides)
⇒ ar(∆DOC) + ar(∆DOC) = ar(∆AOB) + ar(∆BOC)
⇒ ar(∆DCB) = ar(∆ACD)

(iii) ar(∆DCB) = ar(∆ACB)
If two triangles are having same base and equal areas, these will be between same parallels
⇒ AB || CD ………..(iv)
So, AB = CD and AB || CD
For quadrilateral ABCD, a pair of opposite sides is equal and parallel.
Therefore, ABCD is parallelogram.

Question 7.
D and E are points on sides AB and AC respectively of ∆ABC such that ar(DBC) = ar(EBC). Prove that DE || BC.
Answer:
ADBC and AEBC are on the same base BC and also having equal areas. Therefore, they will lie between the same parallel lines.
Thus, DE || BC.
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 9 Areas of Parallelograms and Triangles Ex 9.3 - 8

Question 8.
XY is a line parallel to side BC of a triangle ABC. If BE || AC and CF || AB meet XY at E and F respectively, show that: ar(∆ABE) = ar(∆ACF)
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 9 Areas of Parallelograms and Triangles Ex 9.3 - 9
Answer:
Given: XY || BC, BE || AC and CF || AB
To show: ar(∆ABE) = ar(∆ACF)
Proof: EY || BC (XY||BC) ……..(i)
Also, BE || CY (BE || AC) ……….(ii)
From (i) and (ii),
BEYC is a parallelogram. (Both the pairs of opposite sides are parallel.)
Similarly, BXFC is a parallelogram.
Parallelograms on the same base BC and between the same parallels EF and BC.
⇒ ar(BEYC) = ar(BXFC) (Parallelograms on the same base BC and between the same parallels EF and BC) … (iii)
Also, ∆AEB and parallelogram BEYC are on the same base BE and between the same parallels BE and AC.
⇒ ar(∆AEB) = j ar(BEYC) …(iv)
Similarly, ∆ACF and parallelogram BXFC on the same base CF and between the same parallels CF and AB.
⇒ ar(A ACF) = \(\frac{1}{2}\) ar(BXFC) …(v)
From (iii), (iv) and (v),
ar(∆AEB) = ar(∆ACF)

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 9 Areas of Parallelograms and Triangles Ex 9.3

Question 9.
The side AB of a parallelogram ABCD is produced to any point P. A line through A and parallel to CP meets CB produced at Q and then parallelogram PBQR is completed (see Fig.). Show that: ar(ABCD) = ar(PBQR).
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 9 Areas of Parallelograms and Triangles Ex 9.3 - 10
[Hint: Join AC and PQ. Now compare ar(ACQ) and ar(APQ).]
Answer:
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 9 Areas of Parallelograms and Triangles Ex 9.3 - 11
AC and PQ are joined.
ar(∆ACQ) = ar(∆APQ) (On the same base AQ and between the same parallel lines AQ and CP)
⇒ ar(∆ACQ) – ar(∆ABQ) = ar(∆APQ) – ar(∆ABQ)
⇒ ar(∆ABC) = ar(∆QBP) …(i)
AC and QP are diagonals of ABCD and PBQR respectively.
Thus,
ar(ABC) = \(\frac{1}{2}\) ar(ABCD) …(ii)
ar(QBP) = \(\frac{1}{2}\) ar(PBQR) …(iii)
From (i), (ii) and (iii),
\(\frac{1}{2}\)ar(ABCD) = \(\frac{1}{2}\) ar(PBQR)
⇒ ar(ABCD) = ar(PBQR)

Question 10.
Diagonals AC and BD of a trapezium ABCD with AB || DC intersect each other at O. Prove that ar(AOD) = ar(BOC).
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 9 Areas of Parallelograms and Triangles Ex 9.3 - 12
Answer:
∆DAC and ∆DBC lie on the same base DC and between the same parallels AB and CD.
∴ ar(∆DAC) = ar(∆DBC)
⇒ ar(∆DAC) – ar(∆DOC) = ar(∆DBC) – ar(∆DOC)
⇒ ar(∆AOD) = ar(∆BOC)

Question 11.
In Fig, ABCDE is a pentagon. A line through B parallel to AC meets DC produced at F. Show that
(i) ar(ACB) = ar(ACF)
(ii) ar(AEDF) = ar(ABCDE)
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 9 Areas of Parallelograms and Triangles Ex 9.3 - 13
Answer:
(i) ∆ACB and ∆ACF lie on the same base AC and between the same parallels AC and BF.
∴ ar(∆ACB) = ar(∆ACF)

(ii) ar(∆ACB) = ar(∆ACF)
⇒ ar(∆ACB) + ar(∆ACDE) = ar(∆ACF) + ar(∆ACDE)
⇒ ar(ABCDE) = ar(∆AEDF)

Page-164

Question 12.
A villager Itwaari has a plot of land of the shape of a quadrilateral. The Gram . Panchayat of the village decided to take over some portion of his plot from one of the corners to construct a Health Centre. Itwaari agrees to the above proposal with the condition that he should be given equal amount of land in lieu of his land adjoining his plot so as to form a triangular plot. Explain how this proposal will be implemented.
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 9 Areas of Parallelograms and Triangles Ex 9.3 - 14
Answer:
Let ABCD be the plot of the land of the shape of a quadrilateral.
Construction:
Diagonal BD is joined. AE is drawn parallel to BD. BE is joined which intersects AD at O. ABCE is the shape of the original field and ∆AOB is the area for constructing health centre. Also, ADEO land joined to the plot.
To prove: ar(∆DEO) = ar(∆AOB)
Proof: ∆DEB and ∆DAB lie on the same base BD and between the same parallel lines BD and AE.
ar(∆DEB) = ar(∆DAB)
⇒ ar(∆DEB) – ar(∆DOB) = ar(∆DAB) – ar(∆DOB)
⇒ ar(∆DEO) = ar(∆AOB)

Question 13.
ABCD is a trapezium with AB || DC. A line parallel to AC intersects AB at X and BC at Y. Prove that ar(ADX) = ar(ACY). [Hint: Join CX.]
Answer:
Given: ABCD is a trapezium with AB || DC and XY || AC
To Prove: ar(ADX) = ar(ACY)
Construction: CX is joined.
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 9 Areas of Parallelograms and Triangles Ex 9.3 - 15
Proof: ar(∆ADX) = ar(∆AXC) …(i)
(On the same base AX and between the same parallels AB and CD)
Also, ar(A AXC) = ar(A ACY) …(ii)
(On the same base AC and between the same parallels XY and AC.)
From (i) and (ii), ar(∆ADX) = ar(∆ACY)

Question 14.
In Fig, AP || BQ || CR. Prove that: ar(AQC) = ar(PBR).
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 9 Areas of Parallelograms and Triangles Ex 9.3 - 16
Answer:
Given: AP || BQ || CR
To Prove: ar(AQC) = ar(PBR)
Proof: ar(∆AQB) = ar(APBQ) …(i)
(On the same base BQ and between the same parallels AP and BQ.)
Also, ar(ABQC) = ar(ABQR) …(ii)
(On the same base BQ and between the same parallels BQ and CR.)
Adding (i) and (ii),
ar(∆AQB) + ar(ABQC)
= ar(APBQ) + ar(ABQR)
⇒ ar(A AQC) = ar(A PBR)

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 9 Areas of Parallelograms and Triangles Ex 9.3

Question 15.
Diagonals AC and BD of a quadrilateral ABCD intersect at O in such a way that ar(AOD) = ar(BOC). Prove that ABCD is a trapezium.
Answer:
Given: ar(∆AOD) = ar(ABOC)
To Prove: ABCD is a trapezium.
Proof: ar(∆AOD) = ar(ABOC) (Given)
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 9 Areas of Parallelograms and Triangles Ex 9.3 - 17
= ar(ABOC) + ar(∆AOB)
⇒ ar(∆ADB) = ar(∆ACB)
Areas of ∆ADB and ∆ACB are equal. Therefore, they must lie between the same parallel lines.
Thus, AB || CD
Therefore, ABCD is a trapezium.

Question 16.
In Fig, ar(DRC) = ar(DPC) and ar(BDP) = ar(ARC). Show that both the quadrilaterals ABCD and DCPR are trapeziums.
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 9 Areas of Parallelograms and Triangles Ex 9.3 - 18
Answer:
Given: ar(DRC) = ar(DPC) and ar(BDP) = ar(ARC)
To Prove: ABCD and DCPR are trapeziums.
Proof: ar (BDP) = ar (ARC) …(i) (Given)
ar (DPC) = ar (DRC) …(ii) (Given)
On subtracting (ii) from (i), we get
ar (BDP) – ar (DPC) = ar (ARC) – ar (DRC)
⇒ ar (BCD) = ar (ACD)
Therefore, they must lie between the same parallel lines.
Thus, AB || CD
Therefore, ABCD is a trapezium, also, ar(DRC) = ar(DPC).
Therefore, they must lie between the same parallel lines.
Thus, DC || PR
Therefore, DCPR is a trapezium.

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 12 Heron’s Formula Ex 12.1

Jharkhand Board JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 12 Heron’s Formula Ex 12.1 Textbook Exercise Questions and Answers.

JAC Board Class 9th Maths Solutions Chapter 12 Heron’s Formula Ex 12.1

Page-202

Question 1.
A traffic signal board, indicating ‘SCHOOL AHEAD’, is an equilateral triangle with side ‘a’. Find the area of the signal board, using Heron’s formula. If its perimeter is 180 cm, what will be the area of the signal board?
Answer:
Length of the side of equilateral triangle = a
Perimeter of the signal board = 3a = 180 cm
∴ 3a = 180 cm ⇒ a = 60 cm
Semi perimeter of the signal board 3a
S = \(\frac{3a}{2}\)

Using Herons formula,
Area of the signal board
= \(\sqrt{s(s-a)(s-b)(s-c)}\)
= \(\sqrt{\left(\frac{3 a}{2}\right)\left(\frac{3 a}{2}-a\right)\left(\frac{3 a}{2}-a\right)\left(\frac{3 a}{2}-a\right)}\)
= \(\sqrt{\frac{3 a}{2} \times \frac{a}{2} \times \frac{a}{2} \times \frac{a}{2}}\)
= \(\sqrt{\frac{3 a^4}{16}}\)
= \(\frac{\sqrt{3}}{4} \) a2
= \(\frac{\sqrt{3}}{4}\) × 60 × 60
= 900 \( \sqrt{3} \) cm2

Question 2.
The triangular side walls of a flyover have been used for advertisements. The sides of the walls are 122 m, 22 m and 120 m (see Fig.). The advertisements yield an earning of ₹ 5000 per m2 per year. A company hired one of its walls for 3 months. How much rent did it pay?
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 12 Heron’s Formula Ex 12.1 - 1
Answer:
The sides of the triangle are 122 m, 22 m and 120 m.
Perimeter of the triangle is 122 + 22 + 120 = 264 m
Semi perimeter of triangle (s) = \(\frac{264}{2}\)
= 132 m
Using Herons formula,
Area of the advertisement
= \(\sqrt{s(s-a)(s-b)(s-c)}\)
= \(\sqrt{132(132-122)(132-22)(132-100)}\)
= \(\sqrt{132×10×110×12}\) m2
= 1320 m2
Rent of advertising per year = ₹ 5000 per m2
Rent of one wall for 3 months
= ₹ \(\frac{1320 \times 5000 \times 300}{12}\)
= ₹ 1650000

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 12 Heron’s Formula Ex 12.1

Page-203

Question 3.
There is a slide in a park. One of its side walls has been painted in some colour with a message “KEEP THE PARK GREEN AND CLEAN” (see Fig.). If the sides of the wall are 15 m, 11 m and 6 m, find the area painted in colour.
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 12 Heron’s Formula Ex 12.1 - 2
Answer:
Sides of the triangular wall are 15 m, 11 m and 6 m.
Semi perimeter of triangular wall
S = \(\frac{15+11+16}{2}\) m = 16 m
Using Herons formula,
Area of the wall = \(\sqrt{s(s-a)(s-b)(s-c)}\)
= \(\sqrt{16(16-15)(16-11)(16-6)}\) m2
= \(\sqrt{16×1×5×10}\) m2
= \( \sqrt{800} \) m2
=\(20 \sqrt{2} \) m2

Question 4.
Find the area of a triangle two sides of which are 18 cm and 10 cm and the pe-rimeter is 42 cm.
Answer:
Two sides of the triangle are 18 cm and 10 cm
Perimeter of the triangle = 42 cm
Third side of triangle = 42 – (18 + 10) = 14 cm
Semi perimeter of triangle = \(\frac{42}{2}\) = 21 cm
Using heron’s formula,
Area of the triangle
\(\sqrt{s(s-a)(s-b)(s-c)}\)
= \(\sqrt{21(21 -18)(21 -10)(21 – 14)}\) cm2
= \(\sqrt{21×3×11×7}\) cm2
=\(21 \sqrt{11} \) cm2

Question 5.
Sides of a triangle are in the ratio of 12 : 17 : 25 and its perimeter is 540 cm. Find its area.
Ans. Ratio of the sides of the triangle = 12 : 17 : 25
Let the sides be 12x, 17x and 25x
Perimeter of the triangle = 540 cm
12x + 17x + 25x = 540 cm
⇒ 54x = 540 cm
⇒ x= 10
Sides of triangle are,
12x = 12 × 10 = 120 cm
17x = 17 × 10 = 170 cm
25x = 25 × 10 = 250 cm

Semi perimeter of triangle, S = \(\frac{540}{2}\)cm = 270 cm
Using Herons formula,
Area of the triangle = \(\sqrt{s(s-a)(s-b)(s-c)}\)
= \(\sqrt{270(270 – 120)(270 – 170)(270 – 250)}\)
= \(\sqrt{270×150×100×20}\) cm2
= 9000 cm²

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 12 Heron’s Formula Ex 12.1

Question 6.
An isosceles triangle has perimeter 30 cm and each of the equal sides is 12 cm. Find the area of the triangle.
Answer:
Length of the equal sides =12 cm
Perimeter of the triangle = 30 cm
Length of the third side = 30 – (12 + 12) cm = 6 cm
Semi perimeter of the triangle
S = \(\frac{30}{2}\) cm = 15 cm
Using Heron’s formula,
Area of the triangle= \(\sqrt{s(s-a)(s-b)(s-c)}\)
= \(\sqrt{15(15 – 12) (15 – 12) (15 – 6)}\) cm2
= \(\sqrt{15×3×3×9}\) cm2
=\(9 \sqrt{15} \) cm2

JAC Class 9th Social Science Notes Civics Chapter 3 Electoral Politics

JAC Board Class 9th Social Science Notes Civics Chapter 3 Electoral Politics

→ Overview

  • In a democracy, people do not govern directly. They govern through their elected representatives.
  • Governing through elected representatives is the most common form of democracy.
  • This chapter will develop understanding about the election of representatives, the need of elections and how to make elections democratic.
  • It also involves examining the role of the Election Commission in ensuring free and fair elections.

→ Assembly Elections in Haryana

  • Haryana had been ruled by Congress Party since 1982.
  • Chaudhary Devi Lai was an opposition leader. He led a movement called Nyaya Yuddh (struggle for justice) and formed a new party ‘Lok Dal’.
  • In election campaign of 1987 Assembly Elections, Devi Lai promised voters that if his party wins, he would waive the loans of farmers and small businessmen.
  • The people were unhappy with existing government, they were attracted by Devi Lai’s promise. They voted in favour of Lok Dal and its partners won 76 out of 90 seats.
  • Lok Dal alone won 60 seats and thus had a clear majority in the state legislative assembly.
  • Congress got only 5 seats. As the election result was announced, the existing chief minister of congress resigned.
  • The newly-elected members of Legislative Assembly of Lok Dal chose Devi Lai as their leader.
  • The Governor of Haryana invited Devi Lai to be the new Chief Minister. After three days of election result, he took oath.
  • Then his government issued a government order waiving the outstanding loans to small farmers, agricultural labourers and small businessmen.
  • Lok Dal ruled the state for 4 years. In 1991 election, party did not win people’s support. This time, congress won the election and formed the government.

JAC Class 9th Social Science Notes Civics Chapter 3 Electoral Politics

→ Why do we Need Elections?

  • The mechanism by which people can choose their representatives at regular intervals and change them if they wish to do so is called Election.
  • The elections are needed for any representative democracy because : (i) They solve problem of assessing people on the basis of education, knowledge or experience. (ii) They help in analysing that the people like their representatives or not. (iii) They ensure that the representatives rule as per the wishes of the people and make sure that those
  • Who are not working for the people, do not remain their representatives.
  • In an election, the voters make many choices.
  • They can choose who will make laws for them.
  • They can choose who will form the government and take major decisions.
  • They can choose the party whose policies will guide the government and law-making.

→ What Makes an Election Democratic

  • A simple list of the minimum conditions of a democratic election: (i) Everyone should be able to choose representative. (ii) There should be several candidates to choose from. (iii) The choice should be offered at regular ntervals. (iv) The candidate preferred by the people should get elected. (v) Elections should be conducted in a free and fair manner.

→ Is it Good to have Political Competition?

  • Regular electoral competition provides incentives to political parties and leaders. They know that if they raise issues that people want to be raised, their popularity and chances of victory will increase in the next elections. But if they fail to satisfy the voters with their works they will not be able to win again.

JAC Class 9th Social Science Notes Civics Chapter 3 Electoral Politics

→ What is Our System of Elections?

  • In India, Lok Sabha and Vidhan Sabha (Assembly) elections are held regularly after every five years. This is known as general election.
  • Sometimes, election is held only for one constituency to fill the vacancy caused by death or resignation of a member. This is known as by-election.

→ Electoral Constituencies

  • The country is divided into different areas for election purposes. These areas are called electoral constituencies.
  • For Lok Sabha elections, the country is divided into 543 constituencies. The representative elected from each constituency is called the Member of Parliament (MP)
  • Each state is divided into a specific number of Assembly constituencies. In this case, the elected representative is called the Member of Legislative Assembly or an MLA.
  • Each Parliamentry constituency has, within it, several assembly constituencies.For Panchayat and Municipal elections each village or town is divided into several ‘wards’, that are just like constituencies.

→ Reserved Constituencies

  • Constituencies that are reserved for the weaker sections, i.e., for people belong to the scheduled castes (SC) and scheduled tribes(ST) are called Reserved Constituencies.
  • Scheduled tribes can contest an election from a constituency reserved for SC/ST.
  • In Lok Sabha, 84 seats are reserved for the Scheduled Castes and 47 for the Scheduled Tribes.
  • In many states, seats in rural (Panchayat) and urban (municipalities and corporations) local bodies are now reserved for Other Backward Classes (OBC).
  • One-third of the seats are reserved in rural and urban local bodies for women candidates.

→ Voters’ List

  • In a democratic election, the list of those who are eligible to vote is prepared much before the election and given to everyone. This list is officially called the Electoral List and is commonly called as the Voters’ List.
  • A complete revision of the list takes place every five years to ensure that it remains up to date.
  • An EPIC (Election Photo Identity Card) has been given by the government to every person on the voters’ list. The voters are required to carry this card when they go out to vote so that no one can vote for someone else.

JAC Class 9th Social Science Notes Civics Chapter 3 Electoral Politics

→ Nomination of Candidates

  • Anyone who is a voter can also become a candidate in elections. The only difference to be a voter is that the minimum age to vote is 18 years, while to be a candidate in an election, the minimum age is 25 years.
  • There are also some other restrictions on criminals but these apply in very extreme cases.
  • Political parties nominate their candidates who get the party support and symbol. Party’s nomination is often called party ticket.
  • The candidate has to fill a nomination form and give some amount as security deposit.
  • Every candidate has to make a legal declaration, giving full detail of: (i) Educational qualifications of the candidate,(ii) Detail of the assets and liabilities of the candidate and his/her family, (iii) Serious criminal cases pending aganist the candidate.
  • This information has to be made public.

→ Educational Qualifications for Candidates

  • There is no educational qualification required for being an MP or an MLA. However, the relevant qualifications for candidates is the ability to understand peoples’ concerns, problems and to represent people’s interests.

→ Election Campaign

  • In our country, election compaigning takes place for a two week period between the announcement of the final list of candidates and the date of polling.
  • In election campaigns, political parties try to attract public attention on some big issues. They want to attract the public to that issue and get them to vote for their party on the basis.

→ Polling and Counting of Votes

  • The day, when the voters cast or poll their vote is called the election day. Every person whose name is on the voters’ list go to a nearby polling booth and cast his/her vote through a secret ballot.
  • Now, Electronic Voting Machines (EVMs) are used to record votes, where voter presses button against the name of that candidate, in favour of whom he/she wants to cast his/ her vote.
  • Once the polling is over, all the EVMs are sealed and taken to a secure place.
  • A few days later, on a fixed date, all the EVMs are opened and the votes secured by each candidate are counted.
  • The candidate who secures the highest number of votes from a constituency is declared elected.

→ What Makes Elections in India Democratic?

  • There are many factors which ensure that elections held in India are democratic:

→ Independent Election Commission

  • In our country, election are conducted by an independent and very powerful Election Commission. It enjoys the same kind of independence that the judiciary enjoys.
  • Election Commission takes decisions on every aspect of conduct and control of election.
  • Government officers on election duty, work under the control of Election Commission and not the government.

→ Popular Participation

  • People’s participation in election is usually measured by voter turnout figures.
  • In India, the poor, illiterate and under-privileged people vote in larger proportion as compared to the rich and privileged sections.

→ Acceptance of Election Outcome

  • If elections are not free or fair, the outcome always favours the powerful. In such a situation, the rulling parties do not lose elections.
  • Usually, losing party does not accept the outcome of a rigged election.
  • Except some disputed elections, the electoral outcomes are usually accepted by the defeated party as people’s verdict.

→ Challenges to Free and Fair Elections

  • Some candidates with criminal records are able to secure party tickets from major parties due to their political connections.
  • Candidates and parties with a lot of money may not be sure of their victory, but they do enjoy an unfair advantage over smaller parties and independent candidates.
  • Elections offer only little choice to ordinary citizens, all the major parties are quite similar to each other in policies and practice.
  • Due to some challenges to free and fair election, there is demand of reforms in our electoral system by citizens, social activists and organisations.

JAC Class 9th Social Science Notes Civics Chapter 3 Electoral Politics

→ Election: The mechanism by which people choose their representatives at regular intervals is called election.

→ Political party: A political party is an organized group of people who seek to capture political power through an election in order to run the affairs of a country; it often puts forward candidates for public office.

→ Constituency: Voters in a geographical area who elect representatives to the legislative bodies.

→ Factionalism: It refers to splitting up of a group in small factions. In this political concept, a group of persons form a minority in a larger group.

→ General election: In India, Lok Sabha and Vidhan Sabha (Assembly) elections are held regularly after every five years. This is known as general election.

→ By election: If a representative from a constituency dies while in office or if the office falls vacant because of reasons like resignation, fresh elections are held in that particular constituency. Such an election is called by election.

→ Electoral Constituencies: An area-based system of representation is followed where the country is divided into different areas for purpose of election. These are called electoral constituencies.

→ MP: Member of Parliament.

→ MLA: Member of Legislative Assembly.

→ Electoral Roll: it is the voters’ list prepared by a door to door survey to include only bonafide voters and minimise the role of bogus voters.

→ Universal Adult Franchise: Every Indian citizen of eighteen years and above has the right to vote, irrespective of caste, creed or sex.

→ Code of Conduct: A set of norms and guidelines to be followed by political parties and contesting condidates during election time.

JAC Class 9th Social Science Notes Civics Chapter 3 Electoral Politics

→ Polling booth: A make shift place where people go to caste their votes on the election day.

→ EVM: Electronic Voting Machine. It is voting using electronic means to either aid or take care of the chores of casting and counting votes.

→ Rigging: Fraud and malpractices indulged by a party or candidate to increase its votes. It includes stuffing ballot boxes by a few persons using the votes of others; recording multiple votes by the same person; and bribing polling officers to favour a candidate.

→ Election Commission: The entire process of election in our country is -conducted, controlled and supervised by an independent body called the Election commission.

→ Turnout: The percentage of eligible voters who cast their votes in an election.

→ Rigged Election: Election on the basis of fraud or malpractices.

→ Incumbent: The Current holder of a political office. Usually, the choice for the voters in elections is between the incumbent party or candidate and those who oppose them.

→ Level Playing Field: Condition is which all parties and condidates contesting in an election have equal opportunities to appeal for votes and to carry out the elections campaign.

→ Election Manifesto: A document published by each political party before elections, containing the policies and programmes of the party.

JAC Class 9 Social Science Notes

JAC Class 10 Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 4 शिशुलालनम्

Jharkhand Board JAC Class 10 Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 4 शिशुलालनम् Textbook Exercise Questions and Answers.

JAC Board Class 10th Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 4 शिशुलालनम्

JAC Class 10th Sanskrit शिशुलालनम् Textbook Questions and Answers

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरं लिखत (एक शब्द में उत्तर लिखिए)
(क) कुशलवौ कम् उपसृत्य प्रणमतः ?
(कुश और लव किसके पास जाकर प्रणाम करते हैं?)
(ख) तपोवन वासिनः कुशस्य मातरं केन नाम्ना आह्वयन्ति?
(तपोवनवासी कुश की माता को किस नाम से बुलाते हैं?)
(ग) वयोऽनुरोधात् कः लालनीयः भवति?
(उम्र के कारण कौन लाड़ करने योग्य होता है?)
(घ) केन सम्बन्धेन वाल्मीकिः लव कुशयोः गुरुः?
(किस संबंध से वाल्मीकि लव-कुश के गुरु हैं?)
(ङ) कुत्र लवकुशयोः पितुः नाम न व्यवह्रियते?
(लव-कुश के पिता का नाम कहाँ व्यवहार में नहीं लाया जाता ?)
उत्तरम्
(क) रामम्
(ख) देवी
(ग) शिशुजन: (बच्चे)
(घ) उपनयनोपदेशेन (यज्ञोपवीत संस्कार (दीक्षा) के कारण
(ङ) तपोवने (तपोवन में)।

JAC Class 10 Sanskrit Solutions Chapter 4 शिशुलालनम्

प्रश्न 2.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत –
(निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर संस्कृत भाषा में लिखिए)
(क) रामाय कुशलवयोः कण्ठाश्लेषस्य स्पर्शः कीदृशः आसीत् ?
(राम के लिए कुश और लव को गले लगाने का स्पर्श कैसा था ?)
उत्तरम् :
रामाय कुशलवयोः कण्ठाश्लेषस्य स्पर्शः हृदयग्राही आसीत्।
(राम के लिए कुश-लव को गले लगाने का स्पर्श हृदयग्राही था।)

(ख) रामः लवकुशौ कुत्र उपवेशयितुं कथयति ?
(राम लव-कुश को कहाँ बैठने के लिए कहते हैं ?)
उत्तरम् :
रामः लवकुशौ आसनार्धमुपवेशयितुं कथयति।
(राम लव-कुश को आधे आसन पर बैठने के लिए कहते हैं।)

(ग) बालभावात् हिमकरः कुत्र विराजते ?
(बालभाव के कारण चन्द्रमा कहाँ शोभा देता है ?)
उत्तरम् :
बालभावात् हिमकरः पशुपति-मस्तके विराजते।
(बालभाव के कारण चन्द्रमा शिव के शिर पर शोभा देता है।)

JAC Class 10 Sanskrit Solutions Chapter 4 शिशुलालनम्

(घ) कुशलवयोः वंशस्य कर्ता कः ?
(कुश और लव के वंश का कर्ता कौन है ?)
उत्तरम् :
कुशलवयोः वंशस्य कर्ता सहस्रदीधितिः। (कुश-लव के वंश का कर्ता सूर्य है।)

(ङ) कुशलवयोः मातरं वाल्मीकिः केन नाम्ना आह्वयति ?
(कुश-लव की माता को वाल्मीकि किस नाम से पुकारते हैं ?)
उत्तरम् :
कुशलवयोः मातरं वाल्मीकिः ‘वधूः’ इति नाम्ना आह्वयति।
(कुश-लव की माता को वाल्मीकि ‘बह के नाम से पुकारते हैं।)

प्रश्न 3.
रेखाङ्कितपदेषु विभक्ति तत्कारणंच उदाहरणानुसारं निर्दिशत –
(रेखाङ्कित पदों में विभक्ति-कारण का उदाहरणानुसार निर्देश कीजिए)
यथा – राजन् ! अलम् अतिदाक्षिण्येन। (महाराज ! अधिक दक्षता मत करो।)
उत्तरम् :
तृतीया विभक्ति। ‘अलम्’ के योग में तृतीया।

JAC Class 10 Sanskrit Solutions Chapter 4 शिशुलालनम्

(क) रामः लवकुशौ आसनार्धम् उपवेशयति। (राम लवकुश को आधे आसन पर बैठाते हैं।)
उत्तरम् :
द्वितीया। ‘उप’ योगे (उप + विश्) के योग में।

(ख) धिङ्माम् एवं भृतम्। (इस प्रकार के मुझको धिक्कार है।)
उत्तरम् :
द्वितीया। ‘धिक्’ के योग में।

(ग) अङ्क-व्यवहितम् अध्यास्यतां सिंहासनम्। (गोदी में बने आसन पर बैठिए।)
उत्तरम् :
द्वितीया। अधिशीङ्स्थासां कर्म
(‘अधि’ उपसर्गपूर्वक शी, स्था तथा आस् धातु के योग में द्वितीया।)

(घ) अलम् अतिविस्तरेण। (अधिक विस्तार मत करो।)
उत्तरम् :
तृतीया। ‘अलम्’ के योग में तृतीया।

(ङ) रामम् उपसृत्य प्रणम्य च।।
उत्तरम् :
‘उप’ उपसर्ग के योग में ‘राम’ में द्वितीया।

JAC Class 10 Sanskrit Solutions Chapter 4 शिशुलालनम्

प्रश्न 4.
यथानिर्देशम् उत्तरम्त् –
(निर्देशानुसार उत्तरम् दीजिए)
(क) ‘जानाम्यहं तस्य नामधेयम्’ अस्मिन् वाक्ये कर्तृ पदं किम्?
(इस वाक्य में कर्ता क्या है?)
उत्तरम् :
अहम् (मैं)।

(ख) ‘किं कुपिता एवं भणति उत प्रकृतिस्था’ अस्मात् वाक्यात् ‘हर्षिता’ इति पदस्य विपरीतार्थकं पदं चित्वा
लिखत।
(‘क्या नाराज हुई इस तरह कहते हो अथवा स्वाभाविक, इस वाक्य से ‘हर्षिता’ पद का विलोम लिखिए।)
उत्तरम् :
कुपिता (नाराज)

(ग) विदूषकः (उपसृत्य) ‘आज्ञापयतु भवान्’ अत्र भवान् इति पदं कस्मै प्रयुक्तम्?
(‘आज्ञापयतु भवान्’ में भवान् पद किसके लिए प्रयोग हुआ है?)
उत्तरम् :
रामाय (राम के लिए)।

(घ) ‘तस्मादङ्क-व्यवह्नितम् अध्यासाताम् सिंहासनम्’ अत्र क्रियापदं किम्’?
(‘तस्मादङ्क’ आदि वाक्य में क्रिया पद क्या है?)
उत्तरम् :
अध्यासाताम् (विराजिए)।

JAC Class 10 Sanskrit Solutions Chapter 4 शिशुलालनम्

(ङ) ‘वयसस्तु न किञ्चिदान्तरम्’ अत्र ‘आयुषः’ इत्यर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?
(‘वयसस्तु’ आदि वाक्य में आयुषः के अर्थ में क्या शब्द प्रयुक्त हुआ है?)
उत्तरम् :
वयसः (आयु का)।

प्रश्न 5.
अधोलिखितानि वाक्यानि कः कं प्रति कथयति –
(निम्नलिखित वाक्यों को कौन किससे कहता है -)
उत्तरम् :
JAC Class 10 Sanskrit Solutions Chapter 4 शिशुलालनम् 1.1

प्रश्न 6.
(अ) मञ्जूषातः पर्यायद्वयं चित्वा पदानां समक्षं लिखत
[मञ्जूषा (बॉक्स) में से दो पर्यायवाची शब्द चुनकर पदों के सामने लिखिए-]
शिवः, शिष्टाचारः, शशिः, चन्द्रशेखरः, सुतः, इदानीम्, अधुना, पुत्रः, सूर्यः, सदाचारः, निशाकरः, भानुः।
(क) हिमकरः
(ख) सम्प्रति
(ग) समुदाचारः
(घ) पशुपतिः
(ङ) तनयः
(च) सहस्रदीधितिः।
उत्तरम् :
(क) हिमकरः = शशिः, निशाकरः
(ख) सम्प्रति = अधुना, इदानीम्
(ग) समुदाचारः = शिष्टाचारः, सदाचारः
(घ) पशुपतिः = चन्द्रशेखरः, शिवः
(ङ) तनयः = सुतः, पुत्रः
(च) सहस्रदीधितिः = सूर्यः, भानुः।

JAC Class 10 Sanskrit Solutions Chapter 4 शिशुलालनम्

(आ) विशेषण-विशेष्यपदानि योजयत (विशेषण-विशेष्य पदों को जोड़िए) –
विशेषणपदानि – विशेष्यपदानि
यथा – श्लाघ्या – कथा
1. उदात्तरम्यः (क) समुदाचारः
2. अतिदीर्घः (ख) स्पर्शः
3. समरूपः (ग) कुशलवयोः
4. हृदयग्राही (घ) प्रवास:
5. कुमारयोः (ङ) कुटुम्बवृत्तान्तः।
उत्तरम् :
1. उदात्तरम्यः (क) समुदाचारः
2. अतिदीर्घः (घ) प्रवास:
3. समरूपः (ङ) कुटुम्बवृत्तान्तः।
4. हृदयग्राही (ख) स्पर्शः
5. कुमारयोः (ग) कुशलवयोः

प्रश्न 7.
(क) अधोलिखितपदेषु सन्धिं कुरुत (निम्नलिखित पदों में सन्धि कीजिए)
(क) द्वयोः + अपि
(ख) द्वौ + अपि
(ग) क: + अत्र
(घ) अनभिज्ञः + अहम्
(ङ) इति + आत्मानम्।
उत्तरम् :
(क) द्वयोरपि,
(ख) द्वावपि,
(ग) कोऽत्र,
(घ) अनभिज्ञोऽहम्,
(ङ) इत्यात्मानम्।

JAC Class 10 Sanskrit Solutions Chapter 4 शिशुलालनम्

(ख) अधोलिखितपदेषु सन्धिविच्छेदं कुरुत –
(निम्नलिखित पदों का सन्धि-विच्छेद कीजिए)
(क) अहमप्येतयोः
(ख) वयोऽनुरोधात्
(ग) समानाभिजनौ
(घ) खल्वेतत्
उत्तरम् :
(क) अहमप्येतयोः = अहम + अपि + एतयोः
(ख) वयोऽनुरोधात् = वयः + अनुरोधात्
(ग) समानाभिजनौ = समान + अभिजनौ
(घ) खल्वेतत् = खलु + एतत्।

JAC Class 10th Sanskrit शिशुलालनम् Important Questions and Answers

शब्दार्थ चयनम् –

अधोलिखित वाक्येषु रेखांकित पदानां प्रसङ्गानुकूलम् उचितार्थ चित्वा लिखत –

प्रश्न 1.
रामस्य समीपम् उपसृत्य प्रणम्य च।
(अ) उपगम्य
(ब) प्रविशतः
(स) तापसी
(द) कुशलवौ
उत्तरम् :
(अ) उपगम्य

JAC Class 10 Sanskrit Solutions Chapter 4 शिशुलालनम्

प्रश्न 2.
राजासनं खल्वेतत्, न युक्तमध्यासितुम्।
(अ) रामस्य समीपम्
(ब) प्रणम्य
(स) सिंहासनम्
(द) महाराजस्य
उत्तरम् :
(ब) प्रणम्य

प्रश्न 3.
भवति शिशुजनो वयोऽनुरोधाद् गुणमहतामपि लालनीय एव।
(अ) भवतोः
(ब) परिष्वज्य
(स) राजासनम्
(द) बालको
उत्तरम् :
(द) बालको

प्रश्न 4.
एष भवतोः सौन्दर्यावलोकजनितेन कौतूहलेन पृच्छामि।
(अ) भवतोः
(ब) अयम्।
(स) कौतूहलेन
(द) क्षत्रियकुल
उत्तरम् :
(ब) अयम्।

JAC Class 10 Sanskrit Solutions Chapter 4 शिशुलालनम्

प्रश्न 5.
समरूपः शरीरसन्निवेशः। वयसस्तु न किञ्चिदन्तरम्।
(अ) आयुसः
(ब) वंशयोः
(स) कथम्
(द) सोदयौँ
उत्तरम् :
(अ) आयुसः

प्रश्न 6.
आर्यस्य वन्दनायां लव इत्यात्मानं श्रावयामि।
(अ) युज्यते
(ब) श्रोता
(स) निर्दिश्य
(द) निवेदयामि
उत्तरम् :
(द) निवेदयामि

प्रश्न 7.
अहमत्रभवतोः जनकं नामतो वेदितुमिच्छामि।
(अ) सम्बन्धेन
(ब) पितरम्
(स) उपनयन
(द) जननी
उत्तरम् :
(ब) पितरम्

JAC Class 10 Sanskrit Solutions Chapter 4 शिशुलालनम्

प्रश्न 8.
न कश्चिदस्मिन् तपोवने तस्य नाम व्यवहरति।
(अ) अमुष्य
(ब) कश्चित्
(स) व्यवहरति
(द) वयस्य
उत्तरम् :
(अ) अमुष्य

प्रश्न 9.
एवं तावत् पृच्छामि निरनुक्रोश इति क एवं भणति ?
(अ) विचिन्त्य
(ब) कुपिता
(स) प्रपात
(द) कथयति
उत्तरम् :
(द) कथयति

प्रश्न 10.
किं कुपिता एवं भणति, उत प्रकृतिस्था ?
(अ) क्रुद्धा
(ब) तपस्विनी
(स) स्वापत्यमेव
(घ) निर्भर्त्सयति
उत्तरम् :
(अ) क्रुद्धा

संस्कृतमाध्यमेन प्रश्नोत्तराणि –

एकपदेन उत्तरत (एक शब्द में उत्तर दीजिए)

प्रश्न 1.
विदूषकः कान् मार्ग दर्शयति ?
(विदूषक किनको मार्गदर्शन करता है?)
उत्तरम् :
लवकुशौ।

JAC Class 10 Sanskrit Solutions Chapter 4 शिशुलालनम्

प्रश्न 2.
कुशलवी कम् उपसृत्य प्रणमतः ?
(कुश और लव किसके पास जा कर प्रणाम करते हैं ?)
उत्तरम् :
रामम्।

प्रश्न 3.
रामः सौन्दर्यावलोकजनितेन कुतूहलेन कं पृच्छति ?
(राम सौन्दर्य देखने से उत्पन्न आश्चर्य से किसको पूछते हैं ?)
उत्तरम् :
कुशलवौ (लव-कुश को)।

प्रश्न 4.
कुशस्य समुदाचारः कीदृशः ?
(कुश का सदाचार कैसा है ?)
उत्तरम् :
उदात्तरम्यः (अत्यन्त रमणीय)।

प्रश्न 5.
कुशः स्वपितुः किं नाम न्यवेदयत् ?
(कुश ने अपने पिता का क्या नाम बताया ?)
उत्तरम् :
निरनुक्रोशः (निर्दयी)।

JAC Class 10 Sanskrit Solutions Chapter 4 शिशुलालनम्

प्रश्न 6.
कशलवयोः जनकस्य निरनुक्रोशः इति नाम केन कतम् ?
(लवकुश के पिता का नाम निर्दयी किसने रखा ?)
उत्तरम् :
अम्बया (सीतया)।

प्रश्न 7.
लवकुशयोः जननीं ‘वधूः’ शब्देन कः आह्वयति ?
(लव-कुश की माँ को ‘वधू’ शब्द से कौन बुलाता है ?)
उत्तरम् :
वाल्मीकिः।

प्रश्न 8.
रामस्य कुमारयोः च कुटुम्बवृत्तान्तः कीदृशः ?
(राम और कुमारों का कुटुम्ब-वृत्तान्त कैसा है ?)
उत्तरम् :
समरूपः (समान)।

प्रश्न 9.
रामेण कः सम्माननीयः नाट्यांशानुसारम् ?
(नाट्यांश के अनुसार राम के द्वारा क्या सम्माननीय है ?)
उत्तरम् :
मुनिनियोगः (मुनि का कार्य)।

JAC Class 10 Sanskrit Solutions Chapter 4 शिशुलालनम्

प्रश्न 10.
रामः किं श्रोतुम् इच्छति ?
(राम क्या सुनना चाहते हैं ?)
उत्तरम् :
सुहृद्जनसाधारणम् (सामान्य सुहद्जनों को)।

प्रश्न 11.
अतिथिजन-समुचितः कः आचारः ?
(अतिथि जनोचित क्या आचार बताया है ?)
उत्तरम् :
कण्ठाश्लेषः (गले लगना)।

प्रश्न 12.
रामः कुत्र स्थितः आसीत् ?
(राम कहाँ बैठे थे ?)
उत्तरम् :
सिंहासनस्य / सिंहासने (सिंहासन पर)।

प्रश्न 13.
कुशलवयोः वंशस्य कर्ता कः आसीत् ?
(कुश और लव के वंश का कर्ता (पूर्वज) कौन था ?)
उत्तरम् :
सहस्रदीधितिः (सूर्य)।

JAC Class 10 Sanskrit Solutions Chapter 4 शिशुलालनम्

प्रश्न 14.
रामः कशलवौ केन (कथ) पच्छति ?
(राम कश लव को किससे (कैसे) पछते हैं ?)
उत्तरम् :
कुतूहलेन (आश्चर्य से)।

प्रश्न 15.
कुशलवयोः गुरोः नाम किम् आसीत् ?
(कुश और लव के गुरु का नाम क्या था ?)
उत्तरम् :
वाल्मीकिः (वाल्मीकि)।

प्रश्न 16.
वाल्मीकिः कुशलवयोः केन सम्बन्धेन गुरु आसीत् ?
(वाल्मीकि लव-कुश के किस सम्बन्ध से गुरु थे ?)
उत्तरम् :
उपनयनोपदेशेन (यज्ञोपवीत संस्कार से)।

प्रश्न 17.
लवः स्वमातुः कति नामानि कथयति?
(लव अपनी माँ के कितने नाम बताता है ?)
उत्तरम् :
द्वे (दो)।

JAC Class 10 Sanskrit Solutions Chapter 4 शिशुलालनम्

प्रश्न 18.
तपोवनवासिनः कुशलवयोः मातरं केन नाम्ना आवयन्ति ?
(तपोवन के वासी कुश-लव की माता को किस नाम से बुलाते हैं ?)
उत्तरम् :
‘देवी’ इति (देवी)।

प्रश्न 19.
कस्य वेला सञ्जाता ?
(किसका समय हो गया ?)
उत्तरम् :
रामायणगानस्य (रामायण-गान का)।

प्रश्न 20.
लवकुशौ कः त्वरयति ?
(लव कुश को जल्दी कौन कराता है ?)
उत्तरम् :
उपाध्यायदूतः (गुरुंजी का दूत)।
पूर्णवाक्येन उत्तरत (पूरे वाक्य में उत्तर दीजिए)

प्रश्न 21.
यदा रामः कुशलवौ आसनार्धम् उपवेष्टुं निर्दिशति तदा तौ किम् अकथयताम् ?
(जब राम ने कुश और लव को आधे आसन पर बैठने का निर्देश दिया तब उन्होंने क्या कहा ?)
उत्तरम् :
तदा तौ अकथयताम् – ‘राजासनम् खलु एतत्, न युक्तम् अध्यासितुम्।’
(तब उन्होंने कहा – ‘यह राजा का आसन है, बैठना उचित नहीं’।)

प्रश्न 22.
कौतूहलेन रामः किम् अपृच्छत् ? (आश्चर्य से राम ने क्या पूछा ?)
उत्तरम् :
क्षत्रियकुलपितामहयोः सूर्यचन्द्रयोः को वा भवतो वंशस्य कर्ता ?।
(क्षत्रिय ‘कुल’ के पितामहों, सूर्य और चन्द्र में से तुम्हारे वंश का कर्ता/पूर्वज कौन है?)

JAC Class 10 Sanskrit Solutions Chapter 4 शिशुलालनम्

प्रश्न 23.
कुशलवयोः पितुः नाम कः जानाति ?
(लवकुश के पिता का नाम कौन जानता है ?)
उत्तरम् :
नाट्यांशानुसारं स्वपितुः नाम कुश: जानाति।
(नाट्यांश के अनुसार अपने पिता का नाम कुश जानता है।)

प्रश्न 24.
नाट्यांशानुसारं कुतूहलेनाविष्टो रामः किं वेदितुम् ऐच्छत् ?
(नाट्यांश के अनुसार आश्चर्यचकित राम क्या जानना चाहते थे ?)
उत्तरम् :
कुतूहलेनाविष्टः रामः कुशलवयोः मातरं नामतः वेदितुम् ऐच्छत्।
(आश्चर्यचकित राम लव-कुश की माता को नाम से जानना चाहते थे।)

प्रश्न 25.
रामायणस्य सन्दर्भः कीदृशः ?
(रामायण का सन्दर्भ कैसा है ?)
उत्तरम् :
रामायणस्य सन्दर्भः वसुमती प्रथममवतीर्णः गिरां सन्दर्भः।
(रामायण का सन्दर्भ पृथ्वी पर पहली बार अवतीर्ण हुआ वाणी का सन्दर्भ है।)

प्रश्न 26.
कुशलवौ केनोपदिश्यमानमार्गों प्रविशतः ?
(कुश और लव किसके द्वारा मार्ग-निर्देश किए जाते हुए प्रवेश करते हैं?)
उत्तरम् :
कुशलवौ विदूषकेणोपदिश्यमानमार्गों प्रविशतः।
(कुश और लव विदूषक द्वारा मार्ग-निर्देश किए जाते हुए प्रवेश करते हैं।)

JAC Class 10 Sanskrit Solutions Chapter 4 शिशुलालनम्

प्रश्न 27.
रामस्य कौतूहलः केन जनितः आसीत् ?
(राम का आश्चर्य किससे उत्पन्न हुआ ?)
उत्तरम् :
रामस्य कौतूहल: कुशलवयोः सौन्दर्यावलोकजनितः आसीत्।
(राम का आश्चर्य कुश और लव के सौन्दर्य से उत्पन्न था।)

प्रश्न 28.
रामेण तपोवनस्य किं माहात्म्यम् मतम् ?
(राम ने तपोवन का क्या माहात्म्य माना ?)
उत्तरम् :
यतः तपोवने कुशलवयोः जनकस्य कोऽपि नाम न व्यवहरति।
(क्योंकि तपोवन में लव-कुश के पिता का कोई नाम नहीं लेता है।)

प्रश्न 29.
रामानुसारः प्रवासः कीदृशः भवति ?
(राम के अनुसार प्रवास कैसा होता है ?)
उत्तरम् :
रामानुसारः प्रवासः अतिदीर्घः दारुणश्च।
(राम के अनुसार प्रवास अत्यन्त लम्बा और कठोर है।)

प्रश्न 30.
रामायणस्य कविः कीदृशः ?
(रामायण का कवि कैसा है ?)
उत्तरम् :
रामायणस्य कवि पुराण: व्रतनिधिः च।
(रामायण का कवि पुरातन और तपोनिधि है।)

JAC Class 10 Sanskrit Solutions Chapter 4 शिशुलालनम्

अन्वय-लेखनम् –

अधोलिखितश्लोकस्यान्वयमाश्रित्य रिक्तस्थानानि पूरयत –
(नीचे लिखे श्लोक के अन्वय के आधार पर रिक्तस्थानों की पूर्ति कीजिए)

1. भवति ……… केतकच्छदत्वम् ॥
मञ्जूषा – पशुपति, लालनीयः, वयोऽनुरोधात्, मकरः।

गुणमहतामपि (i) ……… शिशुजनः (ii)……….एव भवति। बालभावात् (iii) ……… अपि (iv) …. मस्तक-केतकच्छदत्वं व्रजति।
उत्तरम् :
(i) वयोऽनुरोधात् (ii) लालनीयः (iii) हिमकरः (iv) पशुपति।

2. भवन्तौ ……….. परिकरः ॥
मञ्जूषा – पुराणः, सरसिरुहनाभस्य, वसुमतीम्, श्लाघ्या कथा।

भवन्तौ गायन्तौ (i) ……….. प्रतिनिधिः कविः अपि (ii)……….. प्रथमम् अवतीर्ण: गिराम् अयं सन्दर्भ: (iii) ………. च इयं (iv) ……… सः च अयं परिकरः नियतं श्रोतारं पुनाति रमयति च।
उत्तरम् :
(i) पुराण: (ii) वसुमतीम् (iii) सरसिरुहनाभस्य (iv) श्लाघ्या कथा।

JAC Class 10 Sanskrit Solutions Chapter 4 शिशुलालनम्

प्रश्ननिर्माणम् –

अधोलिखित वाक्येषु स्थूलपदमाधृतय प्रश्ननिर्माणं कुरुत –

1. विदूषकेनोपदिश्यमानमार्गौ तापसौ कुशलवौ प्रविशतः।
(विदूषक द्वारा मार्ग दर्शाए हुए तपस्वी कुश और लव प्रवेश करते हैं।)
2. रामः कुशलवौ आसनार्धमुपवेशयति।
(राम कुश और लव को आधे आसन पर बैठाते हैं।)
3. शिशुजनो वयोऽनुरोधात् गुणवतामपि लालनीयः भवति।
(बच्चे उम्र के कारण गुणवानों के द्वारा भी लाड़ करने योग्य होते हैं।)
4. हिमकरः बालभावात् पशुपति-मस्तक-केतकच्छदत्वं व्रजति।
(चन्द्रमा बालभाव से शिव के सिर पर केतकी के छत्र की शोभा प्राप्त करता है।)
5. आवयोः गुरोः नाम भगवान् वाल्मीकिः।
(हम दोनों के गुरु का नाम भगवान् वाल्मीकि है 1)
6. सा तपस्विनी मत्कृतेनापराधेन स्वापत्यमेवं भर्स्यति।
(वह बेचारी मेरे द्वारा किए गए अपराध के कारण अपनी सन्तान की इस प्रकार भर्त्सना करती है।)
7. अलम् अति-विस्तेरण।
(अधिक विस्तार मत करो।)
8. तपोवनवासिनः देवीति नाम्नाह्वयन्ति।
(तपोवनवासी ‘देवी’ इस नाम से बुलाते हैं।)
9. उपाध्यायदूतोऽस्मान् त्वरयति।
(उपाध्याय का दूत हमसे जल्दी करवाता है।)।
10. अपूर्वोऽयं मानवानां सरस्वत्यवतारः।
(मनुष्यों का यह सरस्वती अवतार अनोखा है।)
उत्तरम् :
1. विदषकेन उपदिश्यमानमार्गों को प्रविशतः ?
2. रामः कुशलवौ कत्र उपवेशयति ?
3. शिशुजनः कस्मात् गुणवतामपि लालनीयः भवति ?
4. हिमकरः कस्मात् पशुपति-मस्तक-केतकच्छदत्वं व्रजति ?
5. युवयोः गुरोः नाम किम् ?
6. सा तपस्विनी केन कारणेन स्वापत्यमेवं भर्त्सयति ?
7. अलम् कः ?
8. के देवीति नाम्नाह्वयन्ति ?
9. क; युष्मान् त्वरयति ?
10. कीदृशोऽयं मानवानां सरस्वत्यवतारः।

JAC Class 10 Sanskrit Solutions Chapter 4 शिशुलालनम्

भावार्थ-लेखनम् –

अधोलिखित पद्यांशानां संस्कृते भावार्थं लिखत –

1. भवति शिशुजनो ……………………… पशुपति-मस्तक-केतकच्छदत्वम्।।

भावार्थ – अत्यधिक सदाचारस्यापि ना आवश्यकता। सद्गुणोपेतेभ्योऽपि आयुसः कारणात् अल्पवयो बालकः अपि लालनमर्हति। यतः शिशुभावात् एवं शशिः शिवस्य शिरसि केतकपुष्प निर्मितस्य आभूषणस्य शोभां प्राप्नोति।

2. भवन्तौ गायन्तौ ……………………………… सोऽयं परिकरः॥

भावार्थ – रामः कथयति – मह्यमसि महर्षेः निश्चितं कार्यम् आदरणीयमेव। यतः युवाम् उभौ अस्याः कथायाः गायकौ, पुरातनः तपोनिधि: वाल्मीकि, अस्याः कथायाः कवयिता, पृथिवीं सर्व प्रथममवतरितः एषा वाणी कमलनाभस्य विष्णो, एषा प्रशंसनीया कथा, असौ च संयोगः यत् निश्चयमेव श्रोतागणं पावनमानन्दितं च करिष्यति।

मित्र! मनुष्याणाम् अद्भुतः एषः शारदायाः अवतारः तर्हि अहम् सामान्य मित्राणि, जनसामान्यं च श्रोतुमीहे अतः समित्रानन्दन! सभ्यान् अस्माकं समीपं गमयताम्। अहमपि अनयोः चिरात् आसनेन श्रमम् विहार विधाय दूरं करोमि। (एवं पर्वे निष्क्रामन्ति)

अधोलिखितसूक्तीनां भावबोधं हिन्द्या, आंग्लभाषया संस्कृतभाषया वा लिखत।
(निम्नलिखित सूक्तियों का भाव हिन्दी, अंग्रेजी अथवा संस्कृत भाषा में लिखिए।)

(i) भवति शिशुजनो वयोऽनुरोधात् गुणमहताम् अपि लालनीयः।
भावार्थ – शिशवः अल्पायुत्वात् गुणवताम् अपि लालनीया भवन्ति।
(बच्चे अल्पायु होने के कारण गुणवान् लोगों के भी लाड़ करने योग्य होते हैं।)

JAC Class 10 Sanskrit Solutions Chapter 4 शिशुलालनम्

(ii) अतिदीर्घः प्रवासोऽयं दारुणश्च।
भावार्थ – सुविधानाम् अभावत्वात् गृहाबहिर्वासः कष्टप्रदः भवति अतः अति दीर्घः भवति।
(सुविधाओं के अभाव में घर से बाहर रहना बड़ा कष्टदायक होता है। अतः लम्बा होता है।)

(iii) न युक्त स्त्रीगतमनुयोक्तुम्।
भावार्थ – परकीयैः स्त्रीजनैः सह सम्बन्धवर्धनं न उचितम्।
(पराई स्त्रियों के साथ सम्बन्ध बढ़ाना उचित नहीं।)

शिशुलालनम् Summary and Translation in Hindi

पाठ-परिचय – प्रस्तुत पाठ संस्कृत-साहित्य के इसी प्रसिद्ध नाटक ‘कुंदमाला’ के पंचम अंक का सम्पादित रूप है। नाटक में राम द्वारा अपने पुत्रों कुश, लव को पहचानने की कौतूहलवर्द्धक परिकल्पना है। नाट्यांश में श्रीराम अपने पुत्रों कुश और लव को सिंहासन पर बैठाना चाहते हैं किन्तु वे दोनों अति शालीनतापूर्वक मना कर देते हैं। सिंहासनारूढ़ श्रीराम कुश और लव के सौन्दर्य से आकृष्ट होकर उन्हें अपनी गोद में बैठा कर आनन्दित होते हैं। नाट्यांश में शिशु के दुलार का मार्मिक एवं मनोहर चित्रण किया गया है। इसी कारण से इसे ‘शिशुलालनम्’ शीर्षक दिया गया है।

मूलपाठः,शब्दार्थाः, अन्वयः,सप्रसंग हिन्दी-अनुवादः

(सिंहासनस्थः रामः। ततः प्रविशतः विदूषकेनोपदिश्यमानमार्गौ तापसौ कुशलवौ)

विदूषकः – इत इत आर्यो !
कुशलवी – (रामस्य समीपम् उपसृत्य प्रणम्य च) अपि कुशलं महाराजस्य ?
रामः – युष्मदर्शनात् कुशलमिव। भवतोः किं वयमत्र कुशलप्रश्नस्य भाजनम् एव, न पुनरतिथिजन-समुचितस्य कण्ठाश्लेषस्य। (परिष्वज्य) अहो हृदयग्राही स्पर्शः। (आसनार्धमुपवेशयति)
उभौ – राजासनं खल्वेतत्, न युक्तमध्यासितुम्।
रामः – सव्यवधानं न चारित्रलोपाय। तस्मादङ्क – व्यवहितमध्यास्यतां सिंहासनम्। (अङ्कमुपवेशयति)
उभौ – (अनिच्छां नाटयतः) राजन् ! अलमतिदाक्षिण्येन।
रामः – अलमतिशालीनतया।

भवति शिशुजनो वयोऽनुरोधाद् गुणमहतामपि लालनीय एव।
व्रजति हिमकरोऽपि बालभावात् पशुपति-मस्तक-केतकच्छदत्वम्।।

शब्दार्थाः – सिंहासनस्थः रामः = राघवः राज्यासने स्थितः (सिंहासन पर बैठे श्रीराम), ततः = तदा (तब), प्रविशतः = प्रवेशं कुरुतः (प्रवेश करते हैं), विदूषकेनोपदिश्यमानमार्गों = विदूषकेन निर्दिश्यमानपद्धतिः (विदूषक द्वारा राह बताए गए हुए), तापसौ = तपस्विनौ धृततापसवेषौ (तपस्वी), कुशलवौ = कुश: च लवः च (कुश और लव), इत इत आर्यो = अत्र-अत्र एतम् श्रीमन्तौ श्रेष्ठौ (इधर-इधर श्रेष्ठजनो!), रामस्य समीपम् = रामं समया (राम के समीप), उपसृत्य = उपगम्य (निकट जाकर), प्रणम्य = अभिवाद्य च (और प्रणाम करके), अपि कुशलं = किं मंगलं (क्या कुशल है), महाराजस्य = भूभृताम् (महाराज की),

युष्मदर्शनात् = युवयोः दर्शनात् (तुम्हारे दर्शन से), कुशलमिव = मंगलम् इव (कुशल-सा ही है), भवतोः = युवयोः (आप दोनों का), किं वयमत्र = अपि अत्र वयम् (क्या यहाँ हम), कुशलप्रश्नस्य = मंगलपृच्छायाः (कुशल पूछने के), भाजनम् एव = पात्रम् एव (पात्र ही हैं), न पुनरतिथिजनसमुचितस्य = न वयम् अभ्यागताय समीचीनस्य योग्यस्य (क्या हम अतिथि के लिए उचित के), कण्ठाश्लेषस्य – कण्ठे आश्लेषस्य, आलिङ्गनस्य (गले लगाने के पात्र नहीं हैं), परिष्वज्य = आलिङ्गनं कृत्वा (आलिंगन करके), अहो = आश्चर्य (अरे), हृदयग्राही स्पर्शः = हृदयेन ग्राह्यः स्वीकार्यः स्पर्शः (हृदय द्वारा ग्रहण करने योग्य स्पर्श),

आसनार्द्धम् = अर्द्धासने, पार्वे (आधे आसन पर), उपवेशयति = स्थापयति, आसयति (बैठाते हैं), राजासनम् = सिंहासनं, नृपासनम् (राजा का आसन है), खल्वेतत् = वस्तुतः निश्चितं इदम् (वास्तव में निश्चित ही यह), न युक्तमध्यासितुम् = नोचितम् उपवेष्टुम् (बैठना उचित नहीं), सव्यवधानं = व्यवधानेन सहितम् (रुकावट सहित), चारित्रलोपाय = आचरणनाशाय (आचरण लोप के लिए बाधा नहीं अर्थात् सिंहासन पर बैठने से तुम्हारे चरित्र की कोई हानि नहीं होगी), तस्मात् = अतः (इसलिए), अङ्क = क्रोडे (गोद में), व्यवहितम् = सम्पादितम् (बनाए हुए), अध्यास्यताम् = उपविश्यताम् (बैठो), सिंहासनम् = राजासनम् (सिंहासन पर), अङ्कमुपवेशयति = क्रोडे आसयति (गोदी में बैठाते हैं)। अनिच्छां नाटयतः = अनिच्छायाः अभिनयं कुरुतः (अनिच्छा का अभिनय करते हैं), राजन् = नृप! (हे राजन्), अलमति-दाक्षिण्येन = अत्यधिककौशलस्य आवश्यकता न वर्तते, अत्यधिक कौशलं मा कुरु [अत्यधिक दक्षता या कुशलता की आवश्यकता नहीं, अधिक दक्षता या कौशल मत करो (दिखाओ)।

JAC Class 10 Sanskrit Solutions Chapter 4 शिशुलालनम्

भवति शिशुजनो वयोऽनुरोधाद् गुणमहतामपि लालनीय एव।
व्रजति हिमकरोऽपि बालाभावात् पशुपति-मस्तक-केतकच्छदत्वम्।।

अन्वयः – गुणमहतामपि वयोऽनुरोधात् शिशुजनः लालनीयः एव भवति। बालभावात् हिमकरः अपि पशुपति-मस्तक केतकच्छदत्वं व्रजति।

शब्दार्थाः – गुणमहतामपि = सद्गुणेषु उत्कृष्टेभ्यः अपि (महान् गुणवान् लोगों के लिए भी), वयोऽनुरोधात् = आयुस: कारणात्, अल्पवयोऽपि (कम उम्र का बालक भी, उम्र के कारण, अल्पायु होने के कारण), शिशुजनः = बालकः (शिशु या बालक), लालनीयः एव भवति = लालनस्य योग एव भवति, लालनमर्हति (लाड़ के योग्य होता है), यतः = (क्योंकि), बालभावात् हि = शिशुभावात् एव (बालभाव के कारण ही), हिमकरः अपि = शशिः, चन्द्रः अपि (चन्द्रमा भी), पशुपति-मस्तक = शिवस्य शिरसि, शेखरे (भगवान् शिव के मस्तक पर), केतकच्छदत्वम् = केतकपुष्प निर्मितस्य शेखरस्य आभूषणताम् (केवड़ा के फूलों से बने जूड़े पर लगे आभूषण की शोभा को), व्रजति =गच्छति, प्राप्नोति (प्राप्त होता है)।

सन्दर्भ-प्रसङ्गश्च – यह नाट्यांश हमारी ‘शेमुषी’ पाठ्यपुस्तक के ‘शिशुलालनम्’ पाठ से लिया गया है। यह पाठ दिङ्नाग द्वारा रचित ‘कुन्दमाला’ नाटक से संकलित है। इस नाट्यांश में लेखक कुश और लव के साथ श्रीराम का संवाद, व्यवहार एवं सदाचार वर्णन करता है।

हिन्दी-अनुवादः – (श्रीराम सिंहासन पर बैठे हैं। तभी विदूषक द्वारा राह बताए हुए तपस्वी का वेश धारण किए हुए कुश और लव प्रवेश करते हैं।)

विदूषक-इधर-इधर (आइए) आर्य !

कुशलव – (राम के समीप जाकर और प्रणाम करके) क्या महाराज की कुशल है अर्थात् क्या महाराज सकुशल हैं ?
राम – आप दोनों के दर्शन से कुशल-सा ही है। क्या यहाँ हम आप कुशल समाचार पूछने के ही पात्र हैं? तो क्या हम अतिथियों के लिए उचित आलिङ्गन (गले लगने) योग्य नहीं हैं। (आलिङ्गन करके) अरे हृदय से स्वीकार्य स्पर्श है। (आधे आसन पर बैठाते हैं।)
दोनों – यह तो निश्चित ही राजसिंहासन है, बैठना उचित नहीं है।
राम – यह (आपके) चरित्र विनाश का व्यवधान नहीं है अर्थात् इस पर बैठने से आपके चरित्र का विनाश नहीं होगा। इसलिए गोद में बने हुए सिंहासन पर बैठे। (गोदी में बैठाते हैं।)
दोनों (लवकुश) – (अनिच्छा का अभिनय करते हैं) महाराज ! अत्यधिक उदारता मत करें।
राम – अधिक शालीनता की आवश्यकता नहीं है। “महान गुणवान् लोगों के लिए भी अल्पायु बाल उम्र के कारण लाड़ के योग्य होता है। (क्योंकि) बालभाव के कारण ही चन्द्रमा भगवान शिव के सिर पर केवड़ा के फूलों से बने जूड़े पर लगे आभूषण की शोभा को प्राप्त होता है।”

JAC Class 10 Sanskrit Solutions Chapter 4 शिशुलालनम्

2. रामः – एष भवतोः सौन्दर्यावलोकजनितेन कौतूहलेन पृच्छामि-क्षत्रियकुल-पितामहयोः सूर्यचन्द्रयोः
को वा भवतोवंशस्य कर्ता ?
लवः – भगवन् सहस्रदीधितिः।
रामः – कथमस्मत्समानाभिजनौ संवृत्तौ ?
विदूषकः – किं द्वयोरप्येकमेव प्रतिवचनम् ?
लवः – भ्रातरावावां सोदयौं।
रामः – समरूपः शरीरसन्निवेशः।
वयसस्तु न किञ्चिदन्तरम्।
लवः – आवां यमलौ।
रामः – सम्प्रति युज्यते। किं नामधेयम् ?
लवः – आर्यस्य वन्दनायां लव इत्यात्मानं श्रावयामि (कुशं निर्दिश्य) आर्योऽपि गुरुचरणवन्दनायाम्
कुशः – अहमपि कुश इत्यात्मानं श्रावयामि।
रामः – अहो! उदात्तरम्यः समुदाचारः। किं नामधेयो भवतोगुरुः ?

शब्दार्थाः – एषः = अयम् (यह), भवतोः = युवयोः कुशलवयोः (आप दोनों कुश और लव का), सौन्दर्यावलोकजनितेन = सुन्दरतादर्शनोद्भूतेन (सुन्दरता के देखने के कारण), कौतूहलेन = आश्चर्येण (कुतूहल से/के कारण), पृच्छामि = प्रष्टुमिच्छामि (पूछता हूँ), क्षत्रियकुल = क्षात्रकुलोद्भूतयोः पितुः पित्रोः (क्षत्रिय कुल में उत्पन्न दादा/पूर्वज), सूर्यचन्द्रयोः = दिनकरनिशाकरयोः (सूर्य-चन्द्र), वंशयोः = कुलयोः अन्वयोः (वंशों में से), भवतोः = युवयोः (आप दोनों के), वंशस्य = अन्वयस्य, कुलस्य (कुल का), कर्ता = जनयिता (पैदा करने वाला), को = कः (कौन हैं अर्थात् आप सूर्यवंशी हैं या चन्द्रवंशी), भगवान् सहस्त्रदीधितिः = सहस्ररश्मिः भगवान् सूर्यः (हजार किरणों वाले सूर्य), कथम् = किम् (क्या),

अस्मत् = अस्माकम् (हमारे), समान = तुल्यः, सदृशः (समान), अभिजनौ = समानकुलोत्पन्नौ (एक कुल में पैदा होने वाले), संवृतौ = संजातौ (हो गए), किं = अपि (क्या), द्वयोरपि = उभयोरपि (दोनों का भी), एकमेव = समानमेव (एक ही), प्रतिवचनम् = उत्तरम्म् (उत्तरम् है), भ्रातरावावाम् = आवाम् उभौ एव बन्धू (हम दोनों ही भाई हैं), सोदयौँ = सहोदरौ (सगे भाई हैं), समरूप = रूपः समानः (रूप समान, एक जैसा), शरीरसन्निवेशः = अंगरचनाविन्यासः (शरीर की बनावट भी समान है), वयसस्तु = आयुसः तु, अवस्थायाः तु (आयु का), न किञ्चिद् अन्तरम् = किञ्चिदपि न्यूनाधिक्यम् (कोई अन्तर नहीं), आवां यमलौ = आवाम् उभौ एव युगलौ (हम दोनों ही जुड़वाँ हैं), सम्प्रति = इदानीम् (अब),

युज्यते = उचितम्, समीचीनम् (ठीक है, उचित है), किं नामधेयम् = किम् अभिधानम् (क्या नाम है), आर्यस्य = श्रीमतः श्रेष्ठ-जनस्य (आर्य की), वन्दनायाम् = निवेदने, सेवायाम् (सेवा में), लव इत्यात्मानं = लवनाम्ना स्वम् (‘लव’ नाम से अपने को), श्रावयामि = कथयामि/निवेदयामि (सुनाता हूँ, निवेदन करता हूँ, कहता हूँ, अर्थात् मेरा नाम लव है)। कुशं निर्दिश्य = कुशं प्रति संकेतं कृत्वा (कुश की ओर इशारा करके), आर्योऽपि = अग्रजोऽपि (भैया भी), गुरुचरणवन्दनायाम् = आयुवृद्धानाम् चरणसेवायाम् (गुरुचरणों की सेवा में), अहमपि = अहम् अपि (मैं भी), कुश इत्यात्मानम् = ‘कुश’ इति स्वाभिधानम् (‘कुश’ ऐसा अपना नाम निवेदन करता हूँ), अहो = आश्चर्यम् (अरे आश्चर्य है), उदात्तरम्यः = अत्यन्तरमणीयः (अत्यधिक मनोहर है), समुदाचारः = शिष्टाचारः (शिष्टाचार), किं नामधेयो भवतोर्गुरुः = युवयोः गुरोः किमभिधानम् (आपके गुरुजी का क्या नाम है ?)

JAC Class 10 Sanskrit Solutions Chapter 4 शिशुलालनम्

सन्दर्भ-प्रसङ्गश्च – यह नाट्यांश हमारी ‘शेमुषी’ पाठ्य पुस्तक के ‘शिशुलालनम्’ पाठ से लिया गया है। यह पाठ दिङ्नाग द्वारा रचित ‘कुन्दमाला’ नाटक से संकलित है। इस नाट्यांश में नाटककार लव और कुश के साथ राम का संवाद प्रस्तुत करता है। यहाँ राम कुश और लव से परिचय पूछते हैं। उन दोनों के वंश, गुरु, पिता और माता आदि के विषय में जानना चाहते हैं।

हिन्दी-अनुवादः – राम – यह आप दोनों (कुश-लव) की सुन्दरता को देखने से उत्पन्न कुतूहल के कारण पूछता हूँ कि क्षत्रिय कुल में उत्पन्न (तुम्हारे) पितामहों (पूर्वजों) का सूर्य एवं चन्द्र वंशों में से कौन जन्मदाता है अर्थात् आप सूर्यवंशी हैं अथवा चन्द्रवंशी।

लव – हजार किरणों वाले भगवान् सूर्य।
राम – क्या (आप) हमारे समान कुल में ही पैदा होने वाले हैं ?
विदूषक – क्या आप दोनों का एक ही उत्तरम् है ?
लव – हम दोनों भाई हैं, सहोदर हैं।
राम – रूप और अंग विन्यास (शारीरिक गठन) तो समान ही है। उम्र का तो कोई अन्तर नहीं है अर्थात् न्यूनाधिक नहीं है।
लव – हम दोनों जुड़वाँ भाई हैं।
राम – अब ठीक है। क्या नाम है ?
लव – श्रीमान् की सेवा में मैं अपने को ‘लव’ सुनाता (कहता हूँ) (कुश की ओर संकेत करके) भैया भी गुरुचरणों की सेवा में ……….
कुश – मैं भी ‘कुश’ अपना नाम निवेदन करता हूँ।
राम – आश्चर्य है, अत्यधिक शिष्टाचार है। आपके गुरुजी का क्या नाम है ?

JAC Class 10 Sanskrit Solutions Chapter 4 शिशुलालनम्

3. लवः – ननु भगवान् वाल्मीकिः।
रामः – केन सम्बन्धेन ?
लवः – उपनयनोपदेशेन।
रामः – अहमत्रभवतो: जनकं नामतो वेदितुमिच्छामि।
लवः – न हि जानाम्यस्य नामधेयम्। न कश्चिदस्मिन् तपोवने तस्य नाम व्यवहरति।
रामः – अहो माहात्म्यम्।
कुशः – जानाम्यहं तस्य नामधेयम्।
रामः – कथ्यताम्।
कुशः – निरनुक्रोशो नाम ……..
रामः – वयस्य, अपूर्वं खलु नामधेयम्।
विदूषकः – (विचिन्त्य) एवं तावत् पृच्छामि निरनुक्रोश इति क एवं भणति ?
कुशः – अम्बा।
विदूषकः – किं कुपिता एवं भणति, उत प्रकृतिस्था ?
कुशः – यद्यावयोर्बालभावजनितं किञ्चिदविनयं पश्यति तदा एवम् अधिक्षिपति-निरनुक्रोशस्य पुत्रौ, मा चापलम् इति।
विदूषकः – एतयोर्यदि पितुर्निरनुक्रोश इति नामधेयम् एतयोर्जननी तेनावमानिता निर्वासिता एतेन वचनेन दारको निर्भर्त्सयति।
रामः – (स्वगतम्) धिङ् मामेवंभूतम्। सा तपस्विनी मत्कृतेनापराधेन स्वापत्यमेवं मन्युगभैर क्षरैर्निर्भर्त्तयति। (सवाष्पमवलोकयति)

शब्दार्थाः – ननु भगवान् वाल्मीकिः = भगवान् प्रचेतात्मजः वाल्मीकिः (भगवान् वाल्मीकि), केन सम्बन्धेन = केन प्रकारेण (किस सम्बन्ध से), उपनयनोपदेशेन = उपनयन (यज्ञोपवीत) उपदेशेन (संस्कारेण), [उपनयन = (संस्कार दीक्षा या) उपनयन की दीक्षा देने के कारण], अहमत्रभवतोः = अहम् युवयोः (मैं तुम दोनों के), ज को), नामतः = नाम्नः (नाम से), वेदितुमिच्छामि = ज्ञातुम् इच्छामि (जानना चाहता हूँ), न हि जानाम्यस्य नामधेयम् = (अहम्) एतस्य (जनकस्य) अभिधानं न जानामि [(क्योंकि मैं इनका) (पिताजी का) नाम नहीं जानता हूँ], अस्मिन् तपोवने = एतस्मिन् आश्रमे (इस तपोवन में), कश्चित् = कोऽपि (कोई भी), तस्य = अमुष्य मे जनकस्य (उन मेरे पिताजी का), नाम न व्यवहरति = अभिधानं न आचरति (नाम का प्रयोग नहीं करता है), अहो माहात्म्यम् = अहो आश्रमस्य महनीयता (अरे! आश्रम की महानता), जानाम्यहं तस्य नामधेयम् = अहम् अमुष्य अभिधानं जानामि (मैं उनका नाम जानता हूँ), कथ्यताम् = उद्यताम् तावत् (तो बताओ), निरनुक्रोशो नाम = निर्दयः (दयारहित नाम), वयस्य = (मित्र !),

अपूर्व खलु नामधेयम् = निश्चितरूपेण न श्रुतं पूर्वमभिधानम् (यह नाम पहले सुना हुआ नहीं है), विचिन्त्य = विचार्य (सोच कर), एवं तावत् पृच्छामि = तावत् त्वाम् इत्थम् पृच्छामि (तो तुमसे इस प्रकार पूछना चाहता हूँ), निरनुक्रोश इति कः एवं भणति = क एवं भणति ? (निर्दय ऐसा कौन कहता है), अम्बा = माता (माँ), किं कुपिता = किं क्रुद्धा सती (क्या नाराज होकर), एवं भणति = इत्थं कथयति (ऐसा कहती है), उत प्रकृतिस्था = अथवा स्वाभाविकरूपेण (अथवा स्वाभाविक रूप से), यदि आवयोः बालभावजनितं = चेत् नौ वात्सल्येन उद्भूतम् (यदि हमारे बालभाव से उत्पन्न), किञ्चिदविनयम् = काचिद् धृष्टताम्, उद्दण्डताम् (किसी उद्दण्डता को), पश्यति = ईक्षते (देखती हैं), तदा = तर्हि (तो, तब), एवम् = इत्थम् (इस प्रकार), अधिक्षिपति = आक्षिपति, आक्षेपं करोति, अधिक्षेपं करोति (फटकारती है), निरनुक्रोशस्य = निर्दयस्य (निर्दय के), पुत्रौ = आत्मजौ (बेटे), मा चापलम् इति = अलं चापल्येन (चपलता मत करो), एतयोः = अनयोः (इन दोनों के),

पितुर्निरनुक्रोश: नामधेयम् = जनकस्य निर्दय इति अभिधानम्, नाम (पिता का निर्दय नाम है), [तदा-तर्हि(तो)] एतयोः = अनयोः (इन दोनों की), जननी = माता (माताजी), तेनावमानिता = अमुना अपमानं कृत्वा तिरस्कृता (उसके द्वारा अपमानित की गई, तिरस्कार की हुई), निर्वासिता = निष्काषिता भवेत् (निकाली गई होगी), तदैव एतेन = तदैव अनेन (तभी इस), वचनेन = कथनेन (कथन से), सा = असौ (वह), दारको = पुत्रौ (पुत्रों को), निर्भर्सयति = तर्जयति (फटकारती है), स्वगतम् = आत्मगतम् (अपने आप से, मन ही मन), धिङ्मामेवंभूतम् = धिक्कारम् माम्, मयासैहैव एव घटितम् (धिक्कार है मुझे, मेरे साथ ही ऐसा घटित हुआ है), सा तपस्विनी = असा तपस्विनी (वह बेचारी), मत्कृतेनापराधेन = मया विहितेन अपराधेन (मेरे द्वारा किए गए अपराध से), स्वापत्यमेव = आत्मनः सन्ततिम्, प्रजाम् एव (अपनी सन्तान को ही), मन्युगभैरक्षरैः = क्रोधाविष्टैः वचनैः (क्रोधपूर्ण शब्दों से), निर्भर्त्सयति = तर्जयति (फटकारती है), सवाष्यमवलोकयति = सास्त्रम् पश्यति (अश्रुपूर्ण नेत्रों से देखता है)।

सन्दर्भ – प्रसङ्गश्च -यह नाट्यांश हमारी ‘शेमुषी’ पाठ्यपुस्तक के ‘शिशुलालनम्’ पाठ से लिया गया है। मूलतः यह पाठ दिङ्नाग कृत ‘कुन्दमाला’ नाटक से संकलित है। इस नाट्यांश में श्रीराम कुश और लव में उनके गुरु का नाम, सम्बंध और पिता का नाम पूछना चाहते हैं। कुश पिता का नाम निरनुक्रोश (निर्दय) ऐसा बताकर उसके प्रति अपनी क्रोध भावना को प्रकट करता है। संवाद से राम के प्रति सीता का भी कोप-भाव प्रकट होता है।

JAC Class 10 Sanskrit Solutions Chapter 4 शिशुलालनम्

हिन्दी-अनुवादः –

लव – निश्चय ही प्रचेतापुत्र वाल्मीकि।
राम – किस सम्बन्ध से ?
लव – उपनयन संस्कार की दीक्षा देने के कारण (सम्बन्ध से)।
राम – आप दोनों के पिताजी को नाम से जानना चाहता हूँ।
लव – इनका नाम (मैं) नहीं जानता। इस तपोवन में कोई उनके नाम का प्रयोग नहीं करता है।
अरे! आश्रम की (कितनी) महानता है।
कुश – मैं उनका नाम जानता हूँ।
राम – कहिए।
कुश – निर्दय नाम …….।
राम – मित्र, निश्चय ही पहले कभी न सुना हुआ नाम है।
विदूषक – (सोच कर) तो (तुमसे) इस प्रकार पूछना चाहता हूँ (मैं यों पूछना चाहता हूँ) कि ‘निर्दय’ (ऐसा नाम) कौन कहता है ?
कुश – माताजी।
विदूषक – क्या क्रोधित होकर कहती हैं या स्वाभाविक रूप से ?
कश – यदि हम दोनों की बालभाव के कारण उत्पन्न किसी ढीठता को देखती हैं तब इस प्रकार फटकारती हैं –
“निर्दयी के बेटो चपलता मत करो।”
विदूषक – इन दोनों के पिता का यदि ‘निर्दयी’ नाम है (तो निश्चय ही) इनकी माता उसने तिरस्कृत करके निर्वासित की है (इसलिए) इन वचनों से बच्चों (पुत्रों) को फटकारती है।
राम – (मन ही मन) इस प्रकार के मुझको धिक्कार है। वह बेचारी मेरे द्वारा किए हुए अपराध के कारण अपनी सन्तान को क्रोध भरे वचनों से फटकारती है। (अश्रुपूर्ण नेत्रों से देखते हैं।)

JAC Class 10 Sanskrit Solutions Chapter 4 शिशुलालनम्

4 रामः – अतिदीर्घः प्रवासोऽयं दारुणश्च। (विदूषकमवलोक्य जनान्तिकम्) कुतूहलेनाविष्टो मातरमनयो मतो वेदितुमिच्छामि। न युक्तं च स्त्रीगतमनुयोक्तुम्, विशेषतस्तपोवने। तत् कोऽत्राभ्युपायः ?
विदूषकः – (जनान्तिकम्) अहं पुनः पृच्छामि। (प्रकाशम्) किं नामधेया युवयोर्जननी ?
लवः – तस्याः द्वे नामनी।
विदूषकः – कथमिव ?
लवः – तपोवनवासिनो देवीति नाम्नाह्वयन्ति, भगवान् वाल्मीकिर्वधूरिति।
रामः – अपि च इतस्तावद् वयस्य ! मुहूर्तमात्रम्।
विदूषकः – (उपसृत्य) आज्ञापयतु भवान्।
रामः – अपि कुमारयोरनयोरस्माकं च सर्वथा समरूपः कुटुम्बवृत्तान्तः ?

शब्दार्थाः – अयं = एषः (यह), प्रवासः = परदेशवासः (परदेश में रहना), अतिदीर्घः = अत्यधिकं दूरम् (बहुत लम्बा), दारुणश्च = निष्ठुरः, भयानकः च (और कठोर है), विदूषकमवलोक्य = विदूषकं दृष्ट्वा (विदूषक को देखकर), जनान्तिकम् = एकतः मुखं कृत्वा, मुखं परिवर्त्य (एक ओर मुँह मोड़कर), कुतूहलेनाविष्टः = सकुतूहलम् (कुतूहल के साथ), अनयोः = एतयोः (इनकी), मातरम् = जननीम् (माँ को), नामतः = नाम्नः, अभिधानात् (नाम से), वेदितमिच्छामि = ज्ञातुमीहे (जानना चाहता हूँ), स्त्रीगतम् = स्त्रीविषयकः (स्त्री के विषय में), अनुयोक्तम् = अन्वेष्टुम् (छानबीन करना), न युक्तम् = नोचितम् (उचित नहीं), विशेषतः = विशेषरूपेण (विशेष रूप से), तपोवने = तपस्थले, तपोभूमौ, आश्रमे (तपोवन में), तत् = तदा (तब), कोऽत्राभ्युपायः = अस्मिन् विषये कः उपचारः, उपायः (इस विषय में क्या उपाय है), जनान्तिकम् = मुखं परिवर्त्य (मुँह फेरकर), अहं पुनः पृच्छामि = अहं पुनः पृष्टुम् इच्छामि (मैं फिर पूछता हूँ, पूछना चाहता हूँ),

प्रकाशम् = स्पष्टरूपेण (खुले में), युवयोः = भवतोः (आप दोनों की), जननी = माता (माताजी का), किं नामधेया = अभिधाना (क्या नाम है, किस नाम की हैं), तस्याः = अमुष्याः (उसके), द्वे नामनी = द्वे अभिधाने स्तः (दो नाम हैं), कथमिव = केन प्रकारेण (किस प्रकार, कैसे), तपोवनवासिनः = तपोभूमौ वास्तव्याः (तपोवन में वास करने वाले), ताम् = (उसे), देवीति नाम्ना (देवी नाम से), आह्वयन्ति = आह्वानं कुर्वन्ति, आकारयन्ति (बुलाते हैं), भगवान् वाल्मीकिर्वधूरिति = महर्षिः प्राचेतसः ‘वधूः’ इति (नाम्ना आह्वयति) (और प्रचेतापुत्र महर्षि वाल्मीकि उसे ‘बहू’ कहकर बुलाते हैं), अपि च = किमन्यत् (और क्या), वयस्य = मित्र ! (मित्र !), तावत् = तर्हि (तो), मुहूर्त्तमात्रम् = क्षणमात्रम् इतः (आयाहि) (क्षणभर इधर आइए), उपसृत्य = उपगम्य, समीपं गत्वा (पास जाकर), आज्ञापयतु = आज्ञां देहि (आज्ञा दें), भवान् = श्रीमान् (आप), अपि = किम् (क्या), अनयोः = एतयोः (इन दोनों), कुमारयोः = किशोरयोः (कुमारों का), अस्माकं च = (और हमारा), कुटुम्बवृत्तान्तः = परिवारस्य विवरणम् (परिवार का वृत्तान्त), समरूपः एव = समानमेव (समान रूप है)।

सन्दर्भ-प्रसङ्गश्च – यह नाट्यांश हमारी ‘शेमुषी’ पाठ्य पुस्तक के ‘शिशुलालनम्’ पाठ से लिया गया है। मूलतः यह पाठ दिङ्नाग कृत ‘कुन्दमाला’ नाटक से संकलित है। इस नाट्यांश में श्रीराम कुश-लव की माँ का नाम जानना चाहते हैं, परन्तु तपोवन में नारी का परिचय पूछना उचित नहीं है। अंत में रुक जाते हैं।

हिन्दी-अनुवादः –

राम – यह परदेशवास भी अत्यन्त लम्बा और कठोर है। (विदूषक को देखकर एक ओर मुख मोड़कर) कुतूहल के साथ इन दोनों की माँ को नाम से जानना चाहता हूँ (परन्तु) स्त्री के विषय में खोजबीन (छानबीन) करना उचित नहीं। विशेष रूप से तपोवन में, तब यहाँ (इस विषय में) क्या उपाय है ?

विदूषक – (मुँह मोड़कर) मैं फिर पूछता हूँ। (खुले में) आप दोनों की माताजी का क्या नाम है ?
लव – उनके दो नाम हैं।
विदूषक – कैसे ?
लव – तपोवन में निवास करने वाले उसे ‘देवी’ बुलाते हैं और प्रचेतापुत्र महर्षि वाल्मीकि उसे ‘बहू’ कहकर बुलाते हैं।
राम – तो क्या मित्र ! क्षणभर इधर आइए।
विदूषक – (पास जाकर) आज्ञा दें आप।
राम – क्या इन दोनों कुमारों का और हमारे परिवार का वृत्तान्त समान ही है?

JAC Class 10 Sanskrit Solutions Chapter 4 शिशुलालनम्

5. (नेपथ्ये)
इयती वेला सञ्जाता रामायणगानस्य नियोगः किमर्थं न विधीयते ?
उभौ – राजन्! उपाध्यायदूतोऽस्मान् त्वरयति।
रामः – मयापि सम्माननीय एव मुनिनियोगः। तथाहि

भवन्तौ गायन्तौ कविरपि पुराणो व्रतनिधिर्
गिरां सन्दर्भोऽयं प्रथममवतीर्णो वसुमतीम्।
कथा चेयं श्लाघ्या सरसिरुहनाभस्य नियतं,
पनाति श्रोतारं रमयति च सोऽयं परिकरः।।

वयस्य! अपूर्वोऽयं मानवानां सरस्वत्यवतारः; तदहं सुहृज्जनसाधारणं श्रोतुमिच्छामि। सन्निधीयन्तां सभासदः, प्रेष्यतामस्मदन्तिकं सौमित्रिः, अहमप्येतयोश्चिरासनपरिखेदं विहरणं कृत्वा अपनयामि।

(इति निष्क्रान्ताः सर्वे)

शब्दार्थाः – इयती = एतावती (इतनी), वेला = समयः, कालः (समय), सजाता = अजायत, अभवत् (हो गई), नियोगः = निश्चितं कार्यम् करणीयम् (कर्त्तव्य), किमर्थम् = कस्मै (किसलिए), न विधीयते = न क्रियते (नहीं किया जाता है), राजन् = महाराज !, नराधिप ! (हे महाराज), उपाध्यायदूतो = गुरोः दूतः (गुरुजी का दूत), अस्मान् = नः (हमें), त्वरयति = त्वरां, विधातुं प्रेरयति शीघ्रतां कारयति (जल्दी करा रहा है), मयापि = अहम् अपि (मैं भी), सम्माननीय एव = सम्मान योग्यं मन्यै एव (सम्मान के योग्य मानता हूँ), मुनिनियोगः = मुनेः कार्यम् (मुनि के कार्य को), तथाहि = यतः (क्योंकि)।

भवन्तौ ………………………………………………. परिकरः ।।

अन्वयः – भवन्तौ गायन्तौ पुराण: व्रतनिधिः कविः अपि वसुमी प्रथमं अवतीर्णः गिराम् अयं सन्दर्भः सरसिरुहनाभस्य च इयं श्लाघ्याकथा, सः च अयं परिकरः नियतं श्रोतारं पुनाति रमयति च।

शब्दार्थाः – भवन्तौ = युवाम् (आप दोनों), गायन्तौ = गानं कुर्वन्तौ (गायन करते हुए, गान करने वाले हैं), पुराण: = पुरातनः पुराणानाम् (प्राचीन), व्रतनिधिः = तपोनिधिः तपः पुंजः (तपस्वी), कविः अपि = कवयितापि (कवि भी), वसुमती = पृथिवीम्, भूमिम् (धरती पर), प्रथमम् = सर्वप्रथमम् (पहली बार), अवतीर्णः = अवतरितः (अवत गिराम् = वाणीम् (वाणी का), अयम् = एषः (यह), सन्दर्भः = काव्यम् (काव्य), सरसिरुहनाभस्य = कमलनाभस्य (विष्णु का), च इयम् = च एषा (और यह), श्लाघ्या = सराहनीया (सराहनीय, प्रशंसनीय), कथा = वृत्तान्तः (कथा है), सः च = असौ च (और वह), परिकरः = संयोगः, सम्बन्धः (संयोग), नियतम् = निश्चयमेव (निश्चय ही), श्रोतारं = श्रोतागणम् (श्रोताओं को), पुनाति रमयति च = पावनं, आनन्दितं च करोति (पवित्र और आनन्दित करता है, करने वाला है)। वयस्य! = मित्र ! (मित्र),

मानवानाम् = मनुष्याणाम् (मानव जाति का), अयम् = एषः (यह), सरस्वती-अवतारः = शारदायाः साक्षादवतारः (सरस्वती का अवतार है), अपूर्वः = अद्भुतः, न पूर्वदृष्टः एव अस्ति (अद्भुत, पहले न देखा हुआ है), तदहम् = तर्हि अहम् (तो मैं), सुहृद्जनसाधारणं = सामान्यसुहृदः, मित्राणि (सामान्य मित्रों को), श्रोतुमिच्छामि = श्रवणायोत्सुकोऽस्मि (सुनने का इच्छुक हूँ, सुनना चाहता हूँ), सभासदः = सांसदाः (सभासद), सन्निधीयन्ताम् = समीपम् आयान्तु (समीप आएँ), सौमित्रः = सुमित्रानन्दनः लक्ष्मणः (सुमित्रासुत लक्ष्मण), अस्मदन्तिकम् = अस्माकं समीपे (हमारे समीप), प्रेष्यताम् = गमयताम् (भेजा जाये, पहुँचाया जाये), अहमपि = (मैं भी), एतयोः = अनयोः (इन दोनों के), चिरासनपरिखेदम् = चिरात् आसनेन श्रमम् (बहुत देर तक बैठे रहने से हुई थकावट को), विहरणम् कृत्वा = विहारम् कृत्वा, विधाय (चहल-कदमी करके), अपनयामि = दूरं करोमि, विदधामि (दूर करता हूँ)।

JAC Class 10 Sanskrit Solutions Chapter 4 शिशुलालनम्

सन्दर्भः प्रसङ्गश्च – यह नाट्यांश हमारी ‘शेमुषी’ पाठ्य पुस्तक के ‘शिशुलालनम्’ पाठ से लिया गया है। मूलतः यह पाठ दिङ्नाग कृत ‘कुन्दमाला’ नाटक से संकलित है। इस नाट्यांश में महर्षि वाल्मीकि और उनकी रामायण की प्रशंसा की गई है।

हिन्दी-अनुवादः – (नेपथ्य में) इतना समय (व्यतीत) हो गया। रामायण गाने के निर्धारित कार्य को क्यों नहीं किया जा रहा है ?

दोनों – महाराज ! गुरुजी का दूत (हमें) शीघ्रता करा रहा है। राम- मैं भी मुनि के कार्य को सम्मान योग्य मानता हूँ। क्योंकि आप दोनों (कुश और लव) इस (रामायण) कथा का गान करने वाले हैं, तपोनिधि पुराणमुनि (भगवान् वाल्मीकि) इस भी हैं, धरती पर पहली बार अवतरित होने वाला स्पष्ट वाणी वाला यह काव्य है, कमलनाभ विष्णु की यह प्रशंसनीय कथा है। इस प्रकार निश्चित ही यह संयोग श्रोताओं को पवित्र और आनन्दित करता है।

मित्र ! मानव जाति में यह सरस्वती का, जो पहले देखा हुआ नहीं है ऐसा अद्भुत अवतार है तो मैं सामान्य सुहृद्जनों को सुनना चाहता हूँ। सभासदों को पास आने दो। लक्ष्मण (सुमित्रानन्दन) को मेरे समीप भेज दो। मैं भी इन दोनों के बहुत देर से बैठे हुओं के परिश्रम को चहल-कदमी करके दूर करता हूँ।

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 10 Circles Ex 10.3

Jharkhand Board JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 10 Circles Ex 10.3 Textbook Exercise Questions and Answers.

JAC Board Class 9th Maths Solutions Chapter 10 Circles Ex 10.3

Page-176

Question 1.
Draw different pairs of circles. How many points does each pair have in common? What is the maximum number of common points?
Answer:
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 10 Circles Ex 10.3 - 1
So, maximum number of common points = 2

Question 2.
Suppose you are given a circle. Give a construction to find its centre.
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 10 Circles Ex 10.3 - 2
Answer:
Steps of construction:
Step I: A circle is drawn.
Step II: Two chords AB and CD are drawn.
Step III: Perpendicular bisector of the chords AB and CD are drawn.
Step IV: Let these two perpendicular bisectors meet at a point. The point of intersection of these two perpendicular bisectors is the centre of the circle.

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 10 Circles Ex 10.3

Question 3.
If two circles intersect at two points, prove that their centres lie on the perpendicular bisector of the common chord.
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 10 Circles Ex 10.3 - 3
Answer:
Given: Two circles which intersect each other at P and Q.
To prove: 00′ is perpendicular bisector of PQ.
Proof: In ∆POO’ and ∆QOO’,
OP = OQ (Radii)
OO’ = 00′ (Common)
O’P = O’Q (Radii)
∆POO’ ≅ ∆QOO’
(SSS congruence criterion)
Thus,
∠POO’ = ∠QOO’ (CPCT) …(i)
In ∆POR and ∆QOR,
OP = OQ (Radii)
∠POR = ∠QOR (from i)
OR = OR (Common)
∴ ∆POR ≅ ∆QOR
(SAS congruence criterion)
Thus, PR = PQ (CPCT)
And, ∠PRO = ∠QRO (CPCT)
Also, ∠PRO + ∠QRO = 180° (Linear pair)
⇒ ∠PRO = ∠QRO = \(\frac{180°}{2}\) = 90°
Hence, OO’ is perpendicular bisector of PQ.

JAC Class 9 Social Science Solutions Civics Chapter 4 Working of Institutions

JAC Board Class 9th Social Science Solutions Civics Chapter 4 Working of Institutions

JAC Class 9th Civics Working of Institutions InText Questions and Answers 

Activity (Page No. 58)

Question 1.
Which points, other than the ones mentioned above, do you recall about these institutions from the previous class? Discuss in class.
Answer:
Student do it yourself.

JAC Class 9 Social Science Solutions Civics Chapter 4 Working of Institutions

Question 2.
Can you think of a major decision made by your state government ? How were the Governor, the Council of Minister, the State Assembly and the courts involved in that decision?
Answer:
Student do it yourself.

Questions of Unni & Munni (Page No. 58)

Question 1.
Is every office Memorandum a major political decision? If not, what made this one different?
Answer:
No, every office Memorandum is not a major political decision. The special thing in this government order is that 27% reservation was provided to socially backward classes in government posts and services of the government of India through this order.

Question 2.
Now I can see clearly! That is why they talk of Mandalisation of politics. Don’t they? Answer:Yes, they talk of Mandalisation of politics.

Read the Cartoon (Page No. 59)

Question 1.
Reservation debate was such an important issue during 1990-91 that advertisers use this theme to sell their products. Can you spot some references to political events and debates in these Amul butter hoardings?
Answer:
‘Amul -the riot taste’ refers to the riots which took place when the reservation quota was made into a law. ‘Reserved for this outstanding Butter Classic’ which again refers to the reservation issue.

Check Your Progress (Page No. 60)

Question 1.
Who did what in this case of reservations for backward classes?

1. Supreme court(a) Made formal announcement about this decision
2. Cabinet(b) Implemented the decision by issuing an order
3. President(c) Took the decision to give 27% job reservation
4.  Government Officials(d) Upheld reservations as valid.

Answer:

1.Supreme court(d) Upheld reservations as valid.
2. Cabinet(c) Took the decision to give 27% job reservation
3. President(a) Made formal announcement about this decision
4. Government Officials(b) Implemented the decision by issuing an order


Questions of Unni & Munni (Page No. 60)

Question 1.
Which institutions are at work in the running of your school ? Would it be better if one person alone took all the decisions regarding management of your school?
Answer:

  1. School Management Committee and Parents – Teachers Association both are at work in the running of my school.
  2. No, it would not be better if one person alone took all the decisions regarding the management of our school.

Activity (Page No. 62)

Question 1.
When the Parliament is in session, there is a special programme everyday on Doordarshan about the proceedings in the Lok Sabha and Rajya Sabha. Watch the proceedings or read about it in the newspapers and note the following :
1. Powers of the two Houses of Parliament.
2. Role of the Speaker.
3. Role of the Opposition.
Answer:
1. Powers of the two houses of Parliament:
The Lok Sabha is directly elected by the people these enjoys the real powers on the behalf of people. The other house, i.e., the Rajya Sabha is indirectly elected by the people thus this House looks after the interests of various states, regions or federal units. The consent of both houses is required for passing any bill, making a law or making amendments to the constitution.

2. Role of the Speaker:
(a) He regulates the proceedings and debates in the House.
(b) He maintains the discipline in the House.
(c) He presides over its meetings.
(d) He puts questions to vote and exercises the casting of votes, in case of a tie.
(e) Supervises parliamentary conmittees.

3. Role of the Opposition:
(a) Opposition provides an opportunity to choose option.
(b) It highlights the mistakes done by government. ‘
(c) It forms the coalition government and always ready to withdraw the ruling party from the government.

Questions of Unni & Munni (Page No. 62)

Question 1.
What is the point in having so much debate and discussion in the Parliament when we know that the view of the ruling party is going to prevail?
Answer:
There is a need for so much dabate and discussion in parliament as positive and negative points related to many subjects are raised at the time of debate and discussion. Only then a decision is taken. Apart from this, people get information related to the subject on which the decision is to be taken and the general public also gets an opportunity to convey their views or objections to the ruling party.

Read the Cartoon (Page No. 65)

Question 1.
The race to become minister is not new. Here is a cartoon depicting ministerial aspirants waiting to get a berth in Nehru’s Cabinet after the 1962 elections. Why do you think political leaders are so keen to become ministers?
Answer:
Ministership is a position of power and influence. Political representation is all about acquiring position of power and influence. Once a person gets elected as people’s representative, he aspires to be appointed as a minister. It is the privilege of the Prime Minister to appoint any person as a minister.

Read the Cartoon (Page No. 66)

Question 1.
This cartoon depicts a cabinet meeting chaired by Prime Minister Indira Gandhi in early 1970s, at the peak of her popularity. Do you think similar cartoons could be drawn about other Prime Ministers who followed her?
Answer:
The period after Indira Gandhi is the period of coalition politics. The rise of coalition politics has imposed certain constraints on the power of the Prime Minister. The Prime Minister of a coalition government cannot take decisions as he likes. He has to accommodate different groups and functions in his party as well as among alliance partners. Thus, similar cartoons could not be drawn about other Prime Ministers.

Activity (Page No. 66)

Question 1.
List the names of five Cabinet Ministers and their ministries each at the Union level
Answer:
(a) The names of five cabinet ministers and their ministries at the union level are given below and in your state.

NameMinistries (portfolios)
1. Rajnath SinghMinistry of Defence
2. Amit ShahMinistry of Home Affairs
3. Nirmala SitharamanMinistry of Finance, Ministry of Corporate Affairs
4. Dr. Subrahmanyam JaishankarMinistry of External Affairs
5. Piyush GoyalMinistry of Railways, Ministry of Commerce and Industry

(b) The names of five cabinet ministers and their ministries at the state level (Rajasthan) are given below.

NameMinistries (portfolios)
1. Vishvendra SinghMinistry of Tourism, Ministry of Devasthan.
2. Raghu SharmaMinistry of Medical & Health Services. Ministry of Informa¬tion & Public Relation.
3. Shanti DhariwalMinistry of Law & Legal Affairs and Legal Consultancy Office Ministry of Parliamentary Affairs
4. Parsadi Lai MeenaMinistry of Industry, Ministry of State Enterprise
5. Pratap SinghMinistry of Transport

JAC Class 9 Social Science Solutions Civics Chapter 4 Working of Institutions

Question 2.
Meet the Mayor or Municipal chairperson of your town or the President of Zila Parishad of your district and ask him/her about how the city, town or district is administered.
Answer:
Do it yourself.

Questions of Unni & Munni (Page No. 67)

Question 1.
Why does this book refer to the President as ‘she’? Have we ever had a woman President in our country?
Answer:

  1. The book refers to the president as she shows that the highest office in India can also be occupied by a woman.
  2. Yes, we have had a woman president in our country. Pratibha Devi Singh Patil has been the only woman president of our country. She served as the 12th president (July 2007 to july 2012) in our country.

Question 2.
Did you protest when the book referred to the Prime Minister as “he’ ? Have we not had a women Prime Minister? Why should we assume that all the important positions are held by men ?
Answer:

  1. No, I did not protest because recently we have a male Prime Minister.
  2. Of course, we had a woman Prime Minister earliar, i.e., Indira Gandhi.
  3. We should not assume that all important positions are held by men, women too can occupy high positions.

Question of Unni & Munni(page 68)

Question 1.
What is better for a democracy: A Prime Minister who can do whatever he wishes or a Prime Minister who needs to consult other leaders and parties?
Answer:
A Prime Minister has freedom of taking decisions but he should also seek the consultation of other leaders and parties on important issues would be a better Prime Minister for a democracy.

Check Your Progress (Page No. 68)

Question 1.
Eliamma, Annakutti and Marymol read the section on the President. Each of them had a question. Can you help them in answering these questions?

1. Eliamma:
What happens if the President and the Prime Minister disagree about some policy? Does the view of the Prime Minister always prevail?

2. Annakutti:
I find it funny that the President is the supreme commander of armed forces. I doubt if the President can even lift a heavy gun. What is the point in making the President the Commander?

3. Marymol:
I would say, what is the point in having a President at all if all the real powers are with the Prime Minister?
Answer:
1. (a) In the event of no consensus between the president and the Prime Minister on a policy, the view of the Prime Minister will always be prevail. He should get majority support on it.

(b) If the Prime Minister loses majority support in parliament, then in such a situation the president is free to take a decision at his discretion. He can also sack the government it he wants.

2. The president has the power of a pen, not a weapon, which he commands, while the heads of the three wings of the armies have weapons with which they obey the order. The weapon has less power than a pen. The president gets most of the information related to the security of the country through the cabinet. Therefore it is appropriate to make the president the commander of the armed forces, with this, the public has indirect control over the armed forces.

3. The president represents the supreme power of the country many times in serious circumstances, the president himself decides in the national interest by exercising real powers. He can exercise his rights when required. For example when a Prime Minister loses his majority in parliament, the real powers at the executive are exercised by the president. In the absence of this post. In such a situation the possibility of anarchy in the country may arise.

Read the Image (Page No. 69)

Question 1.
It is quite common in the US for judges to be nominated on the basis of well-known political opinions and affiliations. This fictitious advertisement appeared in the US in 2005 when President Bush was considering various candidates for nomination to the US Supreme Court?
1. What does this cartoon say about the independence of the judiciary?
2. Why do such cartoons not appear in our country?
3. Does this demonstrate the independence of our judiciary?
Answer:
1. The given cartoon shows that in the appointment of judges in the US supreme court their political views and their thinking towards the party are based. If a person is associated with the president in whether or not he has the requisite qualifica¬tions and experience, he can be appointed as a judge. Therefore it can be said that the judiciary in the united states does not function impartially.

2. Such cartoons did not appear in our country because the indian judiciary is one of the most independent and impartial judiciary in the world. The judges of supreme court of India or High Court etc. never say a word in praise of the ruling or other political parties or in praise of the Prime Minister or the president. They have no meaning with political ideologies.

3. Yes, this demonstrates the independence of our judiciary.

Activity (Page No. 69)

Question 1.
Follow the news about any major court case in a High Court or the Supreme Court. What was the original verdict? Did the High Court or the Supreme Court change it? What was the reason?
Answer:
Student do it yourself.

Questions of Unni & Munni (Page No. 70)

Question 1.
Why are people allowed to go to courts against the government’s decisions?
Answer:
The citizens have a right to approach the courts to seek remedy in case of any violation of their rights.

Check Your Progress (Page No. 70)

Question 1.
Give one reason each to argue that Indian judiciary is independent with respect to:
1. Appointment of judges,
2. Removal of judges,
3. Powers of the judiciary.
Answer:
1. The judges of the Supreme Court and the High Courts are appointed by the President of India, on the recommendation of the Prime Minister and in consultation with the Chief Justice of India. Seniority and merit are the main basis for appointment of judges and judges are chosen on this basis.

2. A judge can be removed only by an impeachment motion passed separately by two thirds members of the two Houses of the Parliament. Once a person is appointed as judge it is nearly impossible to remove him or her from that position.

3. The supreme court has the power to declare illegal any law made by parliament if it goes against the constitution. The judiciary when brought before it, can investigate any action of the executive in relation to’its constitutionality.

JAC Class 9th Civics Working of Institutions Textbook Questions and Answers 

Question 1.
If you are elected as the President of India, which of the following decision can you take on your own ?
(a) Select the person you like as Prime Minister.
(b) Dismiss a Prime Minister who has a majority in Lok Sabha.
(c) Ask for reconsideration of a bill passed by both the Houses.
(d) Nominate the leaders of your choice to the council of Ministers.
Answer:
(c) Ask for reconsideration of a bill passed by both the Houses.

JAC Class 9 Social Science Solutions Civics Chapter 4 Working of Institutions

Question 2.
Who among the following is a part of the political executive?
(a) District collector
(b) Secretary of the Ministry of Home Affairs
(c) Home Minister
(d) Director General of Police
Answer:
(c) Home Minister

Question 3.
Which of the following statements about the judiciary is false?
(a) Every law passed by the Parliament needs approval of the Supreme Court.
(b) Judiciary can strike down a law if it goes against the spirit of the constitution.
(c) Judiciary is independent of the Executive.
(d) Any citizen can approach the courts if her rights are violated.
Answer:
(a) Every It v passed by the Parliament needs approval of the Supreme Court.

Question 4.
Which of the following institutions can make changes to an existing law of the country?
(a) The Supreme ourt
(b) The President
(c) The Prime Minister
(d) The Parliament
Answer:
(d) The Parliament

Question 5.
Match the ministry with the news that the ministry may have released.

(a) A new policy is being made to increase the jute exports from the country.1. Ministry of Defence
(b) Telephone services will be made more accessible to rural areas.2. Ministry of Health
(c) The price of rice and wheat sold under the Public Distribution system will go down.3. Ministry of Agriculture, Food and Public Distribution
(d) A pulse polio campaign will be launched.4. Ministry of Commerce and Industry
(e) The allowances of the soldiers posted on5. Ministry of Communication and high altitudes will be increased. Information Technology

Answer:

(a) A new policy is being made to increase the jute exports from the country.4. Ministry of Commerce and Industry
(b) Telephone services will be made more accessible to rural areas.5. Ministry of Communication and high altitudes will be increased. Information Technology
(c) The price of rice and wheat sold under the Public Distribution system will go down.3. Ministry of Agriculture, Food and Public Distribution
(d) A pulse polio campaign will be launched.2. Ministry of Health
(e) The allowances of the soldiers posted on1. Ministry of Defence

JAC Class 9 Social Science Solutions Civics Chapter 4 Working of Institutions

Question 6.
Of all the institutions that we have studied in this chapter, name the one that exercises the powers on each of the following matters:
(a) Decision on allocation of money for developing infrastructure like roads, irrigation, etc., and different welfare activities for the citizens.
(b) Considers the recommendation of a committee on a law to regulate the stock exchange.
(c) Decides on a legal disputes between two state governments.
(d) Implements the decision to provide relief for the victims of an earthquake.
Answer:
(a) Parliament,

(b) Parliament,

(c) The Judiciary,

(d) Executive.

Question 7.
Why is the Prime Minister in India not directly elected by the people? Choose the most appropriate answer and give reasons for your choice.
(a) In a Parliamentary democracy only the leader of the majority party in the Lok Sabha can become the Prime Minister.
(b) Lok Sabha can remove the Prime Minister and the Council of Minister even before the expiry of their term.
(c) Since the Prime Minister is appointed by the President there is no need for it.
(d) Direct election of the Prime Minister will involve lot of expenditure on election.
Answer:
The most appropriate answer is option ‘(a)’. Reason The Indian constitution provides for a system of parliamentary democracy. In which it is arranged that the leader of the majority party in the Lok Sabha will be naminated as the Prime Minister by the President, rather than directly electing the Prime Minister.

Question 8.
Three friends went to watch a film that showed the hero becoming Chief Minister for a day and making big changes in the state. Imran said this is what the country needs. Rizwan said this kind of a personal rule without institutions is dangerous. Shankar said all this is a fantasy. No minister can do anything in one day. What would be your reaction to such a film?
Answer:
My reaction about such film would be as follows film is based on both idealism and actual situation. The problems shown in the film are real but solutions mentioned are baxed, on the ideal, but all the work done by the hero playing the role of chief minister is within the limits of the institution. The hero is shown to be acting impractically as the chief minister. But if it can actually happen, then it is true. Our country needs similar leaders at this time.

Question 9.
A teacher was making preparations for a mock parliament. She called two students to act as leaders of two political parties. She gave them an option : Each one could choose to have a majority either in the mock Lok Sabha or in the mock Rajya Sabha. If this choice was given to you, which one would you choose and why?
Answer:
If such an option is presented to me, then I will accept the option of the leader of the majority party of the Lok Sabha because Lok Sabha is more powerful than Rajya Sabha. all decisions are taken by the Lok Sabha itself. Apart from this the leader of this house is elected by the members of the Lok Sabha and the person who has a majority in the Lok Sabha is appointed Prime Minister by the Presidents and his government is formed.

JAC Class 9 Social Science Solutions Civics Chapter 4 Working of Institutions

Question 10.
After reading the example of the reservation order, three sutdents had different reactions about the role of the judiciary. Which view, according to you, is a correct reading of the role of judiciary?
(a) Srinivas argues that since the Supreme Court agreed with the government, it is not independent.

(b) Anjaiah says that judiciary is independent because it could have given a verdict against the government order. The Supreme Court did direct the government to modify it.

(c) Vijaya thinks that the judiciary is neither independent nor conformist, but acts as a mediator between opposing parties. The court struck a good balance between those who supported and those who opposed the order.
Answer:
(b) The view of Anjaiah is correct regarding of the role of the judiciary.

JAC Class 9 Social Science Solutions

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

Jharkhand Board JAC Class 9 Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम् Textbook Exercise Questions and Answers.

JAC Board Class 9th Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

JAC Class 9th Sanskrit प्रत्यभिज्ञानम् Textbook Questions and Answers

1. एकपदेन उत्तरं लिखत-(एक शब्द में उत्तर लिखिए-)
(क) कः उमावेषमिवाश्रितः भवति? (उमा का वेष धारण कर कौन रहता है?)
उत्तरम् :
हरः। (शिव।)

(ख) कस्याः अभिभाषण कौतूहलं महत् भवति? (किसकी बोलने की इच्छा अधिक होती है? )
उत्तरम् :
बृहन्नलायाः। (बृहन्नला की।)

(ग) अस्माकं कुले किमनुचितम्? (हमारे कुल में क्या अनुचित है?)
उत्तरम् :
आत्मस्तवम्। (अपनी सराहना करना।)

(घ) कः दर्पप्रशमनं कर्तुमिच्छति? (दर्प प्रदर्शन को शान्त कौन करना चाहता है?)
उत्तरम् :
राजा।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

(ङ) कः अशस्त्रः आसीत? (नि:शस्त्र कौन था?)
उत्तरम् :
भीमसेनः। (भीमसेन ।)

(च) कया गोग्रहणम् अभवत्? (गोग्रहण किससे हुआ?)
उत्तरम् :
दिष्ट्या । (सौभाग्य से।)

(छ) कः ग्रहणं गतः आसीत्? (कौन पकड़ा गया था?)
उत्तरम् :
अभिमन्युः।

2. अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत-
(निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर संस्कृत भाषा में लिखिए-)
(क) भटः कस्य ग्रहणम् अकरोत्?
(भट (सैनिक) ने किसको पकड़ा?)
उत्तरम् :
भटः (सैनिक:) सुभद्रानन्दनस्य अभिमन्योः ग्रहणमकरोत्।
(भट (सैनिक) ने सुभद्रानन्दन अभिमन्यु को पकड़ा।)

(ख) अभिमन्युः कथं गृहीतः आसीत् ?
(अभिमन्यु कैसे पकड़ा गया?)
उत्तरम् :
अभिमन्युः अशस्त्रेण भीमेन बाहुभ्यां गृहीतः आसीत्।
(अभिमन्यु शस्त्र के बिना भीम द्वारा भुजाओं से पकड़ा गया।)

(ग) कः वल्लभ बृहन्नलयोः प्रश्नस्य उत्तरं न ददाति?
(वल्लभ और बृहन्नला के प्रश्न का उत्तर कौन नहीं देता है?)
उत्तरम् :
अभिमन्युः वल्लभ बृहन्नलयोः प्रश्नस्य उत्तरं न ददाति।
(अभिमन्यु वल्लभ और बृहन्नला के प्रश्न का उत्तर नहीं देता।)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

(घ) अभिमन्युः स्वग्रहणे किमर्थम् वञ्चितः इव अनुभवति?
(अभिमन्यु अपने पकड़े जाने में क्यों छला हुआ जैसा अनुभव करता है?)
उत्तरम् :
अभिमन्युः शस्त्रहीने न प्रहरति शस्त्रहीनश्च भीमसेनः तं गृहीतवान्। अत एव अभिमन्युः वञ्चितः इव अनुभवति।
(अभिमन्यु शस्त्रहीन पर प्रहार नहीं करता है और शस्त्रहीन भीमसेन ने उसे पकड़ लिया। इसलिए ही अभिमन्यु छला हुआ जैसा अनुभव करता है।)

(ङ) कस्मात् कारणात् अभिमन्युः गोग्रहणं सुखान्तं मनुते? (अभिमन्यु गायों के अपहरण को सुखान्त क्यों मानता है?)
उत्तरम् :
गोग्रहणेन तस्य पितरो दर्शिताः, अतः स गोग्रहणं सुखान्तं मनुते ।(गायों के अपहरण के द्वारा उसके पिता, चाचा, ताऊ के दर्शन करा दिये गये हैं, अत: वह गायों के अपहरण को सुखान्त मानता है।)

3. अधोलिखितवाक्येषु प्रकटितभावं चिनुत- (निम्नलिखित वाक्यों में प्रकट होने वाले भाव को चुनिये-)
(क) भोः को नु खल्वेषः? येन भुजैकनियन्त्रितो बलाधिकेनापि न पीडितः अस्मि। (विस्मयः, भयम्, जिज्ञासा)
(अरे वास्तव में यह कौन है? जिसके द्वारा एक भुजा से संयत किया हुआ अधिक बल होने पर भी मैं पीड़ित नहीं हूँ।)
(ख) कथं कथम्! अभिमन्यु माहम्? (आत्मप्रशंसा, स्वाभिमानः, दैन्यम्) (क्या, क्या। मैं अभिमन्यु नाम का हूँ?)
(ग) कथं मां पितृवदाक्रम्य स्त्रीगतां कथां पृच्छसे? (लज्जा, क्रोधः, प्रसन्नता)
(कैसे मुझ पर पिता की तरह अधिकार जमाकर स्त्री विषयक समाचार पूछते हो?)
(घ) धनुस्तु दुर्बलैः एव गृह्यते मम तु भुजौ एव प्रहरणम्।
(धनुष तो दुर्बल ग्रहण करते हैं मेरी तो दो भुजाएँ ही शस्त्र हैं।)
(ङ) बाहुभ्यामाहृतं भीमः बाहुभ्यामेव नेष्यति। (आत्मविश्वासः, निराशा, वाक्संयमः)
(दो भुजाओं से उतारा था, भीम दो भुजाओं से ही ले जायेगा।)
(च) दिष्ट्या गोग्रहणं स्वन्तं पितरो येन दर्शिताः। (क्षमा, हर्षः धैर्यम्) ।
(भाग्यवश गायों का अपहरण सुखान्त हुआ, जिससे पितरों के दर्शन हो गये।)
उत्तरम् :
(क) विस्मयः
(ख) स्थापमानः
(ग) क्रोधः
(घ) शौर्यम्
(ङ) आत्मविश्वासः
(च) हर्षः।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

4. यथास्थानं रिक्तस्थानपूर्तिं कुरुत-(यथास्थान रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए-)
(क) खलु + एषः =……………
(ख) बल + ………..+अपि = बलाधिकेनापि
(ग) विभाति +……………= विभात्युमावेषम्।
(घ)…………. + एनम् = वाचालयत्वेनम्
(ङ) रुष्यति + एषः = …………….
(च) त्वमेव + एनम् = ……………..
(छ) यातु + ………………= यात्विति।
(ज) ………….. + इति = धनञ्जयायेति
उत्तरम् :
(क) खलु + एषः = खल्वेषः
(ख) बल + अधिकेन + अपि = बलाधिकेनापि
(ग) विभाति + उमावेषम् = विभात्युमावेषम्
(घ) वाचालयतु + एनम् = वाचालयत्वेनम्
(ङ) रुष्यति + एषः = रुष्यत्येषः
(च) त्वमेव + एनम् = त्वमेवैनम्
(छ) यातु + इति = यात्विति
(ज) धनञ्जयाय + इति = धनञ्जयायेति

5. अधोलिखितानि वचनानि कः कं प्रति कथयति?
(निम्नलिखित वाक्यों को कौन किससे कहता है?)
यथा – आर्य, अभिभाषणकौतूहलं मे महत्
JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम् 1
उत्तरम् :
JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम् 2

6. अधोलिखितानि स्थूलानि सर्वनामपदानि कस्मै प्रयुक्तानि?
(नीचे लिखे मोटे छपे सर्वनाम शब्दों का प्रयोग किसके लिए किया गया है?)
(क) वाचालयतु एनम् आर्यः।
(ख) किमर्थं तेन पदातिना गृहीतः?
(ग) कथं न माम् अभिवादयसि?
(घ) मम तु भुजौ एव प्रहरणम्।
(ङ) अपूर्व इव ते हर्षो ब्रूहि केन विस्मितः?
उत्तरम् :
(क) अभिमन्युम्
(ख) भीमसेनेन
(ग) राजानम्
(घ) भीमसेनस्य
(ङ) भटस्य।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

7. (अ) श्लोकानाम् अपूर्णः अन्वयः अधोदत्तः। पाठमाधृत्य रिक्तस्थानानि पूरयत
(श्लोकों का अधूरा अन्वय नीचे दिया है। पाठ के आधार पर रिक्तस्थानों की पूर्ति कीजिए-)
(क) पार्थं पितरं मातुलं …………… च उद्दिश्य कृतास्त्रस्य तरुणस्य …………….. युक्तः ।
(ख) कण्ठश्लिष्टेन ……….. जरासन्धं योक्त्रयित्वा तत् असा………… कृत्वा (भीमेन) कृष्णः अतदर्हतां नीतः।
(ग) रुष्यता …………. रमे। ते क्षेपेण न रुष्यामि, किं ………… अहं नापराद्धः, कथं (भवान्) तिष्ठति, यातु इति।
(घ) पादयोः निग्रहोचितः समुदाचारः…………. । बाहुभ्याम् आहतम् (माम्) …………. बाहुभ्याम् एव नेष्यति।
उत्तरम् :
(क) जनार्दनम्, युद्धपराजयः
(ख) बाहुना, कर्म
(ग). भवता, उक्त्वा
(घ) क्रियताम्, भीमः।

(आ) अधोलिखितेभ्यः पदेभ्यः उपसर्गान् विचित्य लिखत –
(नीचे लिखे पदों से उपसर्गों को चनकर लिखो-)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम् 3

JAC Class 9th Sanskrit प्रत्यभिज्ञानम् Important Questions and Answers

प्रश्न: 1.
भटः कथं हर्षितः विस्मितः च आसीत्? (भट क्यों प्रसन्न और आश्चर्यचकित था?)
उत्तरम् :
सौभद्रो ग्रहणं गतः, अनेन कारणेन स हर्षितः विस्मितः चासीत्। (अभिमन्यु पकड़ा गया, इस कारण से वह प्रसन्न और आश्चर्यचकित था।)

प्रश्न: 2.
उमावेषमाश्रितो हरः इव कः विभाति? (पार्वती के वेष का आश्रय लिए शिव की तरह कौन शोभित है?)
उत्तरम् :
उमावेषमाश्रित्य हरः इव अर्जुनः शोभते। (पार्वती के वेष का आश्रय लिये शिव की तरह अर्जुन शोभा देता है।)

प्रश्न: 3.
अभिमन्युः किं विचिन्त्यात्मानं तिरस्कृतम् अनुभवति? (अभिमन्यु क्या सोचकर अपने को तिरस्कृत अनुभव करता है?)
उत्तरम् :
स चिन्तयति यद् अहं शत्रुवशं गतः अतएव तिरस्कृतम् अनुभवति। (वह सोचता है कि मैं शत्रु के वश में पड़ गया हूँ, इसीलिए तिरस्कृत अनुभव करता है।)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

प्रश्न: 4.
कः कम् अपृच्छत्-अपि कुशली देवकीपुत्रः केशव? इति ? (क्या देवकी पुत्र कृष्ण कुशल हैं? यह प्रश्न किसने किससे पूछा?)
उत्तरम् :
अपि कुशली देवकीपुत्रः केशवः? इति बृहन्नला (अर्जुनः) अभिमन्युमपृच्छत्। (क्या देवकी पुत्र कृष्ण कुशल हैं? यह बृहन्नला (अर्जुन) ने अभिमन्यु से पूछ।)

प्रश्न: 5.
सौभद्रानुसारेण कुरुकुले किं कर्तुमनुचितम्? (अभिमन्यु के अनुसार कुरुकुल में क्या करना अनुचित है?)
उत्तरम् :
सौभद्रानुसारेण कुरुकुले आत्मस्तवम् अनुचितम्। (अभिमन्यु के अनुसार कुरुकुल में आत्मप्रशंसा करना अनुचित है।)

प्रश्नः 6.
अभिमन्युः भीमं कथं न प्राहरत्?(अभिमन्यु ने भीम पर प्रहार क्यों नहीं किया?)
उत्तरम् :
भीमः अशस्त्रः आसीत्। अतः स तं न प्राहरत्। (भीम शस्त्रहीन था। इसलिए उसने उस पर प्रहार नहीं किया।)

प्रश्नः 7.
भीमसेनेन कृष्णः अतदर्हतां कथं नीतः? (भीमसेन कृष्ण को अयोग्यता की ओर कैसे ले गया?)
उत्तरम् :
भीमसेनेन जरासन्धं हत्वा कृष्णः अतदर्हतां नीतः यतः कृष्णः (स्वयं) तं हन्तुमैच्छत्। (भीमसेन जरासन्ध को मारकर कृष्ण को अयोग्यता की ओर ले गया, क्योंकि कृष्ण (स्वयं) उसको मारना चाहते थे।)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

प्रश्न: 8.
‘प्रत्यभिज्ञानम्’ इति नाट्यांशे नरेन्द्रेण महानसे कः नियुक्तः आसीत् ? (‘प्रत्यभिज्ञानम्’ नाट्यांश में राजा द्वारा रसोई में किसे नियुक्त किया था?)
उत्तरम् :
महानसे वल्लभवेषधारी भीमसेनः नियुक्त आसीत्। (रसोई में वल्लभ का वेष धारण किया भीमसेन नियुक्त कर रखा था?)

प्रश्न: 9.
अभिमन्युः कथं केन गृहीतः? (अभिमन्यु कैसे किसने पकड़ा?)
उत्तरम् :
अभिमन्युः भीमसेनेन रथमासाद्य बाहुभ्याम् गृहीतः। (अभिमन्यु भीमसेन द्वारा रथ के पास जाकर भुजाओं से पकड़ा गया।)

प्रश्न: 10.
अभिमन्युः तिरस्कारस्य किं कारणं चिन्तयति? (अभिमन्यु तिरस्कार का क्या कारण सोचता है?)
उत्तरम् :
अहं शत्रुवशंगत: अतः नामाभिः अभिभाष्ये तिरस्क्रिये च। (मैं शत्रु के काबू में हूँ? अतः नाम लेकर बोला जा रहा है तथा तिरस्कार किया जा रहा है।)

प्रश्न: 11.
सावज्ञं कः हस्यते? (अवज्ञापूर्वक किस पर हँसा जा रहा है?)
उत्तरम् :
सावज्ञं अभिमन्युः हस्यते। (अभिमन्यु पर अवज्ञा के साथ उपहास किया जाता है।)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

प्रश्न: 12.
‘अहम् अस्य दर्पशमनं करोमि’ इति कस्य वचनम्? (मैं इसका घमण्ड शान्त करूंगा। यह किसका वचन है?)
उत्तरम :
अहम् अस्य दर्पशमनं करोमि इति राज्ञ वाक्य। (मैं इसका दर्प शान्त करता हूँ? यह राजा का वाक्य है।) रेखांकितानि पदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-(रेखांकित शब्दों को आधार पर प्रश्ननिर्माण कीजिए-)

प्रश्न: 1.
सौभद्रो ग्रहणं गतः। (सुभद्रासुत पकड़ा गया।) उत्तरम् : कः ग्रहणं गतः? (कौन पकड़ा गया?)

प्रश्न: 2.
एष नरेन्द्रेण विनियुक्तो महानसे। (यह राजा द्वारा रसोई में नियुक्त किया गया है।)
उत्तरम् :
एषः नरेन्द्रेण कुत्र नियुक्तः? (यह राजा द्वारा कहाँ नियुक्त किया गया?)

प्रश्न: 3.
बृहन्नला वल्लभौ परस्परम् अवलोकयतः। (बृहन्नला और वल्लभ आपस में देखते हैं।)
उत्तरम् :
कौ परस्परम् अवलोकयतः? (कौन आपस में देखते हैं ?)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

प्रश्न: 4.
अस्माकं कुले आत्मस्तवं कर्तुमनुचितम्। (हमारे कुल में अपनी प्रशंसा करना अनुचित है।)
उत्तरम् :
अस्माकं कुले किम् कर्तुम् अनुचितम्? (हमारे कुल में क्या करना अनुचित है?)

प्रश्न: 5.
धनुस्तु दुर्बलैः एव गृह्यते। (धनुष तो दुर्बलों द्वारा ही ग्रहण किया जाता है।)
उत्तरम् :
धनुस्तु कैः एव गृह्यते? (धनुष किसके द्वारा ही ग्रहण किया जाता है?)

प्रश्नः 6.
भीमस्य भुजौ एव प्रहरणम्। (भीम की तो भुजाएँ ही शस्त्र हैं।)
उत्तरम् :
कस्य भुजौ एव प्रहरणम् ? (किसकी भुजाएँ ही शस्त्र हैं? )

प्रश्न: 7.
पूज्यतमस्य क्रियतां पूजा (पूज्यतम की पूजा की जानी चाहिए।)
उत्तरम् :
कस्य क्रियतां पूजा? (किसकी पूजा की जानी चाहिए?)

प्रश्नः 8.
दुर्योधनादिना राजः विराटस्य गावः अपहता। (दुर्योधन आदि के द्वारा विराट की गायों का अपहरण कर लिया गया।)
उत्तरम् :
दुर्योधनादिना कस्य गावः अपहृता? (दुर्योधन आदि के द्वारा किसकी गायों का अपहरण कर लिया गया?)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

प्रश्नः 9.
अशस्त्रे वीराः न प्रहरन्ति। (निःशस्त्र पर वीर प्रहार नहीं करते।)
उत्तरम् :
वीराः केषु न प्रहरन्ति? (वीर किन पर प्रहार नहीं करते हैं?)

प्रश्न: 10.
मां वञ्चयित्वा गृहीतवान्। (मुझे छलकर पकड़ लिया।)
उत्तरम् :
मां कथं गृहीतवान्? (मुझे कैसे पकड़ लिया गया?).

कथाक्रम-संयोजनम् ।

अधोलिखितानि वाक्यानि क्रमेण लिखित्वा कथाक्रम-संयोजनं कुरुत (नीचे लिखे वाक्यों को क्रम से लिखकर कथा-क्रम-संयोजन कीजिए-)
(1) अभिमन्युः स्व पितॄनवलोक्य प्रसन्नः सन् सर्वान् क्रमशः अभिवादयति पाण्डवाः च तम् आलिङ्गन्ति।
(2) उत्तरः रहस्यमुद्घाटयति।
(3) ततः एव विराटपुत्रः उत्तरः आयाति।
(4) पाण्डवाः अभिमन्युम् उपहसन्ति सः च क्रुध्यति।
(5) अभिमन्युः अनभिज्ञत्वात् तैः सह उग्रं व्यवहरति।
(6) अभिमन्युः विराटसैनिकैः सह योद्धमागच्छत्। तत्र छद्मवेषधारिणा भीमेन निग्रहीतः राज्ञः समीपं नीतः।
(7) कौरवैः सह विराटसेनायाः युद्धोऽभवत्।
(8) कौरवाः विराटस्य धेनूनाम् अपहरणम् अकुर्वन्।
उत्तर :
कथा-क्रम-संयोजनम् –
(1) कौरवाः विराटस्य धेनूनाम् अपहरणम् अकुर्वन्।
(2) कौरवैः सह विराटसेनायाः युद्धोऽभवत्।
(3) अभिमन्युः विराटसैनिकैः सह योद्धमागच्छत्। तत्र छद्मवेषधारिणा भीमेन निग्रहीतः राज्ञः समीपं नीतः।
(4) पाण्डवाः अभिमन्युम् उपहसन्ति सः च क्रुध्यति ।
(5) अभिमन्युरनभिज्ञत्वात् तैः सह उग्रं व्यवहरति।
(6) ततः एव विराटपुत्रः उत्तरः आयाति।
(7) उत्तरः रहस्यमुद्घाटयति।
(8) अभिमन्युः स्वपितृनवलोक्य प्रसन्नः सन् सर्वान् क्रमशः अभिवादयति पाण्डवाः च तम् आलिङ्गन्ति।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

योग्यताविस्तारः

कवि परिचय – संस्कृत नाटककारों में महाकवि भास का नाम अग्रगण्य है। भासरचित तेरह रूपक (नाटक) निम्नलिखित दूतवाक्यम्, कर्णभारम्, दूतघटोत्कचम्, ऊरुभङ्गम्, मध्यमव्यायोगः पञ्चरात्रम्, अभिषेकनाटकम्, बालचरितम्, अविमारकम्, प्रतिमानाटकम्, प्रतिज्ञायौगन्धरायणम्, स्वप्नवासवदत्तम् तथा चारुदत्तम्।

ग्रन्थ-परिचय – पञ्चरात्रम् की कथावस्तु महाभारत के विराट पर्व पर आधारित है। पाण्डवों के अज्ञातवास के समय दुर्योधन एक यज्ञ करता है और यज्ञ की समाप्ति पर आचार्य द्रोण को गुरुदक्षिणा देना चाहता है। द्रोण गुरुदक्षिणा के रूप में पाण्डवों का राज्याधिकार चाहते हैं। दुर्योधन कहता है कि यदि गुरु द्रोणाचार्य पाँच रातों में पाण्डवों का पता लगा दें तो उन (पाण्डवों) की पैतृक सम्पत्ति का भाग उन पाण्डवों को दिया जा सकता है। इसी आधार पर इस नाटक का नाम ‘पञ्चरात्रम्’।

भावविस्तारः

तरुणस्य कृतास्त्रस्य युक्तो युद्धपराजयः – अज्ञातवास में बृहन्नला के रूप में अर्जुन को बहुत समय के बाद पुत्र-मिलन का अवसर प्राप्त हुआ। वह अपने पुत्र (अभिमन्यु) से बात करना चाहता है परन्तु (अपने अपहरण से) क्षुब्ध अभिमन्यु उनके साथ बात करना ही नहीं चाहता। तब अर्जुन उसे उत्तेजित करने की भावना से इस प्रकार के व्यङ्ग्यात्मक वचन कहते हैं –

तुम्हारे पिता अर्जुन हैं, मामा श्रीकृष्ण हैं तथा तुम शस्त्रविद्या से सम्पन्न होने के साथ ही साथ तरुण भी हो, तुम्हारे लिए युद्ध में परास्त होना उचित है।

मम तु भुजौ एव प्रहरणम् – अभिमन्यु क्षुब्ध है कि उसे धोखे से शस्त्रविहीन भीम ने निगृहीत किया है। भीम इसका स्पष्टीकरण करता है कि अस्त्र-शस्त्र तो दुर्बल व्यक्तियों द्वारा ग्रहण किये जाते हैं। मेरी तो दो भुजायें ही मेरा शस्त्र हैं। अतः मुझे किसी अन्य आयुध की आवश्यकता नहीं। इस प्रकार का भाव अन्य नाटकों में भी उपलब्ध है, जैसे –
(क) अयं तु दक्षिणो बाहुरायुधं सदृशं मम। (यह मेरी दाहिनी भुजा तो (मेरी) शस्त्र के समान है।)(मध्यमव्यायोगः)
(ख) भीमस्यानुकरिष्यामि शस्त्रं बाहुभविष्यति। (मैं भीम का अनुकरण करूँगा, भुजा शस्त्र हो जायेगी।)(मृच्छकटिकम्)
(ग) वयमपि च भुजायुद्धप्रधानाः। (और हम लोग भी भुजाओं से युद्ध करने की प्रधानता वाले हैं।) (अविमारकम्)

नीतः कृष्णोऽतदहताम् – श्रीकृष्ण ने जरासन्ध के जामाता (दामाद) कंस का वध किया था। इससे क्रुद्ध जरासन्ध ने यदुवंशियों के विनाश की प्रतिज्ञा की थी। इसलिए उसने बार-बार मथुरा पर आक्रमण भी किया था। उसने श्रीकृष्ण को कई बार पकड़ा भी परन्तु किसी-न-किसी प्रकार श्री कृष्ण वहाँ से निकल गये। वस्तुतः उचित अवसर पाकर श्रीकृष्ण जरासन्ध को मारना चाहते थे। परन्तु भीम ने जरासन्ध का वध करके उनकी पात्रता स्वयं ले ली। जो कार्य श्रीकृष्ण द्वारा करणीय था उसे भीमसेन ने कर दिया और श्रीकृष्ण को जरासन्ध के वध का अवसर ही नहीं दिया।

कोऽयं मध्यमो नाम? – यहाँ मध्यम शब्द का प्रयोग भास द्वारा भीम के लिए किया गया है। भास के नाटकों में सर्वत्र भीम के लिए ‘मध्यम’ शब्द का प्रयोग किया गया है। उन्होंने ‘मध्यमव्यायोग’ रूपक (नाटक) की रचना की जिसमें मध्यम पाण्डव अर्थात् भीम को नायक बनाया है।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम् 4

‘क्तवतु’ भी भूतकालिक प्रत्यय है। इसका प्रयोग सदैव कर्तृवाच्य में होता है। क्तवतु प्रत्ययान्त शब्द भी तीनों लिङ्गों में होते हैं।

यथा-पठ् + क्तवतु = पठितवत् (पढ़ा)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम् 6

वाच्यपरिवर्तनम्

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम् 7

योग्यताविस्तार पर आधारित प्रश्नोत्तर –

प्रश्न 1.
महाकवि भास के कुल कितने नाटक उपलब्ध हैं?
उत्तर :
महाकवि भास के कुल 13 नाटक उपलब्ध हैं।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

प्रश्न 2.
भास के महाभारत पर आधारित किन्हीं 5 नाटकों के नाम लिखिये।
उत्तर :
दूतवाक्यम्, कर्णभारम्, ऊरूभङ्गम्, पञ्चरात्रम्, दूतघटोत्कचम्।

प्रश्न 3.
दुर्योधन से यज्ञ-दक्षिणा में आचार्य द्रोण ने क्या माँगा?
उत्तर :
दुर्योधन से यज्ञ-दक्षिणा में आचार्य द्रोण ने पाण्डवों का राज्याधिकार माँगा।

प्रश्न 4.
मध्यम व्यायोग का नायक कौन है?
उत्तर :
मध्यम व्यायोग का नायक मध्यम पाण्डव भीमसेन है।

प्रश्न 5.
इस नाटक का शीर्षक ‘पञ्चरात्रम्’ क्यों चुना?
उत्तर :
दुर्योधन ने कहा यदि गुरु द्रोणाचार्य पाँच रातों में पाण्डवों का पता लंगा दें तो पाण्डवों की पैतृक सम्पत्ति का भाग पाण्डवों को दिया जा सकता है। इसी आधार पर इस नाटक का नाम ‘पञ्चरात्रम्’ है।

प्रश्न 6.
निम्न वाक्यों में कोष्ठक में दिए शब्दों के उचित रूप बनाकर रिक्त स्थान की पूर्ति कीजिए।
(क) अलं……………। (प्रलाप).
उत्तर :
प्रलापेन

(ख) रामः…………अलम। (रावण)
उत्तर :
रावणाय

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

(ग) अलं………… । (विवाद)
उत्तर :
विवादेन

(घ) अर्जुनः………….अलम्। (कर्ण)
उत्तर :
कर्णाय

(ङ) अहं…………..अलम्। (युष्मद्)
उत्तर :
तुभ्यम्

(च) इदं भोजनम्……………अलम्। (अस्मद्)
उत्तर :
मह्यम्

प्रश्न 7.
निम्न वाक्यों को वाच्य परिवर्तन करके लिखिए –
(क) बालकः पुस्तकं पठति।
(ख) अहं पत्रं लिखामि।
(ग) तेन भोजनं खाद्यते।
(घ) मया जलं पीयते।
(ङ) तया कथा श्रूयते।
(च) छात्रैः हस्यते।
उत्तर :
(क) बालकेन पुस्तकं पठ्यते।
(ख) मया पत्रं लिख्यते।
(ग) सः भोजनं खादति।
(घ) अहं जलं पिबामि।
(ङ) सा कथां शृणोति।
(च) छात्रः हसति।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

प्रश्न 8.
निम्नलिखित पदों में प्रकृति प्रत्यय पृथक्-पृथक् कीजिए –
पठितः, गतः, हृष्टा, दुष्टः, गतवान्, हसितवान्, दृष्टवान्, नीतः
उत्तरम् :
JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम् 5

प्रत्यभिज्ञानम् Summary and Translation in Hindi

पाठ परिचय – संस्कृत साहित्य में भास प्रथम नाटककार के रूप में जाने जाते हैं। महाकवि भास ने कुल 13 नाटकों की रचना की। ‘पञ्चरात्रम्’ नाटक उन्हीं में से एक है। प्रस्तुत पाठ भासरचित ‘पञ्चरात्रम्’ नाटक से सम्पादित कर लिया गया है। इसका कथानक महाभारत के विराट पर्व से लिया गया है। पाण्डवों के अज्ञातवास के समय दुर्योधन एक यज्ञ करता है और यज्ञ की समाप्ति पर आचार्य द्रोण को गुरुदक्षिणा देना चाहता है। द्रोण गुरुदक्षिणा के रूप में पाण्डवों का राज्याधिकार चाहते हैं। दुर्योधन कहता है कि यदि गुरु द्रोणाचार्य पाँच रातों में पाण्डवों का पता लगा दें तो पाण्डवों की पैतृक सम्पत्ति का भाग पाण्डवों को दिया जा सकता है। इसी आधार पर इस नाटक का नाम पञ्चरात्रम् है। भास के 13 नाटकों के नाम हैं – (1) दूतवाक्यम् (2) कर्णभारम् (3) दूतघटोत्कचम् (4) ऊरुभङ्गम् (5) मध्यमव्यायोगः (6) पञ्चरात्रम् (7) अभिषेकनाटकम् (8) बालचरितम् (9) अविमारकम् (10) प्रतिमानाटकम् (11) प्रतिज्ञायौगन्धरायणम् (12) स्वप्नवासवदत्तम् तथा (13) चारुदत्तम्।

पाठ का सारांश – दुर्योधन आदि कौरव वीरों ने राजा विराट की गायों का अपहरण कर लिया। विराट-पुत्र उत्तर बृहन्नला (छद्मवेषी अर्जुन) को सारथी बनाकर कौरवों से युद्ध करने जाता है। कौरवों की ओर से अभिमन्यु (अर्जुन-पुत्र) .. भी युद्ध करता है। युद्ध में कौरवों की पराजय होती है। इसी बीच विराट को सूचना मिलती है कि वल्लभ (छद्मवेषी भीम)

ने रणभूमि में अभिमन्यु को पकड़ लिया है। अभिमन्यु भीम तथा अर्जुन को नहीं पहचान पाता है और उनसे उग्रतापूर्वक बातचीत करता है। दोनों अभिमन्यु को महाराज विराट के समक्ष प्रस्तुत करते हैं। अभिमन्यु उन्हें प्रणाम नहीं करता। उसी समय राजकुमार उत्तर वहाँ पहुँचता है जिसके रहस्योद्घाटन से अर्जुन तथा भीम आदि पाण्डवों के छद्मवेष का उद्घाटन हो जाता है।

[मूलपाठः,शब्दार्यः,सप्रसंग हिन्दी अनुवादः,सप्रसंगसंस्कृत-व्यारव्याःअवबोधनकार्यम्च।]

1. भटः – जयतु महाराजः।
राजा – अपूर्व इव ते हर्षो ब्रूहि केनासि विस्मितः?
भटः – अश्रद्धेयं प्रियं प्राप्तं सौभद्रो ग्रहणं गतः॥
राजा – कथमिदानी गृहीतः?
भटः – रथमासाद्य निश्शङ्कं बाहुभ्यामवतारितः।
राजा – केन?
भटः – यः किल एष नरेन्द्रेण विनियुक्तो महानसे। (अभिमन्यमुद्दिश्य) इत इतः कुमार!
अभिमन्युः – भोः को नु खल्वेष:? येन भुजैकनियन्त्रितो बलाधिकेनापि न पीडितः अस्मि।
बृहन्नला – इत इत: कुमारः।
अभिमन्युः – अये! अयमपरः कः विभात्युमावेषमिवाश्रितो हरः।
बृहन्नला – आर्य, अभिभाषणकौतूहलं मे महत्। वाचालयत्वेनमार्यः।
वल्लभः – (अपवार्य) बाढम् (प्रकाशम्) अभिमन्यो!
अभिमन्युः – अभिमन्युर्नाम?
वल्लभः
रुष्यत्येष मया, त्वमेवैनमभिभाषय। बृहन्नला
अभिमन्यो! अभिमन्युः
कथं कथम्। अभिमन्यु माहम्। भोः! किमत्र विराटनगरे क्षत्रियवंशोद्भूताः नीचैः अपि नामभिः अभिभाष्यन्ते अथवा अहं शत्रुवशं गतः। अतएव तिरस्क्रियते।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

शब्दार्था: – जयतु = विजयताम् (जय हो), महाराजः = देवः (महाराज), अपूर्व इव = अविद्यमानः पूर्ववत् इव (जो पहले न हुआ हो, उसके समान), ते हर्षः = तव प्रसन्नता (तेरी खुशी), ब्रूहि = कथय (कहो), केनासि = केन कारणेन असि (किस कारण से हो), विस्मितः = आश्चर्यचकितः (अचम्भित), अश्रद्धेयम् = न श्रद्धेयम्/अविश्वसनीयम् (श्रद्धा के अयोग्य/विश्वास न करने योग्य), प्रियं प्राप्तम् = इष्टम् (वृत्तं) लब्धं [प्रिय (समाचार) प्राप्त हुआ है],

सौभद्रोः ग्रहणं गतः = अधिगृहीतः सुभद्रानन्दनः अभिमन्युः (बन्दी बनाया हुआ सुभद्रा-पुत्र अभिमन्यु), कथमिदानी गृहीतः = कथमधुनाधिगृहीतः (अब यह कैसे पकड़ा गया), रथमासाद्य = स्यन्दनं प्राप्य/आरुह्य (रथ पाकर/पहुँचकर/चढ़कर), निश्शङ्कम् = शङ्कया रहितम्/संशयविहीनं (शङ्का/सन्देहरहित को), बाहुभ्यामवतारितः = भुजाभ्याम् अवरोहितः (भुजाओं से उतार लिया), केन = किसके द्वारा, यः = जो, किल = वस्तुतः (सचमुच),

एषः = अयम् (यह), नरेन्द्रेण = नृपेण (राजा द्वारा), विनियुक्तो = विशिष्ट नियुक्त (विशेष रूप से नियुक्त), महानसे = भोजनालये, पाकशालायाम् (रसोई में), अभिमन्युमुद्दिश्य = सौभद्रप्रति (अभिमन्यु को लक्ष्य करके), इत इतः कुमारः = अत्र, अत्र एहि राजकुमारः (इधर-उधर माइए राजकमार), भोः को न खल्वेषः = रे वस्तुतः अयं कः (अरे, वास्तव में यह कौन है?), येन = जिसके द्वारा, भुजैकनियन्त्रितो = एकेन एव बाहुना निरुद्धः/संयतः (एक ही भुजा से रोका/पकड़ा हुआ), बलाधिकेनापि = शक्तिप्रभूतेन, बलवत्तरेण (अधिक बलवान् के द्वारा भी), न पीडितः अस्मि = अपीडितः, न क्लिष्टः अस्मि (पीड़ित नहीं हूँ।),

इत इतः = अत्र-अत्र (इधर-इधर), कुमारः = बाल राजकुमारः (राजकुमार), अये! = अरे (अरे), अयमपरः दूसरा), कः = कौन, विभाति = शोभते (सुशोभित होता है), उमावेषमिवाश्रितो हरः = पार्वत्याः रूपधारिणा शिवेन इव (पार्वती का वेष धारण किये हुए शिव की तरह), आर्य = श्रेष्ठ (आर्य), अभिभाषण = वक्तुं (बोलने की), कौतूहलम् = औत्सुक्यम् (उत्सुकता), मे = मम (मेरी), महत् = अधिकं (बहुत), वाचालयत्वेनमनार्यः = वक्तुं प्रेरयतु इमं श्रीमान् (श्रीमान् ने की प्रेरणा प्रदान करें),अपवार्य = मुखं दूरीकृत्य (मुँह छुपाकर/ढककर/हटाकर), बाढम् = श्रेष्ठम् (बढ़िया/अच्छा), प्रकाशम् = सार्वजनिकरूपेण (खुले में/ सबके सामने),

अभिमन्यो = रे सौभद्र !/रे अभिमन्यो ! (हे अभिमन्यु!), अभिमन्यु म = अभिमन्यु नाम से, रुष्यत्येष मया = एषः मह्यं क्रुध्यति (मुझसे यह क्रोधित होता है), त्वमेवैनम् = भवान् एव इमम् (आप ही इसको), अभिभाषय = वादय, व्याख्यातुं प्रेरय (बुलवाइये), कथं कथम् = कैसे-कैसे, क्या-क्या, अभिमन्यु माहम् = मैं अभिमन्यु नाम से, भोः! = रे! (अरे!), किमत्र विराटनगरे = किमस्मिन् विराटनगरे (क्या इस विराट नगर में), क्षत्रियवंशोभूताः = राजन्यकुलजाताः (क्षत्रिय वंश में पैदा हुए), नीचैः अपि = अधमैः अपि (नीच लोगों द्वारा न), नामभिः = अभिधानैः (नाम लेकर/नाम से),

अभिभाष्यन्ते = वादयन्ते (बुलवाये जाते हैं), अथवा = उत वा (या), अहं शत्रुवशं गतः = अहम् अरीणां मध्येऽवरुद्धोऽस्मि (मैं शत्रुदल के मध्य घिर गया हूँ/वश में हो गया हूँ), अतएव = अतः, अनेनैव कारणेन (इसी वजह से), तिरस्क्रियते = अवमन्यते/उपेक्ष्यते (तिरस्कार किया जा रहा है/उपेक्षा की जा रही है)।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

हिन्दी-अनुवादः

सन्दर्भ – प्रस्तुत नाट्यांश हमारी पाठ्यपुस्तक ‘शेमुषी’ के ‘प्रत्यभिज्ञानम्’ पाठ से लिया गया है। यह पाठ भास कवि के ‘पञ्चरात्रम्’ नाटक का सम्पादित रूप है।

प्रसङ्ग – इस नाट्यांश में बन्दी बनाये गये अभिमन्यु के साथ भीम और अर्जुन का संवाद चल रहा है। क्रुद्ध अभिमन्यु पहचान न पाने के कारण उनके प्रति अविनीत व्यवहार करता है। भीम और अर्जुन भी उसकी उपेक्षा करते हैं।

अनुवाद –

भट – महाराज की जय हो।
राजा – पहले कभी न देखी-सी प्रसन्नता है तुम्हारी, कहिये, किस कारण आश्चर्यचकित हैं?
भट – विश्वास न करने योग्य प्यारा (समाचार) मिला है। सुभद्रानन्दन अभिमन्यु पकड़ लिया गया अर्थात् बन्दी बना लिया गया।
राजा – अब यह कैसे पकड़ा गया?
भट – निस्सन्देह रथ पर पहुँचकर भुजाओं से उतार लिया।
राजा – किसके द्वारा?
भटः – सचमुच जो इस राजा द्वारा रसोई में विशेषरूप से नियुक्त है। (अभिमन्यु की ओर संकेत करते हुए, इधर-उधर आइये राजकुमार)।
अभिमन्युः – अरे, वास्तव में यह कौन है? जिसके द्वारा एक भुजा से पकड़ा हुआ अधिक बल होने पर भी मैं पीड़ित नहीं हुआ हूँ।
बृहन्नला – इधर, इधर आओ, कुमार।
अभिमन्यु – अरे यह दूसरा कौन पार्वती का वेष धारण किए हुए शिव की तरह शोभा दे रहा है।
बृहन्नला – आर्य, मेरी (इससे) बोलने की प्रबल इच्छा है। आर्य इसे बोलने के लिए प्रेरित करें।
वल्लभ – (दूर हटकर) बहुत अच्छा (सबके सामने) अभिमन्यु!
अभिमन्यु – (क्या) अभिमन्यु (इस नाम से व्यवहार करता है)?
वल्लभ – यह मुझसे नाराज़ है, तुम्हीं इसे बोलने के लिए प्रेरित कीजिए।
बृहन्नला – अभिमन्यु!
अभिमन्यु – क्या, क्या? मैं अभिमन्यु नाम वाला हूँ? अरे, क्या यहाँ विराट नगर में क्षत्रिय वंश में पैदा हुए लोगों को नीच लोगों (सैनिकों आदि) के द्वारा भी नाम लेकर बुलवाये जाते हैं अथवा मैं शत्रुओं के वश में हो गया हूँ, इसीलिए तिरस्कार किया जा रहा है।

संस्कत-व्याख्याः –

सन्दर्भ: – नाट्यांशोऽयम् अस्माकं पाठ्यपुस्तकस्य ‘शेमुष्याः’ ‘प्रत्यभिज्ञानम्’ इति पाठात् उद्धृतः। पाठोऽयं भासकवेः ‘पञ्चरात्रम्’ नाटकस्य सम्पादितं रूपं वर्तते। (प्रस्तुत नाट्यांश हमारी पाठ्यपुस्तक ‘शेमुषी’ के ‘प्रत्यभिज्ञानम्’ पाठ से लिया गया है। यह पाठ भास कवि के ‘पञ्चरात्रम्’ नाटक का सम्पादित रूप है।) – प्रसङ्गः-नाट्यांशेऽस्मिन् निगृहीतेन अभिमन्युना सह भीमार्जुनयोः संवादः प्रवर्तते। क्रुद्धः अभिमन्युः अनभिज्ञानात् तौ प्रति विनयहीनं व्यवहारं करोति। भीमार्जुनौ अपि तम् उपेक्षते। (इस नाट्यांश में पकड़े हुए अभिमन्यु के साथ भीम और अर्जुन कद्ध अभिमन्य न यह जानने के कारण उन दोनों के साथ विनम्रता-विहीन व्यवहार करता है। भीम और अर्जुन भी उसकी उपेक्षा करते हैं।)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

व्याख्याः

भटः – विजयतां देवः। (महाराज की जय हो।)
राजा – अविद्यमाना पूर्वम् इव तव प्रसन्नता, कथय, केन कारणेन आश्चर्यचकितोऽसि। (पहले न देखी गई (अपूर्व) खुशी है, कहिये कैसे आश्चर्यचकित हो रहे हो?)
भटः – न श्रद्धेयम् इष्टं (वृत्तं) लब्धम्। अभिमन्युः निगृहीतः। (विश्वास न करने योग्य प्रिय समाचार प्राप्त हुआ है। अभिमन्यु बन्दी बना लिया।)
राजा – कथम् अधुना निगृहीतः? (अब यह कैसे पकड़ा गया?)
भटः – शङ्कया रहितं स्यन्दनम् आरुह्य (प्राप्य) भुजाभ्याम् अवरोहितः। (निशङ्क रथ पर चढ़कर भुजाओं से उतार लिया सबके सामने।)
राजा – केन? (कैसे)
भटः – यः वस्तुतः अयम् नृपेण विशिष्ट नियुक्त पाकाशालायाम् (सौभद्रं प्रति) अंत्र अत्र इति राजकुमारः। (वस्तुतः जो यह राजा ने पाकशाला में विशिष्ट रूप से नियुक्त किया है (अभिमन्यु के प्रति) यहाँ यहाँ आइए राजकुमार।)
अभिमन्यु – अरे कोऽयं वस्तुतः? येन एकेन बाहुना संयतः बलवत्तरेण अपि न क्लिष्टोऽस्मि। (अरे! वास्तव में यह कौन है जिसने एक ही भुजा से पकड़ा हुआ होने पर अधिक बलवान् होने पर भी कष्ट नहीं दिया गया।)
बृहन्नला – अत्र एहि, अत्र एहि, कुमार। (यहाँ आओ, यहाँ आओ राजकुमार।)
अभिमन्युः – अरे! एषः इतरः कः पार्वत्याः रूपधारिणा शिवेन इव शोभते? (अरे इधर यह कौन पार्वती का वेष धारण किए हुए शिव की तरह शोभा दे रहा है?)
बृहन्नला – आर्य, मम वक्तुम् औत्सुक्यम् अधिकम् । श्रीमान् इमं वक्तुं प्रेरयतु। (आर्य, मुझे बात करने की बहुत उत्सुकता है। श्रीमान् इसे बोलने के लिए प्रेरित करें।)
वल्लभः – (दूरीकृत्य) श्रेष्ठम् (सर्वेषां समक्षे) अभिमन्यो! ((दूर करके) उत्तम (सबके सामने) अभिमन्यु!)
अभिमन्युः – (किम्) अभिमन्युः (इति नाम्ना मां व्यवहरति)? (क्या? अभिमन्यु, मुझे नाम लेकर बुला रहे
वल्लभः – अयं मह्यं क्रुध्यति अतः भवान् एव इमं वक्तुं प्रेरयतु। (यह मुझसे नाराज है अतः आप ही इसे बोलने के लिए प्रेरित करें।) बृहन्नला – अभिमन्यो! (अभिमन्यु।)
अभिमन्युः – किं, किम् अहम् अभिमन्युरभिधः? अरे! किम् अस्मिन् विराटनगरे राजन्यकुलोत्पन्नाः अधमैः (सैनिकादिभिः) अपि अभिधानः वादयन्ते उत वा अहम् अरिदलस्याधिकार प्राप्तः। अत एव. तिरस्कारं विधीयते (क्रियते)। (क्या, क्या तो तेरा नाम अभिमन्यु है? अरे क्या इस विराट नगर में क्षत्रियों के कुल में पैदा हुए अधम बीच (सैनिक आदि द्वारा) भी नाम लेकर बोला जाता है अथवा मैं शत्रु पक्ष के अधिकार में हूँ, इसीलिए तिरस्कार किया जा रहा है।)

अवबोधन कार्यम्

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत- (एक शब्द में उत्तर दीजिए-)
(क) सौभद्रः कः? (सौभद्र कौन है? )
(ख) का इयं बृहन्नला? (यह बृहन्नला कौन है?)

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत- (पूरे वाक्य में उत्तर दीजिए-)
(क) सौभद्रः कथं गृहीतः? (सौभद्र कैसे पकड़ा गया?)
(ख) अभिमन्युः भीमस्य विषये किं पृच्छति? (अभिमन्यु भीम के विषय में क्या पूछता है?)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

प्रश्न 3.
यथानिर्देशम् उत्तरत-(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए-)
(क) ‘पाकशालायाम्’ इति पदस्य स्थाने नाट्यांशे किं समानार्थी पदं प्रयुक्तम्?
(‘पाकशालायाम्’ पद के स्थान पर नाट्यांश में कौनसा पर्यायवाची शब्द प्रयोग किया गया है?)
(ख) ‘को नु खल्वेषः’ अत्र एषः इति सर्वनाम पदं कस्य संज्ञापदस्य स्थाने प्रयुक्तम्?
(‘को नु खल्वेषः’ यहाँ ‘एषः’ सर्वनाम पद किस संज्ञा पद के स्थान पर प्रयोग हुआ है।)
उत्तराणि :
(1) (क) अभिमन्युः (सुभद्रापुत्र अभिमन्यु)।
(ख) अर्जुनः (अर्जुन ही बृहन्नला के रूप में है)।

(2) (क) रथमासाद्य निःशङ्कं बाहुभ्यामवतारितः।
(ख) पर चढ़कर शंकारहित को भुजाओं से उतार लिया गया।)
(ख) को नु खल्वेषः? येन भुजैक नियन्त्रियतो बलाधिकेनापि न पीडितः अस्मि। (यह कौन है? जिसने एक हाथ से नियन्त्रित कर अधिक ताकत होते हुए भी मुझे पीड़ित नहीं किया?)

(3) (क) महानसे (भोजनशाला में)।
(ख) भीमसेनाय (भीमसेन के लिए।)

2. बहन्नला – अभिमन्यो! सुखमास्ते ते जननी ?
अभिमन्युः – कथं कथम् ? जननी नाम? किं भवान् मे पिता अथवा पितृव्यः? कथं मां पितृवदाक्रम्य स्त्रीगतां कृथां पृच्छति?
बृहन्नला – अभिमन्यो! अपि कुशली देवकीपुत्रः केशवः?
अभिमन्युः – कथं कथम्? तत्रभवन्तमपि नाम्ना। अथ किम् अथ किम्?
(वृहन्नलावल्लभौ परस्परमवलोकयतः)
अभिमन्युः – कथमिदानी सावज्ञमिव मां हस्यते?
बृहन्नला – न खलु किञ्चित्।
पार्थं पितरमुद्दिश्य मातुलं च जनार्दनम्।
तरुणस्य कृतास्त्रस्य युक्तो युद्धपराजयः॥
अभिमन्युः – अलं स्वच्छन्दप्रलापेन! अस्माकं कुले आत्मस्तवं कर्तुमनुचितम्। रणभूमौ हतेषु शरान् पश्य, मदृते अन्यत् नाम न भविष्यति।
बृहन्नला – एवं वाक्यशौण्डीर्यम्। किमर्थं तेन पदातिना गृहीतः?
अभिमन्युः – अशस्त्रं मामभिगतः। पितरम् अर्जुनं स्मरन् अहं कथं हन्याम्। अशस्त्रेषु मादृशाः न प्रहरन्ति। अतः अशस्त्रोऽयं मां वञ्चयित्वा गृहीतवान्।
राजा – त्वर्यतां त्वर्यतामभिमन्युः।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

शब्दार्था: – अभिमन्यो! = सौभद्र! (अरे! अभिमन्यु!), सुखमास्ते = सकुशलमस्ति (सकुशल हैं), ते जननी = तव माता (तुम्हारी माता), कथं कथम् = किं किम् (क्या, क्या), जननी = माता (माताजी), किं भवान् = अपि त्वं (क्या तुम), मे = मम (मेरे), पिता अथवा पितृव्यः = जनकः जनकस्यभ्राता वा (पिता अथवा चाचा/ताऊ), कथं मां = कस्मान्माम् (कैसे मुझसे), पितृवदाक्रम्य = जनकेवाधिकृत्य (पिता की तरह अधिकार जमाते हुए), स्त्रीगताम् = नारीविषयकी (स्त्री से सम्बन्धित), कथाम् = वृत्तं (समाचार), पृच्छति = पृच्छति (पूछते हो), अभिमन्यो! = सौभद्र। (अभिमन्यु),

अपि = किम् (क्या), कुशली = सकुशलम् (सकुशल हैं), देवकीपुत्रः = देवकीनन्दनः (देवकीपुत्र), केशवः = कृष्णः (कृष्ण), कथं कथम्? = किं किम्? (क्या-क्या?), तत्रभवन्तमपि = तम् श्रीमन्तं श्रीकृष्णमपि (उन आदरणीय श्रीकृष्ण को भी), नाम्ना = अभिधानेन (नाम से सम्बोधित कर रहे हैं), अथ किम् अथ किम् = कथं नु वा आम् (क्यों नहीं, क्यों नहीं, हाँ जी, हाँ जी), बृहन्नलावल्लभौ = उभौ (बृहन्नला और वल्लभ दोनों), परस्परमवलोकयतः = अन्योऽन्यं पश्यतः (आपस में एक-दूसरे को देखते हैं), कथमिदानीम् = कस्मात् अधुना (कैसे अब), माम् = (मुझे)। सावज्ञमिव = अपमानेन सहितम् (उपेक्षा सहित), मां = (मुझे), हस्यते = उपहस्यते (उपहास किया जाता है), न खलु किञ्चित् = निश्चयेन किञ्चिदपि नास्ति (निश्चित ही कुछ भी नहीं है), पार्थम् = पृथानन्दनम् अर्जुनम् (पृथापुत्र अर्जुन को), पितुरसुद्दिश्य = पितुः उद्देश्य कृत्वा (पिता को लक्ष्य करके),

मातुलम् = मातुः भ्राता (मामा जी), च = (और), जनार्दनम् = श्रीमन्तं कृष्णम् (श्रीकृष्ण को), तरुणस्य = यौवनारूढस्य (जवान का), कृतास्त्रस्य = शस्त्रविद्यासम्पन्नस्य (शस्त्र विद्या सम्पन्न का), युक्तोः = उचितमेव (उचित ही है), युद्धपराजयः = सङ्ग्रामे पराभवः, (युद्ध में परास्त होना), अलम् = मा कुरु, (बस), स्वच्छन्द = असंयतः/स्वैरं (मनमानी), प्रलापेन = अनर्गलवादेन (व्यर्थ की बातें), अस्माकं कुले = अस्मत्कुले (हमारे कुल में), आत्मस्तवम् = आत्मश्लाघा (आत्मप्रशंसा), कर्तुम् = विधातुम् (करना), अनुचितम् = नोचितम् (उचित नहीं है), रणभूमौ = समराङ्गणे (युद्धक्षेत्र में),

हतेषु = शवेषु (मारे हुओं में), शरान् पश्य = बाणान् अवलोकय (बाणों को देखो), मदृते = मामन्तरेण, (मेरे अतिरिक्त), अन्यत् = अन्यः (कोई और), नाम = अभिधानम् (नाम), न भविष्यति = न वर्तिष्यते (नहीं . .. होगा), एवम् = अनेन प्रकारेण (इस प्रकार), वाक्यशौण्डीर्यम् = वाचिकं वीरत्वं (वाणी की वीरता, गाल बजाना), किमर्थम् = केन प्रयोजनेन (किस प्रयोजन से, किसलिए), तेन = अमुना (उस), पदातिना = पादाभ्यां चलितेन (पैदल चलने वाले के द्वारा), गृहीतः = निगृहीतः (पकड़ लिया गया), अशस्त्रम् = शस्त्रहीनम् (निःशस्त्र),

मामभिगतः = मत्समीपं प्राप्तः (मेरे पास पहुँच गये), पितरम् = जनकम् (पिताजी), अर्जुनम् = अर्जुन को, स्मरन् = स्मरणं कुर्वन् (याद करता हुआ), अहं कथं हन्याम् = मैं कैसे मारता, अशस्त्रेषु = शस्त्रविहीनेषु (शस्त्रहीनों पर), मादृशाः = अहम् इव (मेरी तरह के), न प्रहरन्ति = प्रहारं न कुर्वन्ति (प्रहार नहीं करते), अतः = अतएव (इसलिए), अशस्त्रोऽयम् = शस्त्रहीन एषः (यह शस्त्रहीन है), इति माम् = एवं मां (इस प्रकार मुझको), वञ्चयित्वा = छलेन प्रतार्य (छल से), गृहीतवान् = निगृहीतवान् (पकड़ लिया), त्वर्यताम् = शीघ्रतां कुरु (शीघ्रता करो)।

सन्दर्भ – यह नाट्यांश हमारी पाठ्यपुस्तक ‘शेमुषी’ के ‘प्रत्यभिज्ञानम्’ नामक पाठ से लिया गया है: यह पाठ भास कवि के ‘पञ्चरात्रम्’ नाटक के सम्पादित अंश के रूप में यहाँ प्रस्तुत किया गया है।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

प्रसङ्ग – इस नाट्यांश में बन्दी बनाये अभिमन्यु के साथ भीम और अर्जुन का संवाद है। क्रुद्ध सुभद्रानन्दन अभिमन्यु पहचान न पाने के कारण उन दोनों के साथ अविनीत होते हुए व्यवहार करता है। भीम और अर्जुन उसे बोलने के लिए प्रेरित करते हैं।

अनुवादः
बृहन्नला – सुभद्रानन्दन! तुम्हारी माता सकुशल हैं?
अभिमन्युः – क्या, क्या, माताजी? क्या तुम मेरे पिता अथवा चाचा या ताऊ जी हो। कैसे मुझसे पिताजी की तरह अधिकार जमाते हुए स्त्री से सम्बन्धित समाचार पूछ रहे हो?
बृहन्नला – अभिमन्यु! क्या देवकीनन्दन श्रीकृष्ण सकुशल हैं?
अभिमन्युः – क्या, क्या? उन आदरणीय श्रीकृष्ण को भी नाम से (व्यवहार कर रहे हैं)। जी हाँ, जी हाँ।
(वृहन्नला और वल्लभ दोनों आपस में एक-दूसरे को देखते हैं ।)
अभिमन्युः – क्या कारण है कि अब अपमान के साथ मेरा उपहास किया जा रहा है?
बृहन्नला – निस्सन्देह कुछ भी नहीं है।
अर्जुन तुम्हारे पिता हैं, जनार्दन कृष्ण तुम्हारे मामा हैं, तुम युवा हो, सारी शस्त्रविद्या भी सम्पन्न की है। (इन्हें) उद्देश्य करके युद्ध में (तुम्हारी) पराजय उचित ही है।
अभिमन्युः – मनमाना प्रलाप मत करो। हमारे कुल में अपनी प्रशंसा करना अनुचित है। युद्ध-क्षेत्र में शवों में बाणों को देखो, मेरे सिवाय किसी और का नाम नहीं होगा।
बृहन्नला – इस प्रकार की वाचिक वीरता यानी गाल बजाना। (तो) किसलिए उस पैदल चलने वाले ने (तुम्हें) पकड़ लिया?
अभिमन्युः – (वह) निःशस्त्र मेरे पास पहुँच गया। पिताजी अर्जुन को याद करता हुआ मैं कैसे (उसे) मारता? निःशस्त्र लोगों पर मेरे जैसे (लोग) प्रहार नहीं करते। अतः शस्त्रहीन इसने मुझे छल करके पकड़ लिया।
राजा – शीघ्रता करो, शीघ्रता करो, अभिमन्यु।

संस्कत-व्याख्याः

सन्दर्भ: – नाट्यांशोऽयम् अस्माकं पाठ्यपुस्तकस्य ‘शेमुष्याः’ ‘प्रत्यभिज्ञानम्’ नामक पाठात् समुद्धृतोऽस्ति। पाठोऽयं भासकवेः ‘पञ्चरात्रम्’ नाटकस्य सम्पादितांशरूपेण अत्र प्रस्तुतोऽस्ति। (यह नाट्यांश हमारी पाठ्यपुस्तक ‘शेमुषी’ के ‘प्रत्यभिज्ञानम्’ पाठ से उद्धृत है। यह पाठ भास कवि के ‘पञ्चरात्रम्’ नाटक का सम्पादित रूप संकलित है।)

प्रसंग: – नाट्यांशेऽस्मिन् निगृहीतेन अभिमन्युना सह भीमार्जुनयोः संवादः अस्ति। क्रुद्धः सौभद्रः अनभिज्ञानात् तौ प्रति अविनीतः सन् व्यवहरति । भीमार्जुनौ तं वक्तुं प्रेरयतः। (इस नाट्यांश में पकड़े हुए अभिमन्यु के साथ भीम और अर्जुन का संवाद है। क्रुद्ध अभिमन्यु न पहचानने के कारण उन दोनों के साथ अविनय का व्यवहार करता है। भीम और अर्जुन उसे बोलने के लिए प्रेरित करते हैं।)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

व्याख्याः

बृहन्नला – सौभद्र ! तव जननी सकुशलम्? (अभिमन्यु! तुम्हारी माता सकुशल हैं?)
अभिमन्युः – किं किम् माता? अपि त्वं मम जनकः पितुर्भ्राता वा? कस्मान्माम् जनकेवाधिकृत्य नारीविषयकं वृत्तान्तं पृच्छसि? (क्या, क्या माता? क्या तुम मेरे पिता या पिता के भाई-बन्धु हो? किसलिए मुझसे पिता की तरह साधिकार नारी से सम्बन्धित समाचार पूछते हो।)

हिन्दी अनुवादः

सन्दर्भ – यह नाट्यांश हमारी पाठ्यपुस्तक ‘शेमुषी’ के ‘प्रत्यभिज्ञानम्’ नामक पाठ से लिया गया है : यह पाठ भास कवि के ‘पञ्चरात्रम्’ नाटक के सम्पादित अंश के रूप में यहाँ प्रस्तुत किया गया है।
प्रसङ्ग – इस नाट्यांश में बन्दी बनाये अभिमन्यु के साथ भीम और अर्जुन का संवाद है। क्रुद्ध सुभद्रानन्दन अभिमन्यु पहचान न पाने के कारण उन दोनों के साथ अविनीत होते हुए व्यवहार करता है। भीम और अर्जुन उसे बोलने के लिए प्रेरित करते हैं।

अनुवादः

बृहन्नला – सुभद्रानन्दन! तुम्हारी माता सकुशल हैं?
अभिमन्युः – क्या, क्या, माताजी? क्या तुम मेरे पिता अथवा चाचा या ताऊ जी हो। कैसे मुझसे पिताजी की तरह अधिकार जमाते हुए स्त्री से सम्बन्धित समाचार पूछ रहे हो?
बृहन्नला – अभिमन्यु! क्या देवकीनन्दन श्रीकृष्ण सकुशल हैं?
अभिमन्युः – क्या, क्या? उन आदरणीय श्रीकृष्ण को भी नाम से (व्यवहार कर रहे हैं)। जी हाँ, जी हाँ।
(वृहन्नला और वल्लभ दोनों आपस में एक-दूसरे को देखते हैं ।)
अभिमन्युः – क्या कारण है कि अब अपमान के साथ मेरा उपहास किया जा रहा है?
बृहन्नला – निस्सन्देह कुछ भी नहीं है।
अर्जुन तुम्हारे पिता हैं, जनार्दन कृष्ण तुम्हारे मामा हैं, तुम युवा हो, सारी शस्त्रविद्या भी सम्पन्न की है। (इन्हें) उद्देश्य करके युद्ध में (तुम्हारी) पराजय उचित ही है।
अभिमन्युः – मनमाना प्रलाप मत करो। हमारे कुल में अपनी प्रशंसा करना अनुचित है। युद्ध-क्षेत्र में शवों में बाणों को देखो, मेरे सिवाय किसी और का नाम नहीं होगा।
बृहन्नला – इस प्रकार की वाचिक वीरता यानी गाल बजाना। (तो) किसलिए उस पैदल चलने वाले ने (तुम्हें) पकड़ लिया?
अभिमन्युः – (वह) निःशस्त्र मेरे पास पहुँच गया। पिताजी अर्जुन को याद करता हुआ मैं कैसे (उसे) मारता? निःशस्त्र लोगों पर मेरे जैसे (लोग) प्रहार नहीं करते। अतः शस्त्रहीन इसने मुझे छल करके पकड़ लिया।
राजा – शीघ्रता करो, शीघ्रता करो, अभिमन्यु।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

संस्कत-व्यारव्याः

सन्दर्भः – नाट्यांशोऽयम् अस्माकं पाठ्यपुस्तकस्य ‘शेमुष्याः’ ‘प्रत्यभिज्ञानम्’ नामक पाठात् समुद्धृतोऽस्ति। पाठोऽयं भासकवेः ‘पञ्चरात्रम्’ नाटकस्य सम्पादितांशरूपेण अत्र प्रस्तुतोऽस्ति। (यह नाट्यांश हमारी पाठ्यपुस्तक ‘शेमुषी’ के ‘प्रत्यभिज्ञानम्’ पाठ से उद्धृत है। यह पाठ भास कवि के ‘पञ्चरात्रम्’ नाटक का सम्पादित रूप संकलित है।)
प्रसंग: – नाट्यांशेऽस्मिन् निगृहीतेन अभिमन्युना सह भीमार्जुनयोः संवादः अस्ति। क्रुद्धः सौभद्रः अनभिज्ञानात् तौ प्रति अविनीतः सन् व्यवहरति। भीमार्जुनौ तं वक्तुं प्रेरयतः। (इस नाट्यांश में पकड़े हुए अभिमन्यु के साथ भीम और अर्जुन का संवाद है। क्रुद्ध अभिमन्यु न पहचानने के कारण उन दोनों के साथ अविनय का व्यवहार करता है। भीम और अर्जुन उसे बोलने के लिए प्रेरित करते हैं।)

व्याख्याः
बृहन्नला – सौभद्र! तव जननी सकुशलम् ? (अभिमन्यु! तुम्हारी माता सकुशल हैं?)
अभिमन्युः – किं किम् माता? अपि त्वं मम जनकः पितुर्कीता वा? कस्मान्माम् जनकेवाधिकृत्य नारीविषयकं वृत्तान्तं पृच्छसि? (क्या, क्या माता? क्या तुम मेरे पिता या पिता के भाई-बन्धु हो? किसलिए मुझसे पिता की तरह साधिकार नारी से सम्बन्धित समाचार पूछते हो।)
बृहन्नला –

बृहन्नला – अभिमन्यो! किं देवकीनन्दनः श्रीकृष्णः सकुशलम् ? (अभिमन्यु ! क्या देवकीपुत्र कृष्ण सकुशल हैं?)
अभिमन्यः – किं किम् ? तं श्रीमन्तं कृष्णमपि अभिधानेन (व्यवहरति)। कथं नु आम्। (क्या-क्या अब श्रीमान कृष्ण को भी नाम से (व्यवहार) कैसे? हाँ।)
(द्वौ अन्योऽन्यम् पश्यतः) (दोनों एक दूसरे को देखते हैं।)
अभिमन्युः – कस्माद् अधुना अपमानेन सहितं माम् उपहस्यते? (किसलिए, अब अपमान के साथ मेरा उपहास
कर रहे हैं? निश्चयेन किञ्चिदपि नास्ति। (निश्चित ही बिल्कुल नहीं।) पथानन्दनः अर्जनः ते जनक: जनार्दनः कृष्णः च ते मातलः इति (एतान) उद्देश्यं कृत्वा यौवनारूढस्य शस्त्रविद्यासम्पन्नस्य (तव) सङ्ग्रामे पराभवः उचितमेव। (कुंतीपुत्र अर्जुन तेरे पिताजी, जनार्दन कृष्ण तेरे मामाजी, इनको लक्ष्य करके, तुम जवान हो शस्य विद्या से सम्पन्न तुम्हारी युद्ध में पराजय
उचित ही है।)
अभिमन्युः – मा स्वैरं प्रलापं कुरु। अस्माकं कुले आत्मश्लाघा नोचितम्। समराङ्गणे शवेषु बाणान् अवलोकय, मामन्तरेण इतरस्याभिधानं न वर्तिष्यते। (मनमानी बकवास मत करो। हमारे कुल में अपनी बड़ाई करना उचित नहीं है। युद्ध में लाशों में बाणों को देखो, मेरे अलावा किसी दूसरे का नाम नहीं होगा।)
बृहन्नला – इत्थमिदं वाचिकं वीरत्वम्। (तु) केन कारणेन अमुना पादाभ्यां चलितेन (त्वम्) निगृहीतः? (इस प्रकार मुँह से वीरता का बखान। तो किस कारण से उस पैदल चलने वाले ने तुम्हें पकड़ लिया?)
अभिमन्युः – (सः) शस्त्रहीनः मत्समीपं प्राप्तः। जनकस्य अर्जुनस्य स्मरणं कुर्वन् अहं केन प्रकारेण (तम्) हन्याम्? शस्त्रविहीनेषु अहमिव (पुरुषाः) प्रहारं न कुर्वन्ति। अत एव एषः मां छलेन प्रतार्य निगृहीतवान्। (वह शस्त्रहीन मेरे पास पहुँच गया। पिताजी अर्जुन को याद करता हुआ मैं कैसे उसे मारता? नि:शस्त्र लोगों पर मेरे जैसे लोग प्रहार नहीं करते, इसलिए इसने मुझे धोखे से पकड़ लिया?)
राजा – शीघ्रतां कुरु, शीघ्रतां कुरु, अभिमन्यु। (शीघ्रता करो, शीघ्रता करो, अभिमन्यु।)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

अवबोधन कार्यम्

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत – (एक शब्द में उत्तर दीजिए-)
(क) देवकी पुत्र केशवस्य कुशलतां कः पृच्छति? (देवकी पुत्र केशव की कुशलता कौन पूछता है?)
(ख) नाट्यांशे ‘तत्र भवन्तम्’ इति कस्मै संबोधितम्? (नाट्यांश में ‘तत्र भवन्तम्’ किसके लिए किया गया है?)

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत – (पूरे वाक्य में उत्तर दीजिए-)
(क) बृहन्नला अभिमन्यु किं पृच्छन्ति? (बृहन्नला अभिमन्यु से क्या पूछती है?)
(ख) मातुः अभिधानं पृष्टे अभिमन्युः बृहन्नलां किमकथयत्?
(माँ का नाम पूछने पर अभिमन्यु ने बृहन्नला से क्या कहा?)

प्रश्न 3.
यथानिर्देशम् उत्तरत-(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए-)
(क) ‘सुखमास्ते ते जननी’ अत्र ते इति सर्वनामपदं कस्य स्थाने प्रयुक्तम्?
(‘सुखमास्ते ते जननी’ यहाँ ‘ते’ सर्वनाम पद किसके स्थान पर प्रयोग हुआ है?)
(ख) ‘उन्मुक्तं’ इति पदस्य समानार्थी पदं नाट्यांशे अन्विष्य लिखत।
(‘उन्मुक्त’ पद का समानार्थी शब्द नाट्यांश से ढूँढ़कर लिखिए।)
उत्तराणि :
(1) (क) बृहन्नला (अर्जुनः)।
(ख) श्रीकृष्णम् (श्रीकृष्ण को)।

(2) (क) अभिमन्यो! सुखमास्ते ते जननी इति पृच्छति। (अभिमन्यु क्या तुम्हारी माता कुशल हैं। यह पूछता है।)
(ख) सः कथयति किं भवान् मे पिता अथवा पितृव्यः? कथं मां पितृवदाक्रम्य स्त्रीगतां कथां पृच्छति?
(वह कहता है-क्या आप मेरे पिता अथवा ताऊजी हैं, जो स्त्री सम्बन्धी बात पूछते हो? )

(3) (क) अभिमन्योः (अभिमन्यु की)।
(ख) स्वच्छन्द (बिना रोक टोक)।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

3. बृहन्नला – इत इतः कुमारः। एष महाराजः। उपसर्पतु कुमारः।
अभिमन्युः – आः। कस्य महाराजः?
राजा – एह्येहि पुत्र! कथं न मामभिवादयसि? (आत्मगतम्) अहो! उत्सिक्तः खल्वयं क्षत्रियकुमारः। अहमस्य दर्पप्रशमनं करोमि। (प्रकाशम्) अथ केनायं गृहीतः?
भीमसेनः – महाराज! मया।
अभिमन्युः – अशस्त्रेणेत्यभिधीयताम्।
भीमसेनः – शान्तं पापम्। धनुस्तु दुर्बलैः एव गृह्यते। मम तु भुजौ एव प्रहरणम्।
अभिमन्युः – मा तावद् भोः! किं भवान् मध्यमः तात: यः तस्य सदृशं वचः वदति।
भगवान् – पुत्र! कोऽयं मध्यमो नाम?
अभिमन्युः – योक्त्रयित्वा जरासन्धं कण्ठश्लिष्टेन बाहुना।
असह्यं कर्म तत् कृत्वा नीतः कृष्णोऽतदर्हताम्॥
राजा – न ते क्षेपेण रुष्यामि, रुष्यता भवता रमे।
किमुक्त्वा नापराद्धोऽहं, कथं तिष्ठति यात्विति ॥
अभिमन्युः – यद्यहमनुग्राह्यः पादयोः समुदाचारः क्रियतां निग्रहोचितः।
बाहुभ्यामाहृतं भीमः बाहुभ्यामेव नेष्यति ॥
(ततः प्रविशत्युत्तरः)

शब्दार्थाः – इत इतः कुमारः = वत्सः अत्रागच्छतु (कुमार इधर-इधर आओ), एषः = अयम् (यह), महाराजः = नृपः (राजा), उपसर्पतु कुमारः = कुमारः समीपं गच्छतु (कुमार समीप जायें), आः! = अरे! (अरे!), कस्य महाराजः = कस्य नृपः (किसके महाराज), एोहि पुत्र! = तात! आगच्छ, आगच्छ (पुत्र! आओ, आओ), कथम् = किम् (क्या), न मामभिवादयसि = मम अभिवादनं न करोषि (मेरा अभिवादन नहीं करते हो), आत्मगतम् = स्वगतम् (मन ही मन में), अहो! = अरे! (अरे!), उत्तिक्तः = गर्वोद्धतः, (अहङ्कारी/गर्व से युक्त), खल्वयम् = वस्तुतः एषः (वास्तव में यह),

जन्यः सुतः (क्षत्रिय पुत्र/बालक), अहमस्य = अहम् एतस्य (मैं इसका), दर्पप्रशमनम् = गर्वशान्ति:/गर्वस्य शमनम् (घमंड की शान्ति), करोमि = विदधामि (करता हूँ), प्रकाशम् = सर्वेषां समक्षे (सबके सामने), अथ = ततः (तब), केनायं गृहीतः = एषः केन निगृहीतः (यह किसके द्वारा पकड़ा गया या इसे किसने पकड़ा), महाराज! मया = देव! मया भीमसेनेन (महाराज! मुझ भीमसेन द्वारा), अशस्त्रेणेत्यभिधीयताम् = शस्त्रेण विना इति कथ्यताम् (बिना शस्त्र, ऐसा कहो), शान्तं पापम् = अपसरतु अमङ्गलम् (अमंगल दूर हो),

धनुस्तु = चापस्तु (धनुष तो), दुर्बलैः एव = बलहीनैः एव (बलहीनों द्वारा ही), गृह्यते = ग्रहणं क्रियते (ग्रहण किया जाता है), मम तु भुजौ एव प्रहरणम् = मे तु बाहू एव शस्त्रम् (मेरी तो दो भुजाये ही हथियार है), मा तावद् भोः! = अरे! तदा अलम् (अरे! तब रहने दीजिए), किम् = क्या, भवान् = त्वम् (आप), मध्यमः तातः = मध्यमः पिता भीमसेनः (मझले पिता भीमसेन हो), यः तस्य = यः अमुष्य भीमसेनस्य (जो उस भीमसेन के), सदृशम् = तुल्यम् (समान), वचः = वचनं (वाणी), वदति = ब्रूते (बोलते हो), पुत्र! = वत्स! (बेटा), कोऽयं मध्यमो नाम = कः एषः मध्यः अभिधः? (यह मझला नाम वाला कौन है?),

योकत्रयित्वा = बद्ध्वा (बाँधकर), जरासन्धम् = जरासन्धनामानं शत्रु (जरासन्ध नाम के शत्रु को), कण्ठश्लिष्टेन बाहुना = गले पाशवत् बलितेन बाहुना (गले में फन्दे की तरह लिपटी हुई भुजा द्वारा), असा कर्म तत् कृत्वा = तत् असहनीयं कार्यं विधाय (उस असहनीय कार्य को करके), नीतः कृष्णो = वासुदेवः प्रापयितः (कृष्ण को पहुँचा दिया), अतदर्हताम् = अयोग्यताम् (अयोग्यता को), न ते क्षेपेण = न तव निन्दावचनेन आक्षेपेण (न तुम्हारे निन्दापूर्ण वचनों से/न तुम्हारी निन्दा से), रुष्यामि = क्रुद्धो भवामि (क्रोधित होता हूँ), रुष्यता = क्रुध्यता (क्रोधित हुए), भवता = त्वया (तुम्हारे द्वारा), रमे = प्रसन्नः भवामि (प्रसन्न होता हूँ), किमुक्त्वा = किं कथयित्वा (क्या कहकर),

नापराद्धोऽहं = न अहम् अपराधः कृतः (मैंने अपराध नहीं किया है/मैं अपराधी नहीं हूँ), कथं तिष्ठति = किं स्थितः (क्यों खड़े हो), यात्विति = गच्छतु इति (जाओ), यद्यहमनुग्राह्यः = अहं चेद् अनुग्रहस्य योग्यः (यदि मैं कृपा के योग्य हूँ), पादयोः = चरणयोः (चरणों में), समुदाचारः = शिष्टाचारः (सभ्य आचरण), क्रियताम् = विधीयताम् (किया जाये), निग्रहोत्रितः = बन्धनोचितः (उचित दण्ड), बाहुभ्याम् = भुजाभ्याम् (भुजाओं से), आहृतम् = आहरणं कृतम् (लाया गया है), भीमः बाहुभ्यामेव = मध्यमपाण्डवः भुजाभ्याम् एव (मझले पाण्डव भुजाओं से ही), नेष्यति = (ले जायेंगे)। ततः = तत्पश्चात् (तब), प्रविशत्युत्तरः = उत्तरः (विराट-पुत्रः) प्रवेशं करोति (विराट-पुत्र उत्तर प्रवेश करता है)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

हिन्दी अनुवादः

सन्दर्भ – यह नाट्यांश हमारी पाठ्यपुस्तक शेमुषी के ‘प्रत्यभिज्ञानम्’ नामक पाठ से लिया गया है। यह पाठ मूल रूप से महाकवि भास-रचित ‘पञ्चरात्रम्’ नाटक से सम्पादित करके संकलित किया गया है।
प्रसङ्ग – इस नाट्यांश में पकड़े गये अभिमन्यु के साथ भीम, अर्जुन आदि का संवाद हो रहा है। अभिमन्यु अनभिज्ञ होते हुए भी पाण्डवों की प्रशंसा करता है, शिष्टाचार का व्यवहार करता है तथा अपने पकड़े जाने का कारण स्पष्ट करता है।

अनुवादः

बृहन्नला – इधर-इधर (आओ) कुमार। ये महाराज हैं। कुमार पास जाइये।
अभिमन्यु – अरे, किसका महाराज? राजा आओ, आओ पुत्र! क्या मेरा अभिवादन नहीं करते हो? (अपने आपसे/मन में) अरे, (निश्चित ही) यह बालक गर्वयुक्त है। मैं इसका घमंड शान्त करता हैं। (सबके सामने) तो इसको किसने पकडा है?
भीमसेन – महाराज! मैंने।
अभिमन्यु – बिना शस्त्र के, ऐसा कहो।
भीमसेन – अमङ्गल दूर हो (पाप शान्त हो) धनुष तो बलहीनों (कमजोरों) के द्वारा ही ग्रहण किया जाता है। मेरी तो दो भुजाएँ ही शस्त्र हैं।
अभिमन्यु – अरे, तो रहने दीजिये (बस करिये) क्या आप मझले पिता हैं जो उन (भीमसेन) के समान वाणी बोलते हैं?
भगवान् – बेटा, यह मझला नाम वाला कौन है?
अभिमन्यु – जिसके द्वारा गले में (फंदे की तरह) लिपटी हुई भुजाओं से जरासंध को बाँधकर उस असहनीय कार्य को करके श्रीकृष्ण को (जरासंध को न मारने की) अयोग्यता की ओर पहुँचा दिया था।
राजा – (मैं) तुम्हारी निन्दा से क्रोधित नहीं होता हूँ। क्रोधित हुए आपसे प्रसन्न होता हूँ। क्यों खड़े हो? जाओ। क्या ऐसा कहकर मैं अपराधी नहीं हूँ?
अभिमन्यु – यदि मैं कृपा के योग्य हूँ तो-(आपके) चरणों में शिष्टाचार (प्रणाम)। जो भी उचित दंड हो, दीजिये। भुजाओं से (मुझे) लाया गया है (अब) भीमसेन भुजाओं से ही (उठाकर) ले जायेंगे।
[तब (विराट पुत्र) उत्तर प्रवेश करता है।]

संस्कत-व्यारव्याः

सन्दर्भ: – नाट्यांशोऽयम् अस्माकं पाठ्य-पुस्तकस्य ‘शेमुष्याः’ ‘प्रत्यभिज्ञानम्’ इति पाठाद् उद्धृतः। पाठोऽयं मूलतः भास-रचितात् ‘पञ्चरात्रम्’ इति नाटकात् सम्पाद्य सङ्कलितः। (यह नाट्यांश हमारी पाठ्यपुस्तक ‘शेमुषी’ के ‘प्रत्यभिज्ञानम्’ पाठ से उद्धृत है। यहाँ पाठ मूलतः भास-रचित पञ्चरात्रम् नाटक का सम्पादित रूप संकलित है।)

प्रसङ्गः – नाट्यांशेऽस्मिन् निगृहीतेन अभिमन्युना सह भीमार्जुनादीनां संवादो भवति। अभिमन्युः अनभिज्ञः सन् अपि पाण्डवान् प्रशंसति, समुदाचारं करोति, स्व निग्रहणस्य कारणं च अपि कथयति। (इस नाटक में पकड़े हुए अभिमन्यु के साथ भीम-अर्जुन आदि का सम्वाद है। अभिमन्यु अनभिज्ञ होने पर भी पांडवों की प्रशंसा करता है तथा सदाचार करता है और अपने पकड़ने का कारण भी कहता है।)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

व्याख्या:

बृहन्नला – वत्स! अत्रागच्छतु। अयं नृपः। कुमारः समीपमागच्छतु। (बेटा! यहाँ आओ। ये महाराज हैं। कुमार पास जाओ।)
अभिमन्युः – कस्य नृपः? (किसके राजा?)
राजा – आगच्छ आगच्छ पुत्र! किं मे अभिवादनं न करोषि? (स्वगतम्) अरे! गर्वोद्धतः वस्तुत एष राजन्यः सुतः। अहम् एतस्य गर्वशान्तिं विदधामि (सर्वेषां समक्षे) ततः एषः केन गृहीतः? (आओ, आओ पुत्र! क्या मेरा अभिवादन नहीं करोगे? अरे, वास्तव में यह राजा-पुत्र तो गर्व से उदंड है। मैं इसका गर्व शान्त करता हूँ। (सबके सामने) तो यह किसने बन्दी बनाया?)
भीमसेनः – देव! मया (गृहीतः)। (महाराज! मैंने।)
अभिमन्युः – शस्त्रेण बिना इति कथ्यताम्। (बिना हथियार, ऐसा कहो।)
भीमसेनः – अपसरतु अमङ्गलम्। चापस्तु बलहीनैः एव ग्रहणं क्रियते। मे तु बाहू एव शस्त्रम्। (अमंगल दूर हो, धनुष तो निर्बलों द्वारा ग्रहण किया जाता है। मेरी तो भुजायें ही हथियार हैं।)
अभिमन्युः – रे तदा अलम्! अपि त्वं मध्यमपिता भीमसेनः यः तेन (भीमसेनेन)तुल्यं वचनं ब्रूते? (अरे तो रहने दो। क्या तुम बीच के पिताजी भीमसेन हो जो उनकी तरह वचन बोल रहे हो।)
भीमः – वत्स! क एष मध्यः (मध्यमः) अभिधानम्? (बेटा यह मध्य किसका नाम है?)
अभिमन्युः – (यः) कण्ठे पाशवत् बलितेन बाहुना जरासन्धं बद्ध्वा तम् असहनीयं कार्यं विधाय कृष्णः अयोग्यतां प्रापयितः। (जिसने गले में फंदे की तरह लिपटी हुई भुजाओं से जरासन्ध को बाँधकर उस असहनीय कार्य को करके श्रीकृष्ण को अयोग्यता प्राप्त करा दी।)
राजा – (अहं) तव निन्दावचनेन न क्रुद्धो भवामि। त्वया क्रुध्यतया (अहं) प्रीतः (प्रसन्नः) भवामि। किं स्थितः? गच्छतु, किम् इति कथयित्वा अहं न कृतापराधः? (मैं तुम्हारी निन्दा से क्रोधित नहीं होता हूँ। तुम्हारी नाराजी से मैं प्रसन्न होता हूँ। क्यों खड़े हो? क्या ऐसा कहकर मैं अपराधी नहीं हूँ।)
अभिमन्युः – अहम् अनुग्रहस्य योग्यः कृपापात्रं वा चेत् तर्हि (भवतः) चरणयोः शिष्टाचारः। (यदि) बन्धनोचितः तर्हि (तत्) विधीयताम्। यः भुजाभ्यां मम आहरणम् अकरोत् स भीमः (मध्यमपाण्डवः) भुजाभ्यामेव (मां) नेष्यति। [तत्पश्चात् (विराट-पुत्रः) उत्तरः प्रवेशं करोति] (यदि मैं कृपा के योग्य हूँ तो आपके चरणों में शिष्टाचार अर्थात् प्रणाम। जो भी उचित दंड हो दीजिए। भुजाओं से मुझे लाया गया है अब भीमसेन भुजाओं से ही उठाकर ले जायेंगे।)
(तव विराट पुत्र उत्तर प्रदेश करता है।)

अवबोधन कार्यम्

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत- (एक शब्द में उत्तर दीजिए-)
(क) कोऽयं महाराजः? (यह महाराज कौन है?)
(ख) ‘मध्यमः’ कः उच्यते? (मध्यम कौन कहलाता है?)

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत – (पूरे वाक्य में उत्तर दीजिए-)
(क) राजा अभिमन्यु किं पृच्छति? (राजा अभिमन्यु से क्या पूछता है?)
(ख) ‘अशस्त्रेण’ इति उक्त भीमः किं कथयति? (‘निःशस्त्र द्वारा ऐसा कहने पर भीम ने क्या कहा?)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

प्रश्न 3.
यथानिर्देशम् उत्तरत-(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए-)
(क) ‘सबलैः’ इति पदस्य विलोमपदं नाट्यांशात् अन्विष्य लिखत।
(‘सबलैः’ इस पद का विलोम पद नाट्यांश से ढूँढ़ कर लिखिए।)
(ख) ‘अहमस्य दर्पशमनं करोमि’ अत्र अस्य इति सर्वनामपदं कस्मै प्रयुक्तम्?
(‘अहमस्य दर्पशमनं करोमि’ यहाँ ‘अस्य’ सर्वनाम पद को किसके लिए प्रयोग किया है?)
उत्तराणि :
(1) (क) युधिष्ठिरः।
(ख) भीमसेनः।

(2) (क) एह्येहि पुत्र! कथं न मामभिवादयसि? (आओ पुत्र! मेरा अभिवादन नहीं करोगे।)
(ख) शान्तं पापम्। धनुस्तु दुर्बलैः एव गृह्यते। मम तु भुजौ एव प्रहरणम्। (पाप शान्त हों। धनुष तो दुर्बल लोगों द्वारा ग्रहण किया जाता है। मेरी तो भुजायें ही शस्त्र हैं।)

(3) (क) दुर्बलैः (कमजोरों द्वारा)।
(ख) अभिमन्योः (अभिमन्यु का)।

4. उत्तरः – तात! अभिवादये!
राजा – आयुष्मान् भव पुत्र ! पूजिताः कृतकर्माणो योधपुरुषाः।
उत्तरः – पूज्यतमस्य क्रियतां पूजा।
राजा – पुत्र! कस्मै?
उत्तरः – इहात्रभवते धनञ्जयाय।
राजा – कथं धनञ्जयायेति?
उत्तरः – अथ किम्
श्मशानाद्धनुरादाय तूणीराक्षयसायके।
नृपा भीष्मादयो भग्ना वयं च परिरक्षिताः॥
राजा – एवमेतत्।
उत्तरः – व्यपनयतु भवाञ्छङ्काम्। अयमेव अस्ति धनुर्धरः धनञ्जयः।
बृहन्नला – यद्यहं अर्जुनः तर्हि अयं भीमसेनः अयं च राजा युधिष्ठिरः।
अभिमन्युः – इहात्रभवन्तो मे पितरः। तेन खलु ….
न रुष्यन्ति मया क्षिप्ता हसन्तश्च क्षिपन्ति माम्।
दिष्ट्या गोग्रहणं स्वन्तं पितरो येन दर्शिताः।
(इति क्रमेण सर्वान् प्रणमति, सर्वे च तम् आलिङ्गन्ति।)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

शब्दार्थाः – तात! = पितः! (पिताजी!), अभिवादये = अभिवादनं करोमि (मैं अभिवादन करता हूँ), आयुष्मान् भव पुत्र! = वत्स! चिरञ्जीवी भव (बेटा! चिरायु हो), पूजिताः = (पूजे गये हैं), कृतकर्माणः = निपुणाः (कर्मनिष्ठ निपुण लोग), योधपुरुषाः = योद्धारः (योद्धा लोग), पूज्यतमस्य = पूजनीयेषु श्रेष्ठस्य (पूजनीयों में श्रेष्ठ की), क्रियतां पूजा = पूजनं विधीयताम् (पूजा की जानी चाहिए), पुत्र! कस्मै? = वत्स कस्यार्थं (बेटा किसके लिए अर्थात् किसकी पूजा की जानी चाहिए?), इहात्रभवते = अत्र उपस्थिताय पूज्याय. (यहाँ उपस्थित पूज्य),

धनञ्जयाय = अर्जुनाय (अर्जुन के लिए), कथं धनञ्जयायेति = किम् अर्जुनाय (क्या अर्जुन के लिए), अथ किम् = आम् (जी, हाँ), श्मशानात् = पितृकाननात् (श्मशान भूमि से), धनुरादाय = चापमानीय (धनुष लेकर), तूणीर = शरकोशः (तरकस), अक्षयसायके = क्षयहीनाः शराः (अक्षय बाण), नृपाः भीष्मादयः = भीष्म आदयः राजानः (भीष्म आदि राजा लोग), भग्नाः = पराजिताः, विनष्टाः जाताः (पराजित कर दिये गये), वयं च परिरक्षिताः = अस्माकं च रक्षा कृता (और हमारी रक्षा की), एवमेतत् = इदम् इत्थम् (यह इस प्रकार से है), व्यपनयतु = दूरी करोतु (दूर करें),

भवाञ्छङ्काम् = त्वं संशयम् (तुम संशय को), अयमेव अस्ति = एष एव वर्तते (यही है), धनुर्धरः धनञ्जयः = (श्रेष्ठः) धनुर्धरः अर्जुनः (श्रेष्ठ धनुर्धर अर्जुन), यद्यहम् = अहं चेत् (यदि मैं), अर्जुनः = धनञ्जयः (अर्जुन), तर्हि अयं भीमसेनः = तदा एषः भीमः (तो यह भीमसेन है), अयं च = एषः च (और यह), राजा युधिष्ठिरः = नृपः युधिष्ठिरः (राजा युधिष्ठिर हैं), इह = अत्र (यहाँ), अत्रभवन्तः = पूज्याः (पूज्य लोग), मे = मम (मेरे), पितरः = पितृजनाः (पितृजन हैं),

तेन = अनेन कारणेन (इसलिए), खलु = निश्चितरूपेण (निश्चित ही), न रुष्यन्ति = क्रुद्धाः न भवन्ति (क्रोधित नहीं होते हैं), मया = मेरे द्वारा, क्षिप्ताः = व्यङ्ग्येन संबोधिताः (व्यंग्यपूर्वक संबोधित किये जाते हुए), हसन्तश्च = हास्यपूर्णाः सन्त: च (और हँसते हुए), क्षिपन्ति माम् = मां व्यङ्ग्येन सम्बोधयन्ति (मुझे आक्षेप करते हैं), दिष्ट्या = भाग्येन (सौभाग्य से), गोग्रहणम् = धेनूनाम् अपहरणम् (गायों का अपहरण), स्वन्तम् = सु + अन्तं, सुखान्तम् (सुखान्त हो गया),

पितरो येन दर्शितः = तेन (गोग्रहणेन) पिता पितृव्याः अवलोकयिताः (जिसने पिता, चाचा, ताऊ दिखा दिये), इति = एवमुक्त्वा (ऐसा कहकर), क्रमेण = क्रमशः (एक-एक करके क्रमानुसार), सर्वान् = निःशेषान् (सभी को), प्रणमति = प्रणामं करोति (प्रणाम करता है), सर्वे च = निःशेषाश्च (और सभी), तम् = अभिमन्युम् (उस अभिमन्यु को), आलिङ्गन्ति = परिष्वजन्ते (गले लगाते हैं)।

हिन्दी अनुवादः

सन्दर्भ – यह नाट्यांश हमारी पाठ्यपुस्तक ‘शेमुषी’ के ‘प्रत्यभिज्ञानम्’ नामक पाठ से लिया गया है। यह पाठ महाकवि भास-विरचित ‘पञ्चरात्रम्’ नाटक का सम्पादित रूप है।

प्रसंग – इस नाट्यांश में विराट-पुत्र उत्तर के आ जाने पर रहस्योद्घाटन हो जाता है। सभी अपने-अपने छद्म वेष को त्याग कर यथार्थ स्वरूप से जाने जाते हैं। अपने पितृजनों को पाकर सुभद्रानन्दन अति प्रसन्न होता है और सभी का अभिवादन करता है और गुरुजन उसका आलिङ्गन करते हैं।’

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

अनुवादः

उत्तर – पिताजी! मैं अभिवादन (प्रणाम) करता हूँ।
राजा – वत्स! चिरायु हो। कर्मनिष्ठ योद्धा लोग पूजे गये हैं।
उत्तर – पूजनीयों में श्रेष्ठं की पूजा की जानी चाहिए।
राजा – बेटा! किसके लिए (किसकी पूजा की जाय)?
उत्तर – यहाँ उपस्थित अर्जुन के लिये। राजा-क्या पूज्य अर्जुन के लिए?
उत्तर – जी, हाँ (इन्होंने) श्मशान-भूमि से धनुष, तरकस और अक्षय बाणों को लेकर भीष्म आदि राजाओं को पराजित किया तथा हमारी भली-भाँति सुरक्षा की।
राजा – यह इस प्रकार से है।
उत्तर – आप शंका दूर करें। यह ही श्रेष्ठ धनुर्धर अर्जुन हैं।
बृहन्नला – यदि मैं अर्जुन हूँ तो यह भीमसेन हैं और यह महाराज युधिष्ठिर हैं।
अभिमन्यु – यहाँ ये पूज्य लोग मेरे पितृजन (चाचा-ताऊ) हैं। इसलिए निश्चित ही आप लोग व्यंग्यपूर्वक सम्बोधित किये जाते हुए, हँसते हुए क्रोधित नहीं होते हैं और मेरा आक्षेप (व्यंग्य) करते हैं। सौभाग्य से गायों का अपहरण सुखान्त हो गया, जिसने कि मेरे पिताजी और पितृव्यों के दर्शन करा दिए।
(ऐसा कहकर क्रमशः सभी को प्रणाम करता है और सभी उस (अभिमन्यु) को गले लगाते हैं।)

संस्कत-व्यारव्याः

सन्दर्भ: – नाट्यांशोऽयम् अस्माकं पाठ्य-पुस्तकस्य ‘शेमुष्याः’ ‘प्रत्यभिज्ञानम्’ इति पाठात् उद्धृतः। पाठोऽयं महाकविः भासविरचितस्य ‘पञ्चरात्रम्’ इति नाटकस्य सम्पादितरूपं वर्तते। (यह नाट्यांश हमारी पाठ्यपुस्तक ‘शेमुषी’ के ‘प्रत्यभिज्ञानम्’ पाठ से उद्धृत है। यहाँ पाठ महाकवि भास-विरचित ‘पञ्चरात्रम्’ नाटक का सम्पादित रूप संकलित है।)
प्रसङ्गः – अस्मिन् नाट्यांशे विराट-पुत्रे उत्तरे आगते रहस्योद्घाटनं भवति। सर्वे स्व-स्व छद्मवेषं परित्यज्य यथार्थ स्वरूपेणाभिज्ञायन्ते। स्वकीयान् पितृजनान् प्राप्य सौभद्रोऽति प्रसन्नो भवति, सर्वान् अभिवादयति, गुरवश्च तमालिङ्गन्ति। (इस नाट्यांश में विराट पुत्र उत्तर के आ जाने पर रहस्य खुलता है। सभी अपने अपने वेष त्याग कर असली रूप में पहचाने . जाते हैं। अपने पितृजनों को प्राप्तकर अभिमन्यु प्रसन्न होता है, सभी को अभिवादन करता है, बड़े उसको गले लगाते हैं।)

व्याख्याः

(तदा विराट-पुत्रः उत्तर: उपस्थितः भवति) (तब विराट-पुत्र उत्तर उपस्थित होता है)
उत्तरः – पितः! अहम् अभिवादनं करोमि (प्रणमामि)। (पिताजी, मैं अभिवादन करता हूँ (प्रणाम करता हूँ।))
राजा – वत्स! चिरञ्जीवी भव। सम्पादितकर्मणाः योद्धारः पूजिताः। (बेटा, चिरायु हो। कार्य सम्पादित करने वाले योद्धाओं का सम्मान किया जाय।)
उत्तरः – पूजनीयेषु श्रेष्ठस्य पूजा विधेया। (पूजनीयों में श्रेष्ठ की पूजा होनी चाहिए।)
राजा – वत्स! कस्मै (कस्य पूजा क्रियताम्)? (बेटा, किसे, किसकी पूजा की जाये?)
उत्तर – अत्रोपस्थिताय पूज्याय अर्जुनाय। (यहाँ उपस्थित अर्जुन की।)
राजा – किम्, अर्जुनाय? (क्या अर्जुन की?)
उत्तर – आम्-(अयम्) पितृकाननात् धनुषं शरकोशंक्षयहीनान् च शरान् आदाय भीष्म आदयः राजानः पराजिताः अस्माकं च रक्षा कृता। (हाँ, (यह) शमशान से धनुष, तूणीर तथा अक्षय बाणों को लेकर भीष्म आदि को पराजित किया और हमारी रक्षा की।)
राजा – इदम् एवमेव। (अच्छा तो यह इस प्रकार है।)
उत्तरः – त्वं संशयं दूरीकुरु। एष एव (श्रेष्ठ) धनुर्धरः अर्जुनः अस्ति। (आप शंका दूर करें। यह ही श्रेष्ठ धनुर्धर अर्जुन हैं।)
बृहन्नला – अहं चेत् धनञ्जयः तदा एषः भीमसेनः एषः च नृपः युधिष्ठिरः। (यदि मैं अर्जुन हूँ तो यह भीमसेन है और ये महाराज युधिष्ठिर हैं।)
अभिमन्युः – अत्र पूज्याः मे पितृजनः। तर्हि निश्चितमेव भवन्तः मया व्यङ्ग्येन संबोधिताः, हसन्तः न क्रुध्यन्ति मां च आक्षिपन्ति। सौभाग्येन धेनूनाम् अपहरणं सुखान्तं सञ्जातम् येन (मम) पिता पितृव्याः अवलोकयिताः। (यहाँ ये पूज्य मेरे चत ही आप लोग व्ङग्यपूर्वक संबोधित किए जाते हए. हँसते हए क्रोधित नहीं होते हैं और मेरे ऊपर आक्षेप करते हैं। सौभाग्य से गायों का अपहरण सुखान्त हो गया, जिसने कि मेरे पिताजी और चाचा-ताऊओं के दर्शन करा दिए।)
(इत्युक्त्वा क्रमशः नि:शेषान् अभिवादयति, निःशेषाश्च तम् (अभिमन्यु) परिष्वजन्ते।) (ऐसा कहकर अभिमन्यु क्रमशः सभी को प्रणाम करता है और सभी उसको गले लगाते हैं।)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

अवबोधन कार्यम्

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत – (एक शब्द में उत्तर दीजिए-)
(क) कस्य पूजा क्रियताम्? (किसकी पूजा की जानी चाहिए?)
(ख) धनञ्जयः इत्यभिधानं कस्मै प्रयुक्तम्? (धनञ्जय नाम का प्रयोग किसके लिए किया गया है?)

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत- (पूरे वाक्य में उत्तर दीजिए-)
(क) अभिवाद्यमानं उत्तरं राजा किं कथयति? (अभिवादन करते हुए उत्तर से राजा क्या कहता है?)
(ख) धनञ्जय कस्मात् पूजनीयः? (अर्जुन क्यों पूजनीय है?)

प्रश्न 3.
यथानिर्देशम् उत्तरत-(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए-)
(क) ‘कथं धनञ्जयायेतिः’ किमपि एकम् अव्यय शब्दं चित्वा लिखत।
(‘कथं धनञ्जयायेति?’ कोई एक अव्यय चनकर लिखिए।)
(ख) ‘इहात्रभवन्तो मे पितरः’ अत्र ‘मे’ इति सर्वनाम पदं कस्मै प्रयुक्तम्? – (इहात्रभवन्तो मे’ पितरः’ यहाँ ‘मे’ सर्वनाम पद किसके लिए प्रयोग हुआ है?)
उत्तराणि :
(1) (क) पूज्यतमस्य (सर्वाधिक पूजने योग्य की)।
(ख) अर्जुनाय (अर्जुन के लिए)।

(2) (क) आयुष्मान् भव पुत्र! पूजिताः कृतकर्माणो योधपुरुषाः। (चिरायु हो पुत्र, कर्मनिष्ठ योद्धा पूजे गये हैं।)
(ख) यतः येन श्मशानात् धनुः तूणीर-अक्षय शायके चानीय भीष्मादयः हताः वयं रक्षिताः’ सः धनञ्जयः पूज्यः। (क्योंकि जिसके द्वारा शमशान से धनुष, तरकस, अक्षय बाण लाकर भीष्मादि को मारा तथा हमारी रक्षा की। अतः अर्जुन पूज्य है।)

(3) (क) कथम् (कैसे)।
(ख) अभिमन्योः (अभिमन्यु के)।

JAC Class 9 Social Science Important Questions Economics Chapter 1 The Story of Village

JAC Board Class 9th Social Science Important Questions Economics Chapter 1 The Story of Village

I. Objective Type Questions

1. The main economic activity of Palampur village is
(a) Agriculture
(b) Manufacturing
(c) Dairy
(d) All of the above
Answer:
(a) Agriculture

2. What is required for the production of goods and services ?
(a) Land
(b) Labour
(c) Physical capital
(d) All of the above.
Answer:
(d) All of the above.

3. Green revolution took place in India in
(a) late 1980s
(b) late 1970s
(c) late 1960s
(d) late 2000s
Answer:
(c) late 1960s

4. To grow more than one crop on the same piece of land during the years is known as
(a) Multiple cropping
(b) Mixed cropping
(c) Modern cropping
(d) Plantatign cropping
Answer:
(a) Multiple cropping

3. is a common activity in many families of Palampur.
(a) Manufacturing
(b) Dairy
(c) Transportation
(d) Shopkeeping
Answer:
(b) Dairy

II. Very Short Answer Type Questions

Question 1.
Where is Palampur village located?
Answer:
Palampur village is located in Bulandshahar district of western Uttar Pradesh.

Question 2.
What is the main economic activity of Palampur village?
Answer:
Agriculture is the main economic activity of Palampur Village.

JAC Class 9 Social Science Important Questions Economics Chapter 1 The Story of Village

Question 3.
Write the name of various forms of transport visible on the road from Palampur to Shahpur.
Answer:
Forms of transport seen are bullock carts, tongas, bogeys, motorcycles, Jeeps, tractors and trucks.

Question 4.
Name some non-farming activities.
Answer:
Small manufacturing, shop-keeping, tailoring, carpentery, dairy; transporting, animal husbandary, etc.

Question 5.
What is the aim of production?
Answer:
The aim of production is to produce the goods and services that we want.

Question 6.
Name the factors of production.
Answer:

  1. Land,
  2. Labour,
  3. Physical capital,
  4. Human capital.

Question 7.
A What is Bigha or Guintha?
Answer:
Bigha or Guintha is the local unit of measuring land in villages.

Question 8
During which season do farmers of Palamphur grow Jowar and Bajra?
Answer:
During the rainy season (kharif) the farmers of Palampur grow Jowar and-Bajra.

Question 9.
In which season wheat is grown in Palampur village?
Answer:
During rabi season (winter), wheat is grown in Palampur village.

Question 10.
What is multiple cropping?
Answer:
To grow more than one crop on a piece of land during the year is known as multiple cropping.

Question 11.
What is the full form of‘HYV’ seeds?
Answer:
HYV stands for High Yielding Variety seeds.

JAC Class 9 Social Science Important Questions Economics Chapter 1 The Story of Village

Question 12.
In which states modern farming was first used?
Answer:
Modem farming was first introduced in Punjab, Haryana and Western Uttar Pradesh.

Question 13.
What is the disadvantage of using chemical fertilisers in modern farming methods?
Answer:
The chemicals kill bacteria and microbes, which are essential for soil fertility.

Question 14.
Which state has the highest consumption of chemical fertilisers in India?
Answer:
Punjab has the highest consumption of chemical fertilisers in India.

Question 15.
Who hires farm labourers?
Answer:
Medium and large farmers hire farm labourers.

Question 16.
Where do farm labourers come from?
Answer:
Farm labourers come either from landless families or families cultivating small plots of land.

Question 17.
From where do most of the small farmers borrow money to arrange for capital in Palampur?
Answer:
Most of the small farmers borrow money from village moneylenders in Palampur.

Question 18.
What are the non-farming activities being carried our in Palampur?
Answer:
Some of the non-farming activities being carried out in Palampur are manufacturing, transport, shopkeeping and computer education.

III. Short Answer Type Questions

Question 1.
There are some requirements for production of goods and services. What are these?
Answer:
There are four requirements for production of goods and services. These requirements are as follows:

  1. The first requirement is land and other natural resources.
  2. The second requirement is labour.
  3. The third requirement is physical capital.
  4. The fourth requirement is human capital.

JAC Class 9 Social Science Important Questions Economics Chapter 1 The Story of Village

Question 2.
What are the items that come under physical capital?
Answer:
The following items come under physical capital :
1. Fixed capital:
Tools, machines, buildings that can be used in production over many years are called fixed capital. Example Farmer’s plough, generators, turbines, computers, etc.

2. Working capital:
Raw materials and money in hand are called working capital. It is used up during the production activity. Resulting in finished goods and services that are required. Example Yarn used by the weaver, clay used by the potter.

Question 3.
How many kinds of crops are grown in Palampur?
Answer:
Following types of crops are grown in Palampur:

  1. During the rainy season (Kharif), farmers grow jowar and bajra.
  2. It is followed by cultivation of potato between October and December.
  3. In the winter season (Rabi), fields are sown with wheat.
  4. A part of the land area is also devoted to sugarcane which is harvested once every year.

Question 4.
Throw light on irrigation in the villages across India.
Answer:
Not all the villages in India have high levels of irrigation as Palampur. Apart from the riverine plains, coastal regions in our country are well-irrigated. In contrast, plateau regions such as the Deccan plateau have low levels of irrigation. Of the total cultivated area in the country, a little less than 40 per cent is irrigated even today. In the remaining areas, farming is largely dependent on rainfall.

Question 5.
What was the Green revolution? How did it solve the food crisis in India?
Answer:
Green revolution is the modern technique of using high yielding varieties of (HYV) seeds (Hyvs). increased use of chemical fertilizers and irrigation in agriculture Green Revolution was introduced in India by M.S. Swaminathan.
Green Revolution made India self-sufficient in food grains by improving crop production at a large scale.

JAC Class 9 Social Science Important Questions Economics Chapter 1 The Story of Village

Question 6.
Write any four differences between traditional and modern methods of farming.
Answer:
Four differences between traditional and modern methods of farming are as follows:

Traditional methodsModem methods
1. Seeds used are simple.1. High Yielding Variety (HYV) sees are used.
2. Fertilizer used is manure from cow dung.2. Chemical fertilizers are used.
3. Manual labour is used for all activities.3. Modern machinery is used for all activities.
4. Irrigation is done through wells and tanks4. Irrigation is done through dams, tubewells and canals.

Question 7.
Modern farming methods have overused the natural resource base. How?
Answer:
Land is a natural resource. It is necessary to be very careful in its use. But scientific reports indicate that modem farming methods have overused the natural resource base in the following ways:

  1. Green Revolution is associated with the loss of soil fertility due to increased use of chemical fertilizers.
  2. Continuous use of groundwater for tubewell irrigation has reduced the water table below the ground. Environmental resources like soil fertility and groundwater are built up over many years. Once destroyed, it is very difficult to restore them.

Question 8.
What are the bad-effects of chemical fertilizers?
Answer:
The bad-effects of chemical fertilizers are as follows:

  1. Chemical fertilizers provide minerals which dissolve in water and are immediately available to plants but they not retain in the soil for long. This means, some time after, their use, the soil become less fertile than ever before.
  2. Chemical fertilizers kill useful bacteria and other micro-organisms in the soil.
  3. Chemical fertilizers pollute groundwater, rivers and lakes.

Question 9.
Explain the distribution of land among farmers in Palampur village.
Answer:
In Palampur village, about one-third of the total of 450 families are landless, i.e., 150 families are landless. 240 families cultivate small plots of less than 2 hectares. There are 60 families of medium and large farmers who cultivate more than 2 hectares of land. A few of the large families have land extending over 10 hectares or more.

Question 10.
What is the need of labour in farming and where does it come from?
Answer:
Farming requires a great deal of hard work for various activities, like ploughing, harvesting, seeding, threshing etc. Small farmers aloi-g with their families cultivate their own fields. Thus, they provide the labour required for farming from their family itself. While medium and large farmers hire farm labourers to work on their fields.

JAC Class 9 Social Science Important Questions Economics Chapter 1 The Story of Village

Question 11.
How do most small farmers arrange the necessary capital for farming?
Answer:
Most small farmers have to borrow money to arrange for capital. They borrow from large farmers or the village moneylenders or the traders who supply various inputs for cultivation. The rate of interest on such loans is very high. They are put to great distress to repay the loan.

Question 12.
What do large farmers like Tejpal Singh do with the capital derived from surplus produce?
Answer:
Like Tejpal Singh, other large and medium farmers sell the surplus farm products. A part of the earnings is saved and kept for buying capital for the next season. Thus, they are able to arrange for capital needed for farming from their own savings. Some farmers might also use their savings to buy cattle, tractors or to set up shops.

IV. Long Answer Type Questions

Question 1.
“Palampur is a well-developed village”. Justify this statement
Or
Provide major evidents to show that Palampur a developed village.
Answer:
Palampur is a developed village due to the following reasons:
1. Palampur is well-connected with neighbouring villages and towns. Raiganj is a big village three kilometers from Palampur. An all-weather road connects the village to Raiganj and further on to the nearest small town of Shahpur.

2. Many kinds of transport are visible on this road, starting from bullock carts, tongas, bogees loaded with jaggery and other commodities, to motor vehicles like motorcycles, jeeps, tractors and trucks.

3. Palampur village has about 450 families belonging to several different castes. The 80 upper caste families have their houses made of bricks and cement plas¬tering.

4. Most of the houses have electric connections. Electricity powers all the tubewells in the fields and is used in various types of small businesses.

5. Palampur has two primary schools and one high school.

6. There is a primary health centre run by the government and one private dispensary where sick people are treated.
This description shows that Palampur has a well developed system of roads, electric¬ity and irrigation facilities, schools and health centres, so, we can say that Palampur is a well-developed village.

Question 2.
What do you mean by the factors of production? Explain.
0r
What are requirements for production of goods and services?
Answer:
Productjpq. is organised by combining land, labour, physical capital and human capital which are collectively known as factors of production. We cart understand about these factors of production with the help of a chart as given below: Factors of Production/Requirements for Production
JAC Class 9 Social Science Important Questions Economics Chapter 1 The Story of Village 1
The description of each of them is as follows:
1. Land:
Land is the foremost factor of production. Land includes other natural resources; such as water, forests, minerals etc. which are essential for production.

2. Labour:
Labour is the second factor of production. People who perform work are known as labour. Some production activities require highly educated workers to perform the necessary tasks. Other activities require workers who can do manual work. Each worker provides labour necessary for production.

3. Physical capital:
The variety of inputs required at every stage of production is called physical capital. Physical capital can be categorised into two as follows.

(a) Fixed capital:
Tools and machines range from very simple tools to sophisticated machines, buildings etc. and these are included under fixed capital. This capital can be used in production over many years. The examples of fixed capital are, farmer’s plough, generators, turbines, computers, land, factory etc.

(b) Working capital:
Raw material and money in hand comes under working capital. This capital is used in production. Examples are-yarn used by weavers, clay used by potter, etc. Money is also required during production to make payments and buy other necessary items.

(4) Human capital:
Human capital is required to put together land, labour and physical capital and produce an output either to use yourself or to sell in the market. Knowledge and enterprise are known as human capital.

JAC Class 9 Social Science Important Questions Economics Chapter 1 The Story of Village

Question 3.
How are the farmers in Palampur village able to grow more crops from the same land? Explain.
Answer:
The following points state how the farmers in Palampur village are able to grow more crops from the same land:

  1. All land is cultivated in Palampur village and no land is left idle.
  2. Palampur’s farmers follow multiple cropping. They grow at least two main crops. Many of them also grow potato as the third crop.
  3. There is a well-developed irrigation system in Palampur village that enables the farmers to grow three different crops in one year.
  4. Electricity has played an important role in transformation of the irrigation system in the village. The previously existing Persian wheels were replaced by electric run tubewells which could irrigate much larger areas of land.
  5. Previously farmers follow modem farming methods for obtaining a higher yield.
  6. Green Revolution introduced HYV seeds and modem farming methods. The farmers of Palampur village significantly increased their agricultural produc¬tion by using HYV seeds, chemical fertilizers and pesticides.

Question 4.
What do you know about HYV seeds? Write its merits and limitations.
Answer:
HYV seeds HYV seeds means high yielding variety of seeds. These types of seeds provide much more yield than traditional seeds for the same area under cultivation.

1. Merits of HYV seeds: Compared to the traditional seeds, the high yielding variety of seeds promise to produce much greater amounts of grain on a single plant. As a result, the same piece of land can now produce far greater quantities of food grains than it was possible earlier.

2. Limitations of HYV seeds: High yielding variety of seeds need plenty of water, chemical fertilizers and pesticides to produce best results. Excessive use of these inputs reduces soil fertility over a long time period.

Question 5.
What do you mean by farm labourers? Write some characteristics of farm labourers.
Answer:
Farm labourers come either from landless families or families cultivating small plots of land. Characteristics of Farm Labourers: The chief characteristics of farm labourers are as follows:

  1. Farm labourers do not have a right over the crops grown on the land.
  2. They are paid wages by the farmer for whom they work.
  3. Paid wages can be in cash or in a kind, e.g., crop.
  4. Sometimes labourers get meals also.
  5. Wages vary widely from region to region, from crop to crop, and from one farm activity to another.
  6. A farm labourer might be employed on a daily basis or for one particular farm activity or for the whole year.
  7. They look for work every day.
  8. There is heavy competition for work among the farm labourers.

JAC Class 9 Social Science Important Questions Economics Chapter 1 The Story of Village

Question 6.
Mention ary four non-farm production activities of Palampur village.
Answer:
Following are the four main non-four production activites of Palampur village
1. Dairy:
Dairy is a common activity in many families of Palampur village. They keep buffaloes ror supplying the milk to the collection-cum-chilling center at Rani- ganj. The milk i. orocessed further for supply in various town and cities.

2. Manufacturing:
At present, less than fifty people are engaged in manufacturing in Palampur village. Unlike the manufacturing that takes place in the large factories in the towns and cities, manufacturing in Palampur involves very simple production methods and are done on a small scale. They are carried out mostly at home or in the fields with the help of family members and rarely are labourers hired.

3. Shopkeeping:
People involved in trade are not many in Palampur village. The traders of Palampur are mostly shopkeepers wrho buy various goods from wholesale markets in the cities and sell them in the village. Some of them have also opened shops selling eatables near the village bus stand.

4. Transport services:
There are a variety of vehicles on the road connecting Palampur to Raiganj. Ricksha wallahs, tonga wallays, jeep, tractor, truck drivers and people driving the traditional bullock carts and bogeys are people engaged in the transport services. They carry people and goods from one place to another and in return they get paid for it, i.e., the number of people involved in transport has grown over the last several years.

JAC Class 9 Social Science Important Questions

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 6 भ्रान्तो बालः

Jharkhand Board JAC Class 9 Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 6 भ्रान्तो बालः Textbook Exercise Questions and Answers.

JAC Board Class 9th Sanskrit Solutions Shemushi Chapter 6 भ्रान्तो बालः

JAC Class 9th Sanskrit भ्रान्तो बालः Textbook Questions and Answers

1. एकपदेन उत्तरं लिखत- (एक पद में उत्तर लिखिए-)
(क) कः तन्द्रालुः भवति? (आलसी कौन होता है?)
उत्तरम् :
बालः। (बालक।)

(ख) बालक कुत्र व्रजन्तं मधुकरम् अपश्यत्? (बालक ने कहाँ. भ्रमण करते भौरे को देखा?)
उत्तरम् :
पुष्पोद्यानम्। (फुलवाड़ी में।)

(ग) के मधुसंग्रहव्यग्राः अभवन्? (कौन मधु संग्रह करने में व्यस्त था?)
उत्तरम् :
मधुकरः (भौंरा)।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 6 भ्रान्तो बालः

(घ) चटकः कया तृणशलाकादिकम् आददाति? (चिड़ा किससे तिनका लेता है?)
उत्तरम् :
चञ्च्वा । (चोंच से।)

(ङ) चटकः कस्य शाखायां नीडं रचयति? (चिड़ा किसकी डाल पर घोंसला बनाता है?)
उत्तरम् :
वद्रुमस्य। (बड़ के पेड़ पर।)

(च) बालकः कीदशं श्वानं पश्यति? (बालक कैसे कत्ते को देखता है?)
उत्तरम् :
पलायमानम्। (भागते हुए।)

(छ) श्वानः कीदृशे दिवसे पर्यटसि? (कुत्ता कैसे दिन में घूमता है?)
उत्तरम् :
निदाघदिवसे। (ग्रीष्म के दिन में।)

2. अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत- (निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर संस्कृत भाषा में लिखिए-)
(क) बालः कदा क्रीडितुं अगच्छत्? (बालक कब खेलने के लिए निकल गया?)
उत्तरम् :
बालः पाठशालागमनवेलायां क्रीडितुं निर्जगाम। (बालक पाठशाला जाने के समय में खेलने के लिए निकल गया।)

(ख) बालस्य मित्राणि किमर्थं त्वरमाणा अभवन्? (बालक के मित्र किसलिए जल्दी में थे?)
उत्तरम् :
बालस्य मित्राणि विद्यालयगमनाय त्वरमाणा बभूवुः। (बालक के मित्र विद्यालय जाने के लिए जल्दी में थे।)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 6 भ्रान्तो बालः

(ग) मधुकरः बालकस्य आह्वानं केन कारणेन तिरस्कृतवान्? (भौरे ने बालक के बुलावे को किस कारण से नहीं माना?)
उत्तरम् :
मधुकरः मधुसंग्रहव्यग्रः आसीत् अत: स: बालकस्य आह्वानं न अमन्यत। (भौंरा मधुसंग्रह में व्यस्त था इसलिए उसने बालक के बुलावे को नहीं माना।)

(घ) बालकः कीदृशं चटकम् अपश्यत्? (बालक ने किस प्रकार के चटक (चिड़े) को देखा?)
उत्तरम् :
बालकः चञ्च्वा तृणशलाकादिकमाददानं चटकम् अपश्यत्। (बालक ने चोंच में तिनकों, सींक आदि को ग्रहण करते हुए एक चटक (चिड़े) को देखा।)

(ङ) बालकः चटकाय क्रीडनार्थं कीदृशं लोभं दत्तवान्? (बालक ने चटक (चिड़े) को खेलने के लिए किस प्रकार का लोभ दिया?)
उत्तरम् :
बालकः चटकाय क्रीडनार्थं ‘स्वादूनि भक्ष्यकवलानि ते दास्यामि,’ इति लोभं दत्तवान् । (बालक ने चटक (चिड़े) के लिए खेलने के लिए ‘तुम्हें स्वादिष्ट भोजन के कौर दूंगा,’ यह लोभ दिया।)

(च) खिन्नः बालकः श्वानं किम् अकथयत्? (दु:खी बालक ने कुत्ते से क्या कहा?)
उत्तरम् :
खिन्नः बालकः श्वानम् अकथयत् – “रे मानुषाणां मित्र! किं पर्यटसि अस्मिन् निदाघदिवसे? आश्रयस्वेदं प्रच्छायशीतलं तरुमूलम् इति।” (दुःखी बालक ने कुत्ते से कहा-अरे मनुष्यों के मित्र! इस गर्मी के दिन में क्यों घूम रहे हो? पेड़ की जड़ में शीतल छाया वाला यह आश्रय ले लो।)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 6 भ्रान्तो बालः

(छ) भग्नमनोरथ: बालः किम् अचिन्तयत्? (टूटी इच्छाओं वाले बालक ने क्या सोचा?)
उत्तरम् :
विनितमनोरथः बालः अचिन्तयत्-“कथमस्मिन् जगति प्रत्येकः स्व-स्वकृत्ये निमग्नो भवति? अथ स्वोचितमहमपि करोमि।” (टूटी इच्छाओं वाले बालक ने सोचा-“इस संसार में प्रत्येक अपने-अपने कार्य में कैसे संलग्न है? इसके बाद मैं भी अपने लिए उचित कार्य करूँगा।”)

3. निम्नलिखितस्य श्लोकस्य भावार्थं हिन्दीभाषया आङ्ग्लभाषया वा लिखत
(निम्नलिखित श्लोक का भावार्थ हिन्दी भाषा में अथवा अंग्रेजी भाषा में लिखिए-)
यो मां पुत्रप्रीत्या पोषयति स्वामिनो गृहे तस्य।
रक्षा नियोगकरणान मया भ्रष्टव्यमीषदपि।।
उत्तरम् :
हिन्दी भावार्थ-कत्ता बालक से कहता है कि जो गहस्वामी मद्ये पत्र जैसा प्रेम करता है तथा मे है, उसके घर की रक्षा करने के कार्य में मैं थोड़ा भी भ्रष्ट नहीं हो सकता अर्थात मैं अपने स्वामी के घर को छोड़कर तुम्हारे साथ इस पेड़ की छाया में बैठकर नहीं खेल सकता।

4. ‘भ्रान्तो बालः’ इति कथायाः सारांशं हिन्दीभाषया आङ्ग्लभाषया वा लिखत
(भ्रान्तो बाल:’ इस कथा का सारांश हिन्दी भाषा में अथवा अंग्रेजी भाषा में लिखिए-)

कथा का सारांश – एक बालक का मन पढ़ने में नहीं लगता था, अतः वह विद्यालय जाते समय अपने साथियों की दृष्टि से बचकर किसी बगीचे में प्रवेश कर गया। वहाँ उसने अपने साथियों के विषय में सोचा कि ये तो पुस्तकों के दास अथवा किताबी कीड़े हैं। वहाँ विद्यालय में अध्यापकों का क्रोधित चेहरा देखना पड़ेगा। अतः मैं यहाँ जीव-जन्तुओं को अपना मित्र बनाकर खेलँगा। बगीचे में उसने भौरे से अपने साथ खेलने के लिए कहा तो उसने यह कहकर खेलने से मना कर दिया कि मैं अपने मधु-संग्रह के कार्य में व्यस्त हूँ। फिर उसने घोंसला बनाने के लिए चोंच में तिनका लेकर जाते चटक (चिड़े) से अपने साथ खेलने के लिए कहा, किन्तु उसने भी अपने घोंसला बनाने के कार्य को छोड़कर खेलने से मना कर दिया।

इसके बाद बालक ने तेजी से भागते हुए कुत्ते को अपने साथ खेलने के लिए आमन्त्रित किया, किन्तु कुत्ते ने यह कहकर खेलने से मना कर दिया कि मैं अपने स्वामी के घर की रखवाली में कोई लापरवाही नहीं कर सकता।

इस प्रकार बालक ने जब देखा कि संसार का प्रत्येक प्राणी अपने-अपने कार्य में संलग्न है, केवल एक मैं ही अपना समय व्यर्थ गँवा रहा हूँ तो उसने सोचा कि मुझे भी आलस्य त्यागकर अपने कार्य में लग जाना चाहिए। यह बात मन में आते ही वह शीघ्र ही विद्यालय पहुँच गया। अभ्यास करते हुए पढ़कर बालक ने विद्वत्ता, प्रसिद्धि और सम्पत्ति प्राप्त की।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 6 भ्रान्तो बालः

5. स्थूलपदान्यधिकृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत – (मोटे छपे पदों को आधार बनाकर प्रश्न निर्माण कीजिए-)

(क) स्वादूनि भक्ष्यकवलानि ते दास्यामि।
प्रश्न: – कीदृशानि भक्ष्यकवलानि ते दास्यामि?
(ख) चटकः स्वकर्मणि व्यग्रः आसीत्।
प्रश्न: – चटकः कस्मिन् व्यग्रः आसीत्?
(ग) कुक्कुरः मानुषाणां मित्रम् अस्ति।
प्रश्न: – कुक्कुरः केषां मित्रम् अस्ति?
(घ) स महती वैदुर्षी लब्धवान्।
प्रश्न: – स कां लब्धवान् ?
(ङ) रक्षानियोगकरणात् मया न भ्रष्टव्यम् इति।
प्रश्न: – कस्मात् मया न भ्रष्टव्यम् इति?

6. “एतेभ्य: नमः’ इति उदाहरणमनुसृत्य ‘नमः’ इत्यस्य योगे चतुर्थी विभक्तेः प्रयोगं कृत्वा पञ्चवाक्यानि रचयत।
(‘एतेभ्यः नमः’-इस उदाहरण के अनुसार ‘नमः’ के योग में चतुर्थी विभक्ति का प्रयोग करके पाँच वाक्य बनाइये।)
उत्तरम् :
1. गुरवे नमः
2. विष्णवे नमः
3. रामाय नमः
4. हरये नमः
5. सर्वेभ्य: नमः।

7. (अ) ‘क’ स्तम्भे समस्तपदानि ‘ख’ स्तम्भे च तेषां विग्रहः दत्तानि, तानि यथासमक्षं लिखत-(‘क’ स्तम्भ में । समस्तपद और ‘ख’ स्तम्भ में उनके विग्रह दिये हुए हैं। उन्हें उचित प्रकार से एक-दूसरे के सामने लिखिए-)

‘क’ स्तम्भः‘ख’ स्तम्भः
(क) दृष्टिपथम्1. पुष्पाणाम् उद्यानम्
(ख) पुस्तकदासाः2. विद्यायाः व्यसनी
(ग) विद्याव्यसनी3. दृष्टेः पन्थाः
(घ) पुष्पोद्यानम्4. पुस्तकानां दासाः

उत्तरम् :

‘क’ स्तम्भः‘ख’ स्तम्भः
(क) दृष्टिपथम्3. दृष्टेः पन्थाः
(ख) पुस्तकदासाः4. पुस्तकानां दासाः
(ग) विद्याव्यसनी2. विद्यायाः व्यसनी
(घ) पुष्पोद्यानम्1. पुष्पाणाम् उद्यानम्

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 6 भ्रान्तो बालः

(आ) अधोलिखितेषु पदयुग्मेषु एकं विशेष्यपदम् अपरञ्च विशेषणपदम्। विशेषणपदं विशेष्यपदं च पृथक्-पृथक् चित्वा लिखत- (नीचे लिखे पदों के जोड़ों में एक विशेष्य पद है और दूसरा विशेषण पद। विशेषण पद और विशेष्य पद को अलग-अलग करके लिखिए-)

विशेषणम् विशेष्यम्
(क) खिन्नः बाल: ……….. ……….
(ख) पलायमानं श्वानम् ………. …………..
(ग) प्रीतः बालकः ……… ……….
(घ) स्वादूनि भक्ष्यकवलानि ………. ……….
(ङ) त्वरमाणाः वयस्याः ………… …………
उत्तरम् :
विशेषणम् विशेष्यम्
(क) खिन्नः बालः
(ख) पलायमानं श्वानम्
(स) पलायमानं श्वानम्
(ग) प्रीतः बालकः
(घ) स्वादूनि भक्ष्यकवलानि
(ङ) त्वरमाणाः वयस्याः

JAC Class 9th Sanskrit भ्रान्तो बालः Important Questions and Answers

प्रश्न: 1.
बालेन सह किं कर्तुं कोऽपि न उपलभ्यमान आसीत्? (बालक के साथ क्या करने के लिए कोई भी उपलब्ध नहीं था?)
उत्तरम् :
बालेन सह क्रीडाभिः कालं यापयितुं कोऽपि प्राप्तः न आसीत्। (बालक के साथ खेलने में समय व्यतीत करने के लिए कोई भी मिला नहीं था।)

प्रश्न: 2.
मित्राणां दृष्टिपथं परिहरन् बालः किम् अकरोत् ? (मित्रों की दृष्टि से बचते हुए बालक ने क्या किया?)
उत्तरम् :
मित्राणां दृष्टिपथं परिहरन् बालः एकम् उद्यानम् अगच्छत्। (मित्रों की दृष्टि से बचते हुए बालक एक बाग में गया।)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 6 भ्रान्तो बालः

प्रश्न: 3.
बालकस्य मतेन तस्य सहपाठिनः कीदृशाः आसन्? (बालक के मतानुसार उसके सहपाठी किस प्रकार के थे?)
उत्तरम् :
बालकस्य मतेन तस्य सहपाठिनः वराकाः पुस्तकदासाः आसन्। (बालक के मत में उसके सहपाठी बेचारे पुस्तकों के दास थे।)

प्रश्न: 4.
मधुकरः किम् अगायत् ? (भौरे ने क्या गाया?)
उत्तरम् :
करः अगायत-वयं हि मधुसंग्रहव्यग्राः। (भौरे ने गाया-हम सब निश्चय ही मधसंग्रह में व्यस्त हैं।)

प्रश्न: 5.
बालः चटकं किं त्यक्तुं कथयति? (बालक चटक पक्षी से क्या त्यागने के लिए कहता है?)
उत्तरम् :
बालः चटकं शुष्कं तृणं त्यक्तुं कथयति। (बालक चटक पक्षी से सूखे तिनके को त्यागने को कहता है।)

प्रश्नः 6.
बालः परिक्रम्य कम् अपश्यत्? (बालक ने घूमकर किसे देखा?)
उत्तरम् : बालः परिक्रम्य गच्छन्तं श्वानम् अपश्यत्। (बालक ने घूमकर जाते हुए कुत्ते को देखा।)

प्रश्न: 7.
बालः क्रीडासहायकं कं पश्यति? (बालक खेलने में सहायक किसे देखता है?)
उत्तरम् :
बालः क्रीडासहायकं श्वानं पश्यति। (बालक खेलने में सहायक कुत्ते को देखता है।)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 6 भ्रान्तो बालः

प्रश्नः 8.
कोऽपि किं न सहते? (कोई भी क्या नहीं सहता है?)
उत्तरम् :
कोऽपि वृथा कालक्षेपं न सहते। (कोई भी व्यर्थ समय व्यतीत करना नहीं सहता है।)

प्रश्न: 9.
बालः कदा महतीं वैदुषी, प्रथां, सम्पदं च लेभे? (बालक ने कब महान् विद्वत्ता, प्रसिद्धि और सम्पत्ति को प्राप्त किया?)
उत्तरम् :
विद्याव्यसनी भूत्वा बाल: महती वैदुर्षी, प्रथां, सम्पदं च लेभे। (विद्याव्यसनी होकर बालक ने महान् विद्वत्ता, प्रसिद्धि और सम्पत्ति को प्राप्त किया।)

प्रश्न: 10.
भ्रान्त बालेन सह अन्ये वयस्याः कस्मात् क्रीडितुम् उपलभ्यमानाः न आसन्? (भ्रान्त बालक के साथ मित्र किसलिए खेलने के लिए उपलब्ध नहीं थे?).
उत्तरम् :
यतः ते सर्वेऽपि पूर्व दिनपाठान् स्मृत्वा विद्यालय गणनाय त्वरमाणाः अभवन्। (क्योंकि वे सभी पहले दिन के पाठों को याद करके विद्यालय जाने के लिए तत्पर थे।)

प्रश्न: 11.
तंद्रालुः बालकः किमनुभवन् उद्यानं प्राविशत्? (आलसी बालक क्या अनुभव करता हुआ बाग में प्रविष्ट हुआ?)
उत्तरम् :
लज्जामनुभवन् तंद्रालुः बालः उद्यानं प्राविशत्। (लज्जा अनुभव करता हुआ बालक बाग में प्रविष्ट हो गया।)

प्रश्न: 12.
‘विरमन्तु एते बराक दुस्तकदासाः’ इति केन उक्तम्? (‘इन्हें रहने दो ये तो बेचारे किताबों के गुलाम हैं।’ यह किसने कहा?)
उत्तरम् :
तन्द्रालु बालकेन उक्तम्। (आलसी बालक ने कहा।)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 6 भ्रान्तो बालः

प्रश्न: 13.
निष्कुट वासिनः के सन्ति? (निष्कुटवासी कौन हैं?)
उत्तरम् :
खगाः निष्कुट वासिनः सन्ति। (पक्षी निष्कुट वासी हैं।)

प्रश्न: 14.
तन्द्रालुः बालः कीदृशं चटकम् अपश्यत्? (आलसी बालक ने कैसी चिड़िया को देखा?)
उत्तरम् :
तन्द्रालुः बालक: चञ्चच्चा तृणशलाको दिकम् आददानम् चटकं अपश्यत्। (आलसी बालक ने चोंच में तिनकादि लाते हुए चिड़ा को देखा।)

प्रश्न: 15.
चटकस्य नीडं कुत्र आसीत्? (चिड़ा का घोंसला कहाँ था?)
उत्तरम् :
चटकस्य नीडं वद्रुमस्य शाखायाम् आसीत्। (चिड़े का घोंसला बड़वृक्ष की शाखा पर था।)

रेखांकित पदानि आधुत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-(रेखांकित शब्दों को आधार पर प्रश्ननिर्माण कीजिए-)

प्रश्न: 1.
बालः पाठशालागमन बेलायां क्रीडितुम् अगच्छत्। (बच्चा पाठशाला जाने के समय में खेलने चला गया।)
उत्तरम् :
बालः कदा क्रीडितुम् अगच्छत् ? (बालक कब खेलने चला गया?)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 6 भ्रान्तो बालः

प्रश्न: 2.
न वयस्येषु उपलब्धः आसीत् (मित्रों में कोई उपलब्ध नहीं था?)
उत्तरम् :
केषु न उपलब्धः आसीत् ? (किनमें उपलब्ध नहीं था?)

प्रश्न: 3.
सः पुष्पोद्यानं व्रजन्तं मधुकरम् आह्वयत्। (उसने बाग में जाते भौरे का आह्वान किया।)
उत्तरम् :
सः कुत्र व्रजन्तं मधुकरम् आह्वयत् ? (उसने कहाँ जाते हुए भौरे को बुलाया?)

प्रश्न: 4.
क्रुद्धस्य उपाध्यायस्य मुखं द्रष्टुं नैव इच्छामि। (क्रुद्ध शिक्षक का मुख नहीं देखना चाहता।)
उत्तरम् :
कस्य मुखं नैव द्रष्टुं इच्छामि? (किसका मुँह नहीं देखना चाहता?)

प्रश्न: 5.
निष्कुटवासिनः मम वयस्याः। (कोटवासी मेरे मित्र है।)
उत्तरम् :
के मम वयस्या:? (मेरे मित्र कौन हैं ?)

प्रश्न: 6.
पुष्पोद्यानं व्रजन्तं मधुकरं दृष्ट्वा क्रीडितुम् आह्वयत्। (फुलवाड़ी में जाते भौरे को देखकर खेलने को बुलाया।)
उत्तरम् :
कीदृशं मधुकरं दृष्ट्वा क्रीडितुम् आह्वयत्? (कैसे भौरे को खेलने के लिये बुलाया?)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 6 भ्रान्तो बालः

प्रश्न: 7.
पक्षिणो मनुष्येण नोपगच्छन्ति। (पक्षी मनुष्यों के पास नहीं जाते।)
उत्तरम् :
पक्षिणं केषु नोपगच्छन्ति ? (पक्षी कहाँ नहीं जाते?)

प्रश्न: 8.
सः पुत्रप्रीत्या पालयति। (वह पुत्र-प्रेम से पालता है।)
उत्तरम् :
सः कथम् पालयति? (वह कैसे पालता है?)

प्रश्न: 9.
निषिद्धः सः बालो भग्नमनोरथं अभवत्। (रोका हुआ वह बालक निराश हो गया।)
उत्तरम् :
निषिद्ध सः बालः कीदृशोऽभवत्? (अस्वीकृत बालक कैसा हो गया?)

प्रश्न: 10.
सः त्वरितं पाठशालाम् अगच्छत्। (वह शीघ्र पाठशाला को चला गया।)
उत्तरम् :
सः त्वरितं कुत्र अगच्छत् ? (वह शीघ्र कहाँ चला गया?)

कया-क्रम संयोजनम

अधोलिखितवाक्यानि पठित्वा कथाक्रमसंयोजनं कुरुत-(निम्नलिखित वाक्यों को पढ़कर कथाक्रम संयोजन कीजिए-)

  1. मानुषस्य मम मित्रं भविष्यसि।
  2. वयं हि मधुसंग्रहव्यग्रा इति।
  3. अथ स पुष्पोद्याने वजन्तं मधुकरम् अपश्यत्।
  4. भूयो द्रक्ष्यामि क्रुद्धस्य उपाध्यायस्य मुखम्।
  5. कोऽपि न वयस्येषु उपलभ्यमान आसीत्।
  6. अहं पुनरात्मानं विनोदयिष्यामि।
  7. बालः पाठशालागमनवेलायां क्रीडितुं निर्जगाम।
  8. तन्द्रालुः बालो एकाकी किमपि उद्यानं प्रविवेश।

उत्तरम् :

  1. बालः पाठशालागमनवेलायां क्रीडितुं निर्जगाम।
  2. कोऽपि न वयस्येषु उपलभ्यमान आसीत्।
  3. तन्द्रालुर्बालो एकाकी किमपि उद्यानं प्रविवेश।
  4. अहं पुनरात्मानं विनोदयिष्यामि।
  5. भूयो द्रक्ष्यामि क्रुद्धस्य उपाध्यायस्य मुखम्।
  6. अथ स पुष्पोद्यानं व्रजन्तं मधुकरम् अपश्यत्।
  7. वयं हि मधुसंग्रहव्यग्रा इति।
  8. मानुषस्य मम मित्रं भविष्यसि।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 6 भ्रान्तो बालः

परियोजनाकार्यम्

(क) एकस्मिन् स्फोरकपत्रे (Chart-paper) एकस्य उद्यानस्य चित्रं निर्माय संकलय्य वा पञ्चवाक्येषु तस्य वर्णनं कुरुत।
(एक चार्ट पेपर पर एक बगीचे का चित्र बनाकर अथवा संकलित करके पाँच वाक्यों में उसका वर्णन कीजिए।)
उत्तरम् :
छात्र स्वयं करें।

(ख) ‘परिश्रमस्य महत्त्वम’ इति विषये हिन्दीभाषया आङग्लभाषया वा पञ्चवाक्यानि लिखत।
उत्तरम् :
(‘परिश्रम का महत्त्व’ इस विषय पर हिन्दी भाषा या अंग्रेजी भाषा में पाँच वाक्य लिखो-)

1. इस संसार में सभी परिश्रम का महत्त्व स्वीकार करते हैं।
2. परिश्रमी व्यक्ति अपने परिश्रम से अपने लक्ष्य की पूर्ति कर लेता है।
3. परिश्रम से असम्भव कार्य भी सम्भव बनाये जा सकते हैं।
4. परिश्रम के बिना संसार में सुखमय जीवन असम्भव है।
5. परिश्रम ही सफलता की कुंजी है।

भाषिक विस्तारः

1. यस्य च भावेन भावलक्षणम्-जहाँ एक क्रिया के होने से दूसरी क्रिया के होने का ज्ञान हो तो पहली क्रिया के कर्ता में सप्तमी विभक्ति होती है। इसे ‘सति सप्तमी’ या ‘भावे सप्तमी’ भी कहते हैं।
यथा – उदिते सवितरि कमलं विकसति।
गर्जति मेघे मयूरः अनृत्यत्।
नृत्यति शिवे नृत्यन्ति शिवगणाः।
हठमाचरति बाले भ्रमरः अगायत् ।
उदिते नैषेधे काव्ये क्व माघः क्व च भारविः।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 6 भ्रान्तो बालः

2. अन्य पदार्थ प्रधानो बहुव्रीहिः-जिस समास में पूर्व और उत्तर पदों से भिन्न किसी अन्य पद के अर्थ का प्राधान्य होता है वह बहुव्रीहि समास कहलाता है।
यथा – पीताम्बरः – पीतम् अम्बरं यस्य सः (विष्णुः)।
नीलकण्ठः – नीलं कण्ठं यस्य सः (शिवः)।
अनुचिन्तितपूर्वदिनपाठाः – अनुचिन्तिताः पूर्वदिनस्य पाठा: यैः ते।
विनितमनोरथ: – विनितः मनोरथः यस्य सः।
दत्तदृष्टि: – दत्ता दृष्टिः येन सः।

भ्रान्तो बालः Summary and Translation in Hindi

पाठ का सारांश – प्रस्तुत पाठ ‘संस्कृतप्रौढ़पाठावलिः’ नामक ग्रन्थ से सम्पादित कर ग्रहण किया गया है। इस कथा में एक ऐसे बालक का चित्रण है, जिसका मन अध्ययन की अपेक्षा खेल-कूद में लगा रहता है। वह विद्यालय न जाकर खेलने के उद्देश्य से बगीचे में प्रवेश करता है, लेकिन खेलने के लिए उसे एक साथी की आवश्यकता होती है। अत: वह अपने साथ खेलने के लिए भौरे को बुलाता है, भौंरा कहता है कि मैं फूलों के रस को इकट्ठा कर रहा हूँ, मैं नहीं आ सकता। इस प्रकार बालक पुनः प्रयास करता है और चिड़िया को स्वादिष्ट भोजन देने का वायदा करते हुए खेलने के लिए बुलाता है।

लेकिन वह भी अपने कार्य को महत्त्व देती है। दुःखी बालक कुत्ते को बुलाता है, कुत्ता भी अपने मालिक के घर की निगरानी करने के कार्य को महत्त्व देता है और अपना कार्य करने के लिए तेजी से भाग जाता है। इस प्रकार सबके मना करने पर तथा सारे प्राणियों को अपने काम में लगा देखकर तथा स्वयं को अपना समय व्यर्थ में गँवाते हुए देखकर बालक अत्यन्त दुःखी होता है और स्वयं भी विद्याध्ययन में अपना समय व्यतीत करने का निश्चय करता है। वह अपने विद्यालय वापस चला जाता है, इस प्रकार वह बालक विद्याध्ययन कर महान् विद्वान् बनकर प्रसिद्धि और सम्पत्ति प्राप्त करता है।

[मूलपाठः,शब्दार्थाः,सप्रसंग हिन्दी अनुवादः,सप्रसंग संस्कृत व्यारव्याः अवबोधन कार्यम च]

1. भ्रान्तः कश्चन बालः पाठशालागमनवेलायां क्रीडितुम् अगच्छत्। किन्तु तेन सह केलिभिः कालं क्षेप्तुं तदा कोऽपि न वयस्येषु उपलभ्यमान आसीत्। यतः ते सर्वेऽपि पूर्वदिनपाठान् स्मृत्वा विद्यालयगमनाय त्वरमाणाः अभवन्। तन्द्रालुः बाल: लज्जया तेषां दृष्टिपथमपि परिहरन् एकाकी किमपि उद्यानं प्राविशत्।।
सः अचिन्तयत् – “विरमन्तु एते वराकाः पुस्तकदासाः। अहं तु आत्मानं विनोदयिष्यामि। सम्प्रति विद्यालयं गत्वा भूयः क्रुद्धस्य उपाध्यायस्य मुखं द्रष्टुं नैव इच्छामि। एते निष्कुटवासिनः प्राणिन एव मम वयस्याः सन्तु इति।
अथ सः पुष्पोद्यानं व्रजन्तं मधुकरं दृष्ट्वा तं क्रीडितुम् द्वित्रिवारं आह्वयत्। तथापि, सः मधुकरः अस्य बालस्य वान तिरस्कृतवान्। ततो भूयो भूयः हठमाचरति बाले सः मधुकरः अगायत् – “वयं हि मधुसंग्रहव्यग्रा” इति।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 6 भ्रान्तो बालः

शब्दार्थ: – भ्रान्तः = पथभ्रष्टः (भ्रमित), कश्चन = कोऽपि (कोई), बालः = बालकः (बालक), पाठशालागमनवेलायाम् = विद्यालयगमनसमये (विद्यालय जाने के समय), क्रीडितुम् = खेलितुम् (खेलने के लिए), अगच्छत् = गतः (गया), किन्तु = परञ्च (लेकिन), तेन = अमुना (उसके), सह = सार्धं (साथ), केलिभिः = क्रीडाभिः (खेलों द्वारा), कालं क्षेप्तुम् = समयं यापयितुम् (समय बिताने के लिए), कोऽपि = कश्चन अपि (कोई भी), न = मा (नहीं), वयस्येषु = मित्रेषु (मित्रों में), उपलभ्यमानः = प्राप्तमानः (उपलब्ध हुआ), आसीत् = अवर्तत (था), यतः = (क्योंकि), ते = अमी (वे), सर्वेऽपि = समस्ताः अपि (सभी), पूर्वदिनपाठान् = पूर्वदिवसस्य अध्यायान् (पहले दिन के पाठों को),

स्मृत्वा = स्मरणं कृत्वा (स्मरण करके), विद्यालयगमनाय = पाठशालां गन्तुम् (विद्यालय जाने के लिए), त्वरंमाणाः = त्वरां कुर्वन्तः (शीघ्रता कर रहे), अभवन् = आसन् (थे), तन्द्रालुः = अलसः (आलसी), बालः = बालकः (बालक), लज्जया = शर्म से, तेषाम् = अमीषाम् (उनकी), दृष्टिपथम् = दृष्टिम् (निगाह से), अपि = भी, परिहरन् = दूरीकुर्वन् (दूर रहता हुआ, बचता हुआ), एकाकी = एक एव (अकेला ही), किमपि =.कस्मिन् (किसी), उद्यानम् = उपवनम् (बगीचे में), प्राविशत् = प्रवेशम् अकरोत् (प्रवेश कर गया), सः = असौ (वह, उसने), अचिन्तयत् = चिन्तितवान् (सोचा), विरमन्तु = तिष्ठन्तु (रहने दो), एते = इमे (ये), वराकाः = दीनाः, दयापात्राणि (बेचारे, दया के पात्र),

पुस्तकदासाः = पुस्तकानां किंकराः (पुस्तकों के गुलाम/दास.), अहम् = मैं, तु = तो (फिर), आत्मानम् = स्वकीयं (अपना), विनोदयिष्यामि = मनोविनोदं करिष्यामि (मनोरंजन करूँगा), सम्प्रति विद्यालय गत्वा = अधुन पाठशालां प्राप्य, भूयः = पुनः (फिर), क्रुद्धस्य उपाध्यायस्य = कुपितस्य गुरोः (क्रुद्ध गुरु के), मुखम् = आस्यं (मुख को), द्रष्टुं = दर्शनं (देखना), नैव इच्छामि = नावलोकितुम् इहे (देखना नहीं चाहता), निष्कुटवासिनः = वृक्षकोटरनिवासिनः (वृक्ष के कोटरों में रहने वाले), एव = ही, प्राणिनः = जीवजन्तवः (प्राणी), मम = मे (मेरे),

वयस्याः = मित्राणि (मित्र), सन्तु = भवन्तु (हों), अथ = एतदनन्तरम् (इसके बाद), सः = असौ (वह), पुष्पोद्यानम् = पुष्पोपवनम् (फूलों के बगीचे में), व्रजन्तम् = भ्रमणं कुर्वन्तं (घूमते हुए), मधुकरम् = भ्रमरम् (भौरे को), दृष्ट्वा = अवलोक्य (देखकर), तम् = अमुम् (उसे), क्रीडितुम् = केलिनिमित्तम् (खेलने के निमित्त), द्वित्रिवारम् आह्वयत् = द्विः त्तिः वारं आमन्त्रयत् (दो-तीन बार बुलाया/आमन्त्रित किया), तथापि = (फिर भी),

सः = असौ (वह) (उस भौरे ने), मधुकरः = भ्रमरः (भौरे), अस्य = (इस), बालस्य = बालकस्य (बालक के), आह्वान = आमन्त्रणम् (बुलावे को), तिरस्कृतवान् = अमन्यत (नहीं माना) ततोः = तदानीं (तब), भूयो भूयः = पुनः-पुनः (बार बार), हठमाचरति = आग्रहपूर्वकं व्यवहारं कुर्वति सति (हठ करने पर), बाले = बालके (बालक के), सः मधुकरः अगायत् = असौ भ्रमरः अगायत् (उसने गाया), वयम् = हम सब, हि = निश्चयेन (निश्चय ही), मधुसंग्रहव्यग्राः = पुष्परससंकलने तत्पराः (पुष्पों के रस के संग्रह में लगे हए हैं)।

हिन्दी अनुवादः

सन्दर्भ – प्रस्तुत गद्यांश हमारी पाठ्यपुस्तक ‘शेमुषी’ के ‘भ्रान्तो बालः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ ‘संस्कृत प्रौढ़पाठावलिः’ नामक ग्रन्थ से लिया गया है।
प्रसंग – प्रस्तुत गद्यांश में एक ऐसे बालक का वर्णन है जो विद्यालय जाने के समय में खेलने के लिए निकल गया। उस (बालक) ने खेलने के लिये भौरे को बुलाया। भौरे ने खेल के बजाय काम को महत्त्वपूर्ण माना। यह यहाँ वर्णन किया गया है।

हिन्दी-अनुवाद – भ्रमित हुआ कोई बालक विद्यालय जाने के समय खेलने के लिए निकल गया। किन्तु उसके साथ खेल द्वारा समय बिताने के लिए मित्रों में कोई भी उपलब्ध न था; क्योंकि वे सभी पहले दिन के पाठों को याद करके विद्यालय जाने के लिए शीघ्रता कर रहे थे। आलसी बालक लज्जा (शर्म) से उनकी निगाह (दृष्टि) से भी बचता हुआ अकेला ही किसी बगीचे में प्रवेश कर गया। उसने सोचा कि ये बेचारे पुस्तकों के दास बने रहें।

मैं तो अपना मनोरंजन करूँगा। (यदि विद्यालय जाऊँगा तो) निश्चय ही फिर क्रुद्ध गुरु के मुख को देखूगा। वृक्ष की कोटरों में रहने वाले ये प्राणी ही मेरे मित्र होवें। इसके बाद उसने फूलों के बगीचे में घूमते हुए भौरे को देखकर उसे खेलने के लिए आमन्त्रित किया। उस (भौरे) ने उसके दो-तीन (बार के) आमन्त्रण को भी नहीं माना। तब बालक के बार-बार हठ करने पर उस भौरे ने गाया-हम सब निश्चय ही मधुसंग्रह में व्यस्त हैं। संस्कत-व्याख्याः

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 6 भ्रान्तो बालः

सन्दर्भ: – प्रस्तुतगद्यांशः अस्माकं पाठ्यपुस्तकस्य ‘शेमुष्याः’ ‘भ्रान्तो बालः’ नामक पाठात् उद्धृतोऽस्ति। पाठोऽयं ‘संस्कृतप्रौढ़पाठावलिः’ नामक ग्रन्थात् ग्रहीतोऽस्ति। (प्रस्तुत गद्यांश हमारी पाठ्यपुस्तक ‘शेमुषी’ के ‘भ्रान्तो बालः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ ‘संस्कृत- प्रौढ़पाठावलिः’ नामक ग्रन्थ से लिया गया है।)

प्रसंग: – प्रस्तुतगद्यांशे एकस्य एतादृशबालकस्य वर्णनमस्ति यः पाठशालागमनवेलायां क्रीडितुं निर्जगाम। सः (बालकः) भ्रमरं क्रीडनाय आह्वयत्। भ्रमरः क्रीडनस्य अपेक्षा कार्य महत्त्वपूर्णम् अमन्यत । इदमत्र वर्णितम्। (प्रस्तुत गद्यांश में एक ऐसे बालक का वर्णन है जो पाठशाला जाने के समय खेलने निकल गया। वह बालक भौरे को खेलने के लिए बुलाता है। भौरा खेलने की अपेक्षा कार्य को महत्वपूर्ण मानता है।)

व्याख्याः – पथभ्रष्टः कोऽपि बालकः विद्यालयगमनसमये खेलितुं निष्क्रान्तः। परन्तु अमुना सार्धं क्रीडाभिः समयं यापयितुं मित्रेषु कश्चन अपि प्राप्तमान मा अवर्तत; यतः अमी समस्ताः अपि पूर्वदिवसस्य अध्यायान् स्मरणं कृत्वा पाठशाला गन्तुं त्वरां कुर्वन्तः आसन्। अलस: बालकः लज्जया अमीषां दृष्टिम् अपि दूरी कुर्वन् एक एव कस्मिन् उपवने प्रवेशम् अकरोत्। असौ अचिन्तयत् यत् इमे दीनाः पुस्तकानां किंकराः तिष्ठन्तु।

अहं भूयः स्वकीयस्य चित्तविनोदं करिष्यामि। (विद्यालयं चेद् गमिष्यामि तर्हि) ननु पुनः कुपितस्य गुरोः आस्यम् ईक्षिष्ये। वृक्षकोटरनिवासिनः इमे जीवजन्तवः एव मे मित्राणि भवन्तु। तदनन्तरम् असौ पुष्पोपवने भ्रमणं कुर्वन्तं भ्रमरम् अवलोक्य अमुं केलिनिमित्तम् आमन्त्रयत्। असौ (भ्रमरः) द्विः त्रिः अस्य आह्वानमेव मा अंगीकृतवान्। तदानी बालके पुनः पुनः आग्रहपूर्वकं व्यवहारं कुर्वति सति असौ भ्रमरः अगायत्-वयं निश्चयेन पुष्परससंकलने।

(राह से भटका कोई बालक विद्यालय जाते समय खेलने निकल गया परन्तु इसके साथ खेल में समय व्यतीत करने के लिए मित्रों में से कोई नहीं मिला क्योंकि वे सभी पहले दिन के पढ़े हुए को याद कर के पाठशाला जाने के लिए जल्दी कर रहे थे। आलसी बालक शर्म से इनसे निगाह बचाते हुए किसी एक उपवन में प्रवेश कर गया। वह सोचने लगा कि ये गरीब (बेचारे) किताबों के गुलाम रहें। मैं तो अपना मनोविनोद करूँगा। विद्यालय जाऊँगा तो निश्चित नाराज शिक्षक का मुँह देखंगा।

पेड़ के खोखले (कोटर) में निवास करने वाले ये जीव-जन्तु ही मेरे मित्र हों। इसके बाद वह फूलबगिया में भ्रमण करते हुए भौरे को देखकर उसे खेलने के लिए आमन्त्रित किया। उस भौरे ने उसके दो-तीन बार के आह्वान को स्वीकार नहीं किया। तब बालक के आग्रहपूर्वक व्यवहार करने पर वह भौंरा गाने लगा। हम निश्चित ही फूलों का रस संग्रह करने में रत हैं।)

अवबोधन कार्यम्

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत- (एक शब्द में उत्तर दीजिए-)
(क) भ्रान्तः बाल: मधुकरं कुत्र अपश्यत्? (भ्रान्त बालक ने भौरे को कहाँ देखा?)
(ख) भ्रान्तः बालः क्रीडितुं कदा अगच्छत् ? (भ्रान्त बालक खेलने कब गया?)

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत- (पूरे वाक्य में उत्तर दीजिए-)
(क) निषिद्धेषु बालकेषु भ्रान्तबालः किम् अकथयत्? (बालकों के मना करने पर भ्रान्त बालक ने क्या कहा?)
(ख) मधुकरः भ्रान्तबालाय किम कथयत्? (भौरे ने भ्रान्त बालक से क्या कहा?)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 6 भ्रान्तो बालः

प्रश्न 3.
यथानिर्देशम् उत्तरत-(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए-)
(क) ‘भ्रान्त-बालः’ अत्र विशेषण विशेष्य लिखत। (भ्रान्तः बाल:’ यहाँ विशेषण विशेष्य पद लिखिए।)
(ख) ‘मित्रेषु’ इति पदस्य गद्यांशे समानार्थी पदं अन्विष्य। (‘मित्रेषु’ पद का गद्यांश में समानार्थी पद ढूँढ़ो।)
उत्तराणि-
(1) (क) पुष्पोद्याने (फुलवाड़ी में)।
(ख) पाठशालागमनवेलायाम् (स्कूल जाने के समय)।

(2) (क) सः अचिन्तयत्-‘विरमन्तु ऐते वराकाः पुस्तकादासाः। अहं तु आत्मानं विनोदयिष्यामि। (उसने सोचा ना ये गरीब (बिचारे) पुस्तकों के गुलाम रहें, मैं तो अपना मनोविनोद करूँगा।)
(ख) मधुकर: अकथयत्-“वयं तु मधुसंग्रहे व्यग्राः स्मः। (भौरे ने कहा- हम तो शहद संग्रह करने में व्यस्त हैं।)

(3) (क) विशेषणम्-भ्रान्तः, विशेष्यम् च-बालः।
(ख) वयस्येषु (मित्रों में)।

2. तदा स बालः ‘अलं भाषणेन अनेन मिथ्यागर्वितेन कीटेन’ इति विचिन्त्य अन्यत्र दत्तदृष्टि: चञ्च्वा तृणशलाकादिकम् आददानम् एकं चटकम् अपश्यत्, अवदत् च-“अयि चटकपोत! मानुषस्य मम मित्रं भविष्यसि। एहि क्रीडावः। एतत् शुष्कं तृणं त्यज स्वादूनि भक्ष्यकवलानि ते दास्यामि” इति। स तु “मया वटदुमस्य शाखायां नीड कार्यम्” इत्युक्त्वा स्वकर्मव्यग्रोः अभवत्।

तदा खिन्नो बालकः एते पक्षिणो मानुषेषु नोपगच्छन्ति। तद् अन्वेषयामि अपरं मानुषोचितम् विनोदयितारम् इति विचिन्त्य पलायमानं कमपि श्वानम् अवलोकयत्। प्रीतो बालः तम् इत्थं समबोधयत् खरे मानुषाणां मित्र! किं पर्यटसि अस्मिन् निदाघदिवसे? इदं प्रच्छायशीतलं तरुमूलम् आश्रयस्व। अहमपि क्रीडासहायं त्वामेवानुरूपं पश्यामीति। कुक्कुरः प्रत्यवदत् –

यो मां पुत्रप्रीत्या पोषयति स्वामिनो गृहे तस्य।
रक्षानियोगकरणान्न मया भ्रष्टव्यमीषदपि।। इति।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 6 भ्रान्तो बालः

शब्दार्थाः – तदा = तस्मिन् काले, तदानीं (तब), सः = असौ (उस), बालः = बालकः (बालक ने), अलम् = कृतम् [बस (मना करने के अर्थ में], अनेन = एतेन (इससे), मिथ्यागवितेन कीटेन = व्यर्थाहङ्कारयुक्तेन कीटकेन (झूठे गर्वयुक्त कीट से), इति = अनेन प्रकारेण (इस प्रकार), विचिन्त्य = विचार्य (सोचकर), अन्यत्रः = अन्यं स्थानं प्रति (दूसरी ओर), पश्यन् (देखते हए), चञ्च्वा = चञ्चपटेन (चोंच से), तणशलाकादिकम् = नालान् इषिकादीन (तिनकों, सींक आदि को), आददानम् = गृह्णन्तम् (ग्रहण करते हुए को), एकं चटकं = एकं खगम (एकपक्षी को), अपश्यत् = ऐक्षत (देखा),

अवदत् च = अकथयत् (और बोला), अयि = (अरे), चटकपोत! = खग! (पक्षी/चिड़े!), मानुषस्य = मानवस्य (मनुष्य के), मम = मे (मेरे), मित्रम् = वयस्यः (मित्र), भविष्यसि = होगे, बनोगे, एहि = आगच्छ (आओ), क्रीडावः = खेलावः (खेलें), एतत् शुष्कम् = इदं नीरसम् (इस सूखे), तृणम् = नालं (तिनके को), त्यज = उत्सृज (छेड़ो), स्वादूनि = स्वादिष्टानि (स्वादयुक्त), भक्ष्यकवलानि = भक्षणीयग्रासाः (खाने के लिए उपयुक्त कौर),

ते = तुभ्यम् (तुम्हारे लिए), दास्यामि = दूँगा, इति = अनेन प्रकारेण (इस प्रकार), स = असौ (वह), तु = तो, वटदूमशाखायाम् = वटवृक्षस्य शाखायां (बरगद के पेड़ की शाखा पर), नीडः = कुशालयः (घोंसला), कार्यम् = कर्तव्य रचितव्य (बनाना है), इत्युक्त्वा = एवं कथयित्वा (ऐसा कहकर), स्वकर्मव्यग्रोः = स्वकीये कार्ये संलग्नः (अपने काम में व्यस्त), अभवत् = अजायत (हो गया), तदा = तदानी (तब), खिन्नोः = दुःखितः (दुःखी), बालकः = बालः (बालक ने), एते = इमे (ये),

पक्षिणोः = खगाः (पक्षी), मानुषेषु = मानवेषु (मनुष्यों के), नोषगच्छन्ति = न उपगच्छन्ति (पास नहीं जाते हैं), तद् = तो, अन्वेषयामि = अन्वेषणं करोमि (खोजता हूँ), अपरम् = अन्यं (दूसरा), मानुषोचितम् = मानवेभ्यः उचितं (मनुष्यों के लिए उचित), विनोदयितारम् = मनोरञ्जनकारिणम् (मनोरंजन करने वाला), विचिन्त्य = चिन्तविला (सोचकर), पलायमानम् = धावमानं/धावन्तम् (भागते हुए), कमपि = किसी, श्वानम् = कुक्कुरं (कुत्ते को),

अवलोकयत् = अपश्यत् (देखा), प्रीतो = प्रसन्नः (प्रसन्न), बालः = बालकः (बालक ने), तम् = अमुम् (उसको), इत्थम् = अनेन प्रकारेण (इस प्रकार), समबोधयत् = संबोधितम् अकरोत् (सम्बोधित किया), रे = भो (अरे), मनुषाणाम् = मानवानां (मनुष्यों के), मित्र! = वयस्य! (मित्र!), किम् = केन हेतुना (क्यों), पर्यटसि = भ्रमणं करोषि (घूम रहे हो), अस्मिन् = इह (इस), निदाघदिवसे = ग्रीष्मदिवसे (गर्मी के दिन में), इदम् = एतत् (यह), प्रच्छायशीतलम् = शीतलछायायुक्तम् (शीतल छाया वाला),

तरुमूलम् = वृक्षस्य अधः (पेड़ की जड़ में), आश्रयस्व = आश्रयं लभस्व (आश्रय लो), अहमपि = मैं भी, क्रीडासहायम् = क्रीडा सहायं (खेलने में सहायक), त्वामेवानुरूपं = तब योग्यम् (तुम्हारे उपयुक्त/समान), पश्यामीति = ऐसा देखता हूँ, कुक्कुरः = श्वानः (कुत्ता ने), प्रत्यवदत् = प्रत्युत्तरेण अवदत् (उत्तर दिया),यो = जो, माम् = मुझे, पुत्रप्रीत्या = पुत्रवत् प्रेम्णा (पुत्र के समान प्रेम से), पोषयति = पालयति (पालता है), स्वामिनो = प्रभोः (स्वामी के), गृहे = गेहे (घर में), तस्य = अमुष्य (उस), रक्षानियोगकरणान्न = सुरक्षाकार्यवशात् न (रक्षा के कार्य में लगे होने से नहीं), मया = मुझे, भ्रष्टव्यमीषदपि = अल्पमात्रम् अपि पतितव्यम् (थोड़ा-सा भी हटना चाहिए)।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 6 भ्रान्तो बालः

हिन्दी अनुवादः

सन्दर्भ – प्रस्तुत गद्यांश हमारी पाठ्यपुस्तक ‘शेमुषी’ के ‘भ्रान्तो बालः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ ‘संस्कृतप्रौढ़पाठावलिः’ नामक ग्रन्थ से लिया गया है।

प्रसंग – इस गद्यांश में यह वर्णन है कि खेलने के लिए इच्छुक बालक ने एक चटक (चिड़े) और कुत्ते को बुलाया किन्तु खेलने के लिए उन दोनों ने ही अपने काम को अधिक महत्त्वपूर्ण माना।

हिन्दी-अनुवाद – तब उस बालक ने ‘इस झूठे गर्वयुक्त कीट से बस (इस झूठे गर्वयुक्त कीट को छोड़ो)’, इस प्रकार (सोचकर) दूसरी ओर देखते हुए एक चटक चिड़े को चोंच से तिनकों, सींक आदि को ग्रहण करते हए देखा और बोला-“अरे चटक चिड़े! मुझ मनुष्य के मित्र बनोगे। आओ खेलें। इस सूखे तिनके को छोड़ो मैं तुम्हें स्वादयुक्त खाने के लिए उपयुक्त कौर दूँगा।” वह तो ‘बरगद के पेड़ की शाखा पर घोंसला बनाना है, तो कार्य से जाता हूँ’ इस प्रकार कहकर अपने काम में व्यस्त हो गया।

तब दुःखी बालक ने सोचा-ये पक्षी मनुष्यों के पास नहीं जाते हैं। तब मनुष्य के लिए उचित मनोरंजन करने वाला दूसरा साथी खोजता हूँ। इस प्रकार घूमकर भागते हुए किसी कुत्ते को देखा। प्रसन्न बालक ने उसे इस प्रकार सम्बोधित किया- अरे मनुष्यों के मित्र! इस गर्मी के दिन में क्यों घूम रहे हो? वृक्ष की जड़ में शीतल छाया वाला यह आश्रय ले लो। मैं भी खेलने में सहायक तुम्हारे ही समान किसी को खोज रहा हूँ। कुत्ता ने उत्तर दिया-जो मुझे पुत्र के समान प्यार से पालता है, उस स्वामी के घर में रक्षा करने के कार्य से मुझे थोड़ा-सा भी नहीं हटना चाहिए।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 6 भ्रान्तो बालः

संस्कत-व्यारव्याः

सन्दर्भ: – प्रस्तुतगद्यांशः अस्माकं पाठ्यपुस्तकस्य ‘शेमुष्याः’ ‘भ्रान्तो बालः’ नामक पाठात् उद्धृतोऽस्ति। पाठोऽयं ‘संस्कृतप्रौढ़पाठावलिः’ नामक ग्रन्थात् गृहीतोऽस्ति। (प्रस्तुत गद्यांश हमारी पाठ्यपुस्तक ‘शेमुषी’ के ‘भ्रान्तो बालः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ ‘संस्कृत- प्रौढ़पाठावलिः’ नामक ग्रन्थ से लिया गया है।)

प्रसंग: – अस्मिन् गद्यांशे वर्णनमस्ति यत् क्रीडनाय इच्छुक: बालकः एकं चटकं कुक्कुरं च क्रीडनाय आह्वयत् परं तौ द्वावपि स्वकर्तव्यम् अधिकमहत्त्वपूर्णम् अमन्यताम्। (इस गद्यांश में वर्णित है कि खेलने के लिए इच्छुक बालक एक गौरैया और मुर्गे से खेलने का आग्रह करता है, परन्तु दोनों अपने कर्त्तव्य को महत्वपूर्ण मानते हैं।)

व्याख्या: – तदानीम् असौ बालकः ‘अलम् एतेन व्यर्थाहङ्कारयुक्तेन कीटेन’ अनेन प्रकारेण अन्यं स्थानं पश्यन् एकं चटकं चञ्चुपुटेन नालान् इषिकादीन् च गृह्णन्तम् अपश्यत् अवदत् च-भो चटक! खग! मे मानवस्य वयस्यः भविष्यति। आगच्छ खेलावः, उत्सृज एतत् नीरसं नालं, स्वादिष्टाः भक्षणीयग्रासाः तुभ्यं दास्यामि। असौ तु चटकः कुशालयः कर्तव्यः वटवृक्षस्य शाखायाम्, अतः गच्छामि कार्येण इति कथयित्वा स्वकीये कार्ये संलग्नः अभवत्। तदानीं दुःखितः बाल: अचिन्तयत् यत् इमे खगाः मानवान् न उपगच्छन्ति अत: अन्वेषणं करोमि अन्यस्य मानवोचितमनोरञ्जनकारिणः, तदा सः भ्रमणं कृत्वा धावमानं कमपि कुक्कुरम् अपश्यत्।

प्रसन्नः असौ बालकः तं कुक्कुरम् अनेन प्रकारेण सम्बोधितवान्-भो मानवानां वयस्य! केन हेतुना भ्रमणं करोषि इह ग्रीष्मदिवसे? वृक्षस्य मूले शीतलछायायुक्तम् एतत् आश्रयं लभस्व। अहमपि खेलने सहायकं त्वामेव योग्यं पश्यामि। श्वानः प्रत्युत्तरेण एवम् अवदत्-यः मां पुत्रवत् प्रेम्णा पालयति, तस्य स्वामिनः गेहे सुरक्षाकार्यात् मया अल्पमात्रमपि न पतितव्यम्। (तब वह बालक ‘इस मिथ्या घमंड करने वाले कीड़े (भौरे) को रहने दो’ इस प्रकार एक अन्य स्थान देखता हुआ एक चटक को तिनका, सींक आदि चोंच में लिए हुए देखा और बोला-अरे चिड़ा, पक्षी, मुझ मानव के मित्र बनोगे। आओ खेलें, छोड़ो यह नीरस तिनका, स्वादिष्ट खाने योग्य तुम्हें दूँगा। वह चिड़ा तो ‘घोंसला बनाने को बड़ के पेड़ की शाखा पर चला गया। ऐसा कहकर अपने कार्य में संलग्न हो गया।

तभी दुःखी बालक ने सोचा कि ये पक्षी मनुष्यों के पास नहीं जाते हैं, अतः किसी अन्य मनोविनोद करने वाले को ढूँढ़ता हूँ। तब उसने घूमकर दौड़ते हुए एक कुत्ते को देखा। प्रसन्न हुआ वह बालक कुत्ते को इस प्रकार सम्बोधित करने लगा-अरे मनुष्यों के मित्र! यहाँ गर्मी के दिन में क्यों घूम रहे हो? पेड़ की जड़ से शीतल छाया युक्त यह आश्रय पाओ। मैं भी खेलने में तुम्हीं को सहायक देख रहा हूँ। कुत्ता उत्तर में इस प्रकार बोला-“जो मुझको बेटे की तरह प्रेम से पालता है उस स्वामी के घर में सुरक्षा कार्य (रखवाली) से मुझे किंचित भी पतित नहीं होना चाहिए।”)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 6 भ्रान्तो बालः

अवबोधन कार्यम्

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत- (एक शब्द में उत्तर दीजिए-)
(क) भ्रान्त बाल: चटकाय कस्य प्रलोभनं ददाति? (भ्रान्त बालक गौरैया को क्या प्रलोभन देता है?)
(ख) भ्रान्त बालकः कीदृशं श्वानम् अपश्यत्? (भ्रान्त बालक ने कैसे कुत्ते को देखा?)

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत- (पूरे वाक्य में उत्तर दीजिए-)
(क) कुक्कुरः भ्रान्तबालाय किमुदतरत्? (कुत्ते ने भ्रान्त बालक को क्या उत्तर दिया?)
(ख) खिन्नोबालः खगानां विषये किं चिन्तयति? (खिन्न बालक पक्षियों के विषय में क्या सोचता है?)

प्रश्न 3.
यथानिर्देशम् उत्तरत-(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए-)
(क) ‘प्रसन्नः’ इति पदस्य विलोमपदं गद्यांशात् चिनुत। (‘प्रसन्नः’ पद का विलोम पद गद्यांश से चुनिए।)
(ख) ‘प्रीतो बालः तम् इत्थं समबोधयत्’ इति वाक्ये ‘तम्’ इति सर्वनामपदं कस्य संज्ञाशब्दस्य स्थाने प्रयुक्तम्?
(‘प्रीतो बालः तम् इत्थं समबोधयत्’ वाक्य में ‘तम्’ सर्वनाम पद किसके लिए प्रयोग हुआ है?)
उत्तराणि :
(1) (क) भक्ष्य कवलानि (खाद्य-कौर)।
(ख) पलायमानम् (भागते हुए)।

(2) (क) अहं तु स्वामिनः गृहे रक्षानियोग कारणात् न गन्तुं शक्नोमि। (मैं तो स्वामी के घर पर रक्षा कार्य के कारण नहीं जा सकता।)
(ख) खिन्नोबाल: खगानां विषये चिन्तयति यत् एते पक्षिण: मानुषेषु नोपगच्छन्ति। (खिन्न बालक पक्षियों के विषय में सोचता है कि ये पक्षी मनुष्यों के पास नहीं आते।)

(3) (क) ‘खिन्नः’ (दुखी)।
(ख) कुक्कुरम् (कुत्ते को)।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 6 भ्रान्तो बालः

3. सर्वेः एवं निषिद्धः स बालो भग्नमनोरथः सन्-‘कथमस्मिन् जगति प्रत्येक स्व-स्वकार्ये निमग्नो भवति। न कोऽपि मामिव वृथा कालक्षेपं सहते। नम एतेभ्यः यै. मे तन्द्रालुतायां कुत्सा समापादिता। अथ स्वोचितम् अहमपि करोमि इति विचार्य त्वरितं पाठशालाम् अगच्छत्।
ततः प्रभति स विद्याव्यसनी भत्वा महती वैदषी प्रथां सम्पदं च अलभत।

शब्दार्थाः – सर्वैः = समस्तैः (सबके द्वारा), एवम् = अनेन प्रकारेण (इस प्रकार), निषिद्धः = अस्वीकृतः (मना किया गया), स बालो = असौ बालकः (वह बालक), भग्नमनोरथः सन् = खण्डितकामः भूत्वा (टूटी इच्छाओं वाला होकर), कथमस्मिन् = केन प्रकारेण एतस्मिन् (किस प्रकार इस), जगति = संसारे (संसार में), प्रत्येकम् = प्रत्येक, स्व-स्वकार्ये = स्वकीये कार्ये (अपने कार्य में), निमग्नो भवति = संलग्नः वर्तते (लगा हुआ है/संलग्न है), न = मा (नहीं), कोऽपि = कश्चन अपि (कोई भी), मामिव = मेरे जैसा, वृथा = व्यर्थम् (बेकार, व्यर्थ),

कालक्षेपम् = समयस्य यापनम् (समय का बिताना), सहते = सहनं करोति (सहन करता है), नमः = नमस्कारः (नमस्कार है), एतेभ्यः = एभ्यः (इन सबके लिए), यैः = (जिन्होंने), मे = मम (मेरी), तन्द्रालुतायाम् = आलस्ये (आलस्यता में), कुत्सा = घृणा (अरुचि), समापादिता = उत्पन्ना (उत्पन्न कर दी है), अथ = एतदनन्तरं (इसके पश्चात्), स्वोचितम् अहमपि = स्वकीयस्य कृते उचितम् अहमपि (अपने लिए उचित कार्य को मैं भी),

करोमि = करता हूँ, करूँगा, इति विचार्य = एवं विचारं कृत्वा (इस प्रकार विचार करके), त्वरितम् = शीघ्रम् (शीघ्र), पाठशालाम् = विद्यालयम् (विद्यालय को), अगच्छत् = प्राप्तः (पहुँचा), ततः प्रभृति = तस्मात् समयात् (तब से लेकर), स = असौ (उसने), विद्याव्यसनी = अध्ययनरतः (विद्या में रत रहने वाला), भूत्वा = होकर, महतीं = महान्, वैदुषीम् = विद्वत्तां (विद्वत्ता को), प्रथाम् = प्रसिद्धिं (प्रसिद्धि को), सम्पदम् = सम्पत्तिं (सम्पत्ति को), च = और, अलभत = प्राप्तम् अकरोत् (प्राप्त किया)।

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 6 भ्रान्तो बालः

हिन्दी अनुवादः

सन्दर्भ – प्रस्तुत गद्यांश हमारी पाठ्यपुस्तक ‘शेमुषी’ के ‘भ्रान्तो बाल.’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ ‘संस्कृत प्रौढ़पाठावलिः’ नामक ग्रन्थ से लिया गया है।

प्रसंग – यह गद्यांश वर्णन करता है कि बालक जीवन में कार्य का महत्त्व जानकर विद्या अध्ययन के कार्य में व्यस्त हो गया और उसने महान् प्रसिद्धि प्राप्त कर ली।

हिन्दी-अनुवाद – सबके द्वारा इस प्रकार मना किया गया वह बालक टूटी इच्छाओं वाला होकर ‘कैसे इस संसार में प्रत्येक (प्राणी) अपने-अपने काम में लगा हुआ है। मेरे समान कोई भी अपने समय को व्यर्थ व्यतीत करना सहन नहीं . करता। इन सबको नमस्कार है, जिन्होंने आलस्यता में मेरी घृणा उत्पन्न कर दी है। इसके पश्चात् मैं भी अपने लिए उचित कार्य करूँगा। इस प्रकार विचार कर (वह) शीघ्र पाठशाला पहुँचा। तब से लेकर उसने विद्या अध्ययन में रत रहने वाला होकर महान् विद्वत्ता, प्रसिद्धि और सम्पत्ति को प्राप्त किया। संस्कत-व्यारव्याः

सन्दर्भ: – प्रस्तुतगद्यांशः अस्माकं पाठ्यपुस्तकस्य ‘शेमुष्याः’ ‘भ्रान्तो बालः’ नामक पाठात् उद्धृतोऽस्ति। पाठोऽयं ‘संस्कृतप्रौढ़पाठावलिः’ नामक ग्रन्थात् गृहीतोऽस्ति। (प्रस्तुत पाठ हमारी पाठ्यपुस्तक ‘शेमुषी’ के ‘भ्रान्तो बालः’ नामक पाठ से उद्धृत है। यह पाठ ‘संस्कृत प्रौढ़पाठावलिः’ नामक ग्रन्थ से लिया गया है।)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 6 भ्रान्तो बालः

प्रसंग: – गद्यांशोऽयं वर्णयति यत् बालकः जीवने महत्त्वं ज्ञात्वा अध्ययनरतः अभूत् स च महती प्रसिद्धि प्राप्नोत्। (यह गद्यांश वर्णन करता है कि बालक जीवन में कर्म का महत्त्व जानकर अध्ययनरत हो गया तथा महती प्रसिद्धि को प्राप्त किया।)

व्याख्या: – समस्तैः अनेन प्रकारेण अस्वीकृतः स बालकः खण्डितकामः भूत्वा ‘केन प्रकारेण एतस्मिन् संसारे प्रत्येकः स्वकीये कार्ये संलग्नः वर्तते। न कश्चनपि अहमिव व्यर्थं समयस्य यापनं सहते। एभ्यः नमस्कारः यैः मम आलस्ये घृणा उत्पन्ना। एतदनन्तरम् अहमपि स्वकीस्य कृते उचितं करिष्यामि।’ एवं विचारं कृत्वा स शीघ्रमेव विद्यालयं प्राप्तः। तस्मात् समयात् प्रभृतिः असौ अध्ययनरतः भूत्वा महती विद्वत्ता, प्रसिद्धिं, सम्पत्तिं च प्राप्नोत्।

(सभी के द्वारा इस प्रकार अस्वीकार किया हुआ वह बालक टूटी कामनाओं वाला (निराश हुआ)-“किस प्रकार इस संसार में प्रत्येक (प्राणी) अपने-अपने कार्य में लगा हुआ है। कोई भी मेरी तरह व्यर्थ समय बरबाद करने को सहन नहीं करता। इनको प्रणाम, जिन्होंने मेरे आलस्य में घृणा की। इसके बाद मैं भी अपने लिए उचित करूँगा।” इस प्रकार विचार कर वह शीघ्र ही विद्यालय पहुँचा। इसलिए समय से पहले ही उसने अध्ययन में रत होकर अत्यधिक विद्वत्ता, प्रसिद्धि और समृद्धि को प्राप्त किया।)

अवबोधन कार्यम्

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत – (एक शब्द में उत्तर दीजिए-)
(क) सर्वैः निषिद्धः बालः कीदृशोऽभवत् ? (सबके द्वारा मना किया हुआ बालक कैसा हो गया?)
(ख) अन्ते विचार्य बालः कुत्र गतः? (अन्त में विचार कर बालक कहाँ गया?)

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत- (पूरे वाक्य में उत्तर दीजिए-)
(क) सर्वैः निषिद्धः बालः किम् अचिन्तयत्? (सबके द्वारा मना किया गया बालक क्या सोचने लगा?)
(ख) सर्वेषां शिक्षा श्रुत्वा बालकः कीदृशोऽभवत्? (सबकी सीख पाकर बालक कैसा हो गया?)

JAC Class 9 Sanskrit Solutions Chapter 6 भ्रान्तो बालः

प्रश्न 3.
यथानिर्देशम् उत्तरत-(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए-)
(क) ‘प्रत्येकम्’ पदस्य समास विग्रहं कुरुत। (प्रत्येकम् पद का समास-विग्रह कीजिए।)
(ख) ‘बालः भग्नमनोरथः’ इत्यनयो पदयोः विशेषण पदं लिखत। (‘बाल: भग्नमनोरथः’ इनमें विशेषण पद लिखिये।)
उत्तराणि-
(1) (क) भग्नमनोरथः (जिसका मनोरथ टूट गया हो)।
(ख) पाठशालाम् (विद्यालय को)।

(2) (क) सोऽचिन्तयत्-“कथमस्मिन् जगति प्रत्येकं स्व-स्वकार्ये निमग्नो भवति। न कोऽपि मामिव वृथायाकालक्षेपं सहते। (उसने सोचा-‘क्या इस संसार में सभी अपने-अपने कार्य में डूबे हुए (व्यस्त) हैं, मेरी तरह कोई व्यर्थ समय व्यतीत नहीं करता है?)
(ख) सर्वेषां शिक्षा श्रुत्वा सः विद्याव्यसनी भूत्वा महती वैदुर्षी प्रथां सम्पदं च अलभत। (सभी की सीख सुन कर उसने विद्यार्थी होकर महान विद्वत्ता प्राप्त कर सम्पत्ति प्राप्त की।)

(3) (क) एकम् एकम् (अव्ययीभाव)।
(ख) भग्नमनोरथः (निराश हुआ)।

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 10 Circles Ex 10.2

Jharkhand Board JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 10 Circles Ex 10.2 Textbook Exercise Questions and Answers.

JAC Board Class 9th Maths Solutions Chapter 10 Circles Ex 10.2

Page-173

Question 1.
Recall that two circles are congruent if they have the same radii. Prove that equal chords of congruent circles subtend equal angles at their centres.
Answer:
Given: AB = CD (Equal chords)
To prove: ∠AOB = ∠CO’D
Proof: In AAOB and ACO’D,
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 10 Circles Ex 10.2 - 1
OA = O’C
OB = O’D
AB = CD
∴ ∆AOB ∆CO’D
(SSS congruence criterion)
Thus, ∠AOB ≅ ∠CO’D by CPCT.
i.e. Equal chords of congruent circles subtend equal angles at their centres.

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 10 Circles Ex 10.1

Question 2.
Prove that if chords of congruent circles subtend equal angles at their centres, then the chords are equal.
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 10 Circles Ex 10.2 - 2
Answer:
Given: ∠AOB = ∠CO’D (Equal angles)
To prove: AB = CD
Proof: In ∆AOB and ∆CO’D,
OA = O’C (Radii)
∠AOB = ∠CO’D (Given)
OB = O’D (Radii)
∴ ∆AOB ≅ ∆CO’D
(SAS congruence criterion)
Thus, AB = CD by CPCT.
If chords of congruent circles subtend equal angles at their centres, then the chords are equal.

JAC Class 10 Sanskrit रचना संकेत आधारित वार्तालाप लेखनम्

Jharkhand Board JAC Class 10 Sanskrit Solutions रचना संकेत आधारित वार्तालाप लेखनम् Questions and Answers, Notes Pdf.

JAC Board Class 10th Sanskrit Rachana संकेत आधारित वार्तालाप लेखनम्

निर्देश – संवाद-लेखन का उद्देश्य विद्यार्थियों को संस्कृत में सम्भाषण क्षमता को प्रेरित करना एवं मूल्यांकन करना है। ताकि विद्यार्थी संस्कृत के माध्यम से वार्तालाप करने में सक्षम हो सकें और अपने भावों को संस्कृत में व्यक्त कर सकें। वार्तालाप पूर्णरूपेण संस्कृत में ही लिखा जाएगा तथा उत्तर भी संस्कृत में ही अपेक्षित है अर्थात् वार्तालाप को संस्कृत में ही लिखना है। यहाँ उत्तर में वाक्यों का हिन्दी अर्थ दिया गया है। वह केवल समझने के लिए है, उत्तर-पुस्तिका में नहीं लिखना है।

संवाद अथवा वार्तालाप दो या दो से अधिक व्यक्तियों के मध्य होता है। इसकी दो प्रमुख शैलियाँ हैं – (i) प्रश्नात्मक संवाद (ii) आदेशात्मक संवाद। संवाद में उत्तर सदैव ही प्रश्नानुसार होने चाहिए। जिस शैली और वाच्य में प्रश्न पूछा गया हो, उसी शैली और वाच्य में उत्तर दिया जाना चाहिए। संवाद में निपुणता प्राप्त करने के लिए प्रश्नोत्तर निर्माण का अच्छा अभ्यास होना चाहिए। साथ ही परस्पर सम्भाषण का अभ्यास भी करना चाहिए। इस प्रश्न को अच्छी तरह हल करने के लिए विद्यार्थियों को निम्नलिखित बातें ध्यान में रखनी चाहिए –
1. पूरे संवाद को ध्यान से पढ़ना चाहिए।
2. प्रथम प्रश्न का उत्तर लिखने से पहले दूसरे प्रश्न को अवश्य पढ़ लेना चाहिए, क्योंकि संवाद में प्रश्नों के उत्तर प्रायः अगले प्रश्न के अन्दर ही मिल जाते हैं।
3. उत्तर देते समय वाक्य को लम्बा नहीं रखना चाहिए।
4. उत्तर प्रश्न के अनुसार ही होना चाहिए अर्थात् अपेक्षित उत्तर ही होना चाहिए।
5. संवाद-लेखन में लिंग-वचन का ध्यान रखना अत्यन्त आवश्यक है।
6. यदि संवाद बड़े और छोटे व्यक्ति के मध्य हों तो छोटे व्यक्ति का संवाद आज्ञात्मक नहीं होना चाहिए।
7. वार्तालाप के काल का ध्यान भी रखना आवश्यक है।
8. मञ्जूषा में दिए गये शब्दों के चयन के समय कर्ता-क्रिया, संज्ञा-सर्वनाम तथा विशेषण-विशेष्य आदि के समुचित समन्वय को भी ध्यान में अवश्य रखना चाहिए।
9. मंजूषा के शब्दों को ध्यानपूर्वक पढ़कर ही प्रयोग करना चाहिए।
10. आदेशात्मक-संवाद में उत्तर प्रायः वर्तमान काल या भूतकाल में होते हैं, अतः तदनुसार ही उत्तर देना चाहिए।

JAC Class 10 Sanskrit रचना संकेत आधारित वार्तालाप लेखनम्

1. मञ्जूषातः उपयुक्तपदानि गृहीत्वा अध्ययनविषये पितापुत्रयोः संवादं पूरयतु
मञ्जूषा – अध्यापकः, विषये, गणिते, व्यवस्थां, स्थानान्तरणम्, अध्ययनं, समीचीनं, काठिन्यम्।
पिता – रमेश! तव ……………कथं प्रचलति?
रमेशः – हे पितः! अध्ययनं तु…………….प्रचलति।
पिता – कोऽपि विषयः एतादृशः अस्ति यस्मिन् त्वं …………… अनुभवसि?
रमेशः – आम्! …………. मम स्थितिः सम्यक् नास्ति। यतोहि अस्माकं विद्यालये इदानीं गणितस्य ………… नास्ति।
पिता – त्वं पूर्वं तु माम् अस्मिन् ……………… न उक्तवान् !
रमेशः – पूर्वं तु अध्यापक-महोदयः आसीत् परं एकमासात् पूर्वमेव तस्य …………….अन्यत्र अभवत्।
पिता – अस्तु। अहं तव कृते गृहे एव गणिताध्यापकस्य ……………. करिष्यामि।
रमेशः – धन्यवादाः।
उदाहरणार्थ – समाधानम्: –
पिता – रमेश! तव अध्ययनं कथं प्रचलति? (रमेश! तेरा अध्ययन (पढ़ाई) कैसा चल रहा है ?)
रमेशः – हे पितः! अध्ययनं तु समीचीनं प्रचलति। (पिताजी! अध्ययन तो ठीक चल रहा है।)
पिता – कोऽपि विषयः एतादृशः अस्ति यस्मिन् त्वं काठिन्यम् अनुभवसि? (कोई भी विषय ऐसा है, जिसमें तुम्हें कठिनाई अनुभव हो रही हो?)
रमेशः – आम्! गणिते मम स्थितिः सम्यक् नास्ति। यतोहि अस्माकं विद्यालये इदानीं गणितस्य अध्यापकः नास्ति। (हाँ! गणित में मेरी स्थिति ठीक नहीं है। क्योंकि हमारे विद्यालय में इस समय गणित का अध्यापक नहीं है।)
पिता – त्वं पर्वं तमाम अस्मिन विषये न उक्तवान ! (तुमने पहले तो मुझसे इस विषय के बारे में नहीं कहा।)
रमेशः – पूर्वं तु अध्यापक-महोदयः आसीत् परं एकमासात् पूर्वमेव तस्य स्थानान्तरणम् अन्यत्र अभवत्। (पहले तो अध्यापक महोदय थे, लेकिन एक महीने पूर्व ही उनका स्थानान्तरण दूसरी जगह हो गया।)
पिता – अस्तु। अहं तव कृते गृहे एव गणिताध्यापकस्य व्यवस्थां करिष्यामि। (हो! मैं तुम्हारे लिए घर पर ही गणित अध्यापक की व्यवस्था करूँगा।)
रमेशः – धन्यवादाः। (धन्यवाद।)

2. मञ्जूषायां प्रदत्तपदैः ‘जयपुरभ्रमणम्’ इति विषये मित्रयोः परस्परं वार्तालापं पूरयतु।
मञ्जूषा – मित्रैः, जयपुरं, कार्यक्रमः, दर्शनीयम्, यात्रानुभवविषये, द्रक्ष्यामः
विनोदः – अंकित ! श्वः भवान् कुत्र गमिष्यति?
अंकितः – अहं ……………..गमिष्यामि।
विनोदः – तत्र किमपि कार्यं वर्तते? अथवा …… एवं गच्छति?
अंकितः – कार्यं नास्ति, अहं तु …………….. सह भ्रमणार्थं गच्छामि।
विनोदः – जयपुरे कुत्र-कुत्र भ्रमणस्य …………….. अस्ति?
अंकितः – वयं तत्र आमेर-दुर्ग, जयगढ़दर्ग, गोविन्ददेव-मन्दिरं च ……….
विनोदः – तत्र नाहरगढ़-दुर्गमपि पश्यतु। तदपि …………….. अस्ति।
अंकितः – यदि समयः अवशिष्टः भविष्यति तर्हि निश्चयेन तत्र गमिष्यामः।
विनोदः – बाढू मित्र ! नमस्ते! इदानीम् अहं गच्छामि। सोमवासरे आवां पुनः मिलिष्यावः। तदा वार्तालापं करिष्यावः।
उत्तरम् :
विनोदः – अंकित! श्वः भवान् कुत्र गमिष्यति? (अंकित कल आप कहाँ जाओगे?)
अंकितः – अहं जयपुरं गमिष्यामि। (मैं जयपुर जाऊँगा।)
विनोदः – तत्र किमपि कार्यं वर्तते? अथवा भ्रमणार्थम् एव गच्छति? (वहाँ कोई भी कार्य है अथवा घूमने के लिए ही जाना है।)
अंकितः – कार्यं नास्ति, अहं तु मित्रैः सह भ्रमणार्थं गच्छामि। (कार्य नहीं है, मैं तो मित्रों के साथ घूमने के लिए जाता हूँ।)
विनोदः – जयपुरे कुत्र-कुत्र भ्रमणस्य कार्यक्रमः अस्ति? (जयपुर में कहाँ-कहाँ घूमने का कार्यक्रम है?)
अंकित: – वयं तत्र आमेर-दुर्गं, जयगढ़दुर्ग, गोविन्ददेव-मन्दिरं च द्रक्ष्यामः।
(हम सब वहाँ आमेर किला, जयगढ़ किला और गोविन्द मन्दिर देखेंगे।)
विनोदः – तत्र नाहरगढ़-दुर्गमपि पश्यतु। तदपि दर्शनीयम् अस्ति। (वहाँ नाहरगढ़ किला भी देखो, वह भी देखने योग्य है।)
अंकित: – यदि समयः अवशिष्टः भविष्यति तर्हि निश्चयेन तत्र गमिष्यामः।
(यदि समय शेष रहेगा तो निश्चित रूप से वहाँ जायेंगे।)
विनोदः – बाढ़ मित्र ! नमस्ते! इदानीम् अहं गच्छामि। सोमवासरे आवां पुनः मिलिष्यावः। तदा यात्रानुभवविषये वार्तालापं करिष्यावः। (ठीक ! मित्र नमस्ते। इस समय मैं जाता हूँ। सोमवार को हम दोनों फिर मिलेंगे। तब यात्रा विषय के बारे में बातचीत करेंगे।)

JAC Class 10 Sanskrit रचना संकेत आधारित वार्तालाप लेखनम्

3. मञ्जूषायाः उपयुक्तपदानि गृहीत्वा गुरुशिष्ययोः मध्ये क्रीडायाः विषये संवादं पूरयत।
[मञ्जूषाः अध्ययनम्, क्रीडने बहुलाभम्, आवश्यकता, अधुना, करोषि, क्रीडाङ्गणे, क्रीडायै]
अध्यापकः – प्रवीण! त्वम् अत्र किं ………….. ?
प्रवीणः – हे गुरो! अहम् ………….. किमपि न करोमि।
अध्यापकः – तर्हि गच्छ। तव मित्राणि तत्र ………….. क्रीडन्ति, तैः सह क्रीड।
प्रवीणः – मम………….. रुचिः नास्ति। अतः अहं न क्रीडामि।
अध्यापकः – स्वस्थशरीरस्य स्वस्थमनसः च कृते क्रीडायाः अस्माकं जीवने महती…………..भवति।
प्रवीणः – यदि अहं क्रीडायां ध्यानं दास्यामि तर्हि मम ………….. बाधितं भविष्यति।
अध्यापकः – एतद् समीचीनं नास्ति। क्रीडायै स्वल्पसमयम् एव प्रयच्छ। अल्पसमयः अपि शरीराय………… प्रदास्यति।
प्रवीणः – बाढ़म् श्रीमन् ! इतः आरभ्य अहं कञ्चित् समयं ………….. अपि दास्यामि।
उत्तरम् :
अध्यापकः – प्रवीण! त्वम् अत्र किं करोषि ? (प्रवीण! तुम यहाँ क्या कर रहे हो?)
प्रवीणः – हे गुरो! अहम् अधुना किमपि न करोमि। (हे गुरु ! मैं अब कुछ भी नहीं कर रह)
अध्यापकः – तर्हि गच्छ। तव मित्राणि तत्र क्रीडाङ्गणे क्रीडन्ति, तैः सह क्रीड। (तो जाओ! तुम्हारे मित्र वहाँ खेल के मैदान में खेल रहे हैं। उनके साथ खेलो।)
प्रवीणः – मम क्रीडते रुचिः नास्ति। अतः अहं न क्रीडामि। (मेरी खेलने में रुचि नहीं है। इसलिए मैं नहीं खेलता हूँ।)
अध्यापकः – स्वस्थशरीरस्य स्वस्थमनसः च कृते क्रीडायाः अस्माकं जीवनं महती आवश्यकता भवति। (स्वस्थ शरीर का स्वस्थ मन और खेल का हमारे जीवन के लिए बहुत महत्व है।)
प्रवीणः – यदि अहं क्रीडायां ध्यानं दास्यामि तर्हि मम अध्ययनं बाधितं भविष्यति। (यदि मैं खेल में ध्यान दूंगा, तो मेरी पढ़ाई (अध्ययन) में बाधा होगी।)
अध्यापकः – एतद् समीचीनं नास्ति। क्रीडायै स्वल्पसमयम् एव प्रयच्छ। अल्पसमयः अपि शरीरस्य बहुलाभम् प्रदास्यति। (यह ठीक नहीं है। खेलने के लिए थोड़ा समय ही दो। थोड़ा समय भी शरीर को बहुत लाभ देगा।)
प्रवीणः – बाढ़म् श्रीमान् ! इतः आरभ्य अहं कञ्चित् समयं क्रीडायै अपि दास्यामि। (श्रीमान् जी ठीक है! अब प्रारम्भ करके मैं कुछ समय खेलने के लिए भी दूंगा।)

JAC Class 10 Sanskrit रचना संकेत आधारित वार्तालाप लेखनम्

4. मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया मातापुत्रयोः मध्ये वार्तालापं पूरयतु।
मञ्जूषाः – वस्तूनि, आपणं, सायंकाले, विद्यालयस्य, मातुलः, भोजनं, त्वं
माता – राघव! ……………किं करोषि?
राघवः – अहं मम …………… गृहकार्यं करोमि।
माता – पुत्र! गृहकार्यानन्तरम् …………… गत्वा ततः दुग्धं शाकफलानि च आनय।
राघवः – अहं …………… पुस्तकं क्रेतुम् आपणं गमिष्यामि तदा दुग्धं शाकफलानि च आनेष्यामि।
माता – सायंकाले न, त्वं तु पूर्वमेव गत्वा आनय।
राघवः – शीघ्रं किमर्थम्?
माता – अद्य तव …………… आगमिष्यति, अतः …………….. समयात् पूर्वमेव पक्ष्यामि।
राघवः – मातुल: आगमिष्यति चेत् अहम् इदानीम् एव गत्वा …………… क्रीत्वा आगच्छामि।
उत्तरम् :
माता – राघव! त्वं किं करोषि? (राघव! तुम क्या कर रहे हो?)
राघवः – अहं मम विद्यालयस्य गृहकार्यं करोमि। (मैं अपने विद्यालय का गृहकार्य कर रहा हूँ।)
माता – पुत्र! गृहकार्यानन्तरम् आपणं गत्वा ततः दुग्धं शाकफलानि च आनय। (पुत्र! गृहकार्य के बाद बाजार जाकर वहाँ से दूध, सब्जी और फल ले आओ।)
राघवः – अहं सायंकाले पुस्तकं क्रेतुम् आपणं गमिष्यामि तदा दुग्धं शाकफलानि च आनेष्यामि। (मैं सायं के समय पुस्तक खरीदने बाजार जाऊँगा, तब दूध, सब्जी और फल ले आऊँगा।)
माता – सायंकाले न, त्वं तु पूर्वमेव गत्वा आनय। (सायं के समय नहीं, तुम तो पहले ही जाकर लाओ।)
राघवः – शीघ्रं किमर्थम? (जल्दी किसलिए?)
माता – अद्य तव मातुलः आगमिष्यति, अतः भोजनं समयात् पूर्वमेव पक्ष्यामि। (आज तुम्हारे मामा आयेंगे, इसलिए खाना समय से पहले पकाऊँगी।)
राघवः – मातुल: आगमिष्यति चेत् अहम् इदानीम् एव गत्वा वस्तूनि क्रीत्वा आगच्छामि। (मामाजी आयेंगे ठीक, मैं इस समय ही जाकर वस्तुएँ खरीदकर आता हूँ।)

5. मञ्जूषातः उचितानि पदानि चित्वा अधोलिखितं संवादं पूरयत।
(मंजूषा से उचित पद चुनकर अधोलिखित संवाद पूरा कीजिए।)
मञ्जूषा – गातुम्, इच्छन्ति, वयं, महोदये, परन्तु, यदि, शोभनम्, आवश्यकता।
अध्यापिका – बालाः ! किं भवन्तः किञ्चित् प्रष्टुम्: (i) ……………. ?
बालाः – महोदये ! (ii) ……………… तु गातुम् इच्छामः।
अध्यापिका – गातुम इच्छन्ति ! (ii) ……………….. अहं त (iv) ………………. न समर्था।
बालाः – (v) ……………….. ! वयं गास्यामः समूहगानम्। (vi) ……………. भवती अपि।
अध्यापिका – (vii) ……………… ! अहम् अपि गास्यामि। गीतं किम् अस्ति ? किं वाद्ययन्त्राणाम् अपि (viii) ……………… अस्ति।
बालाः – वाद्ययन्त्राणि यदि सन्ति, शोभनम्। अन्यथा एतानि विना एव गास्यामः। गीतं तु ‘पोङ्गल’ इति उत्सवेन सम्बद्धम् अस्ति।
अध्यापिका – एवं ! तदा गायामः।
बालाः – (सस्वरं गायन्ति)
उत्तरम् :
अध्यापिका – बालाः ! किं भवन्तः किञ्चित् प्रष्टुम् इच्छन्ति ? (बच्चो ! क्या आप कुछ पूछना चाहती हैं ?)
बालाः – महोदये ! वयं तु गातुम् इच्छामः। (महोदया ! हम तो गाना चाहती हैं।)
अध्यापिका – गातुम् इच्छन्ति ! परन्तु अहं तु गातुम् न समर्था। – (गाना चाहती हैं ! लेकिन मैं तो गाने में समर्थ नहीं हूँ।)
बालाः – महोदये ! वयं गास्यामः समूहगानम्। यदि भवती अपि। (महोदया ! हम गायेंगे समूहगान। यदि आप भी।)
अध्यापिका – शोभनम् ! अहम् अपि गास्यामि। गीतं किम् अस्ति ? किं वाद्ययन्त्राणाम् अपि आवश्यकता अस्ति ? (अच्छा ! मैं भी गाऊँगी। गीत क्या है ? क्या वाद्य यन्त्रों की भी आवश्यकता है ?)
बालाः – वाद्ययन्त्राणि यदि सन्ति, शोभनम्। अन्यथा एतानि विना एव गास्यामः। गीतं तु ‘पोङ्गलः’ इति उत्सवेन सम्बद्धम् अस्ति। (वाद्ययन्त्र (बाजे) यदि हैं तो अच्छा है। अन्यथा इनके बिना ही गायेंगे (सही)। गीत तो ‘पोंगल’ उत्सव से सम्बद्ध है।)
अध्यापिका – एवम् ! तदा गायामः। (यह बात है ! तो गाते हैं।)
बालाः – (सस्वरं गायन्ति) (सस्वर गाते हैं।)

JAC Class 10 Sanskrit रचना संकेत आधारित वार्तालाप लेखनम्

6. मञ्जूषातः उचितानि पदानि चित्वा अधोलिखितं संवादं पूरयत।
(मंजूषा से उचित पद चुनकर निम्नलिखित संवाद पूरा करो।)
मञ्जूषा – अवश्यमेव, आचारः, पाठशालाम्, एका, पञ्चदश, स्नेहशीलः, तव, अध्येतुम्, पाठशालायाम्, गच्छसि।
कृष्णः – त्वं कुत्र (i) ………………..?
राधा – अहम् (ii) ………………. गच्छामि।
कृष्णः – (iii) ………….” पाठशालायां कति शिक्षकाः ?
राधा – मम पाठशालायाम् (iv) “………….. शिक्षकाः।
कृष्णः – तव (v) ………. शिक्षिका न अस्ति ?
राधा – (vi) …………….. शिक्षिका अस्ति।
कृष्णः – शिक्षकाणां (vii) ………………. कीदृशः अस्ति ?
राधा – (viii) …………….. ।
उत्तरम् :
कृष्णः – त्वं कुत्र गच्छसि ? (तुम कहाँ जा रही हो ?)
राधा – अहं पाठशालां गच्छामि। (मैं पाठशाला जा रही हूँ।)
कृष्णः – तव पाठशालायां कति शिक्षकाः ? (तुम्हारी पाठशाला में कितने शिक्षक हैं ?)
राधा – मम पाठशालायां पञ्चदश शिक्षकाः। (मेरी पाठशाला में पन्द्रह शिक्षक हैं।)
कृष्णः – तव पाठशालायां शिक्षिका न अस्ति ? (तुम्हारी पाठशाला में शिक्षिका नहीं है ?)
एका शिक्षिका अस्ति। (एक शिक्षिका है।)
कृष्णः – शिक्षकाणां आचारः कीदृशः अस्ति ? (शिक्षकों का व्यवहार कैसा है ?)
राधा – स्नेहशीलः। (प्रेमपूर्णः)

7. मञ्जूषातः उचितानि पदानि चित्वा अधोलिखितं सख्योः संवादं पूरयत।
(मंजूषा से उचित शब्द चुनकर निम्न दो सखियों के संवाद को पूरा कीजिए।)
मञ्जूषा – वाता, भोजनं, चिकित्सकः, इच्छामि, सेवार्थं, गृहे, चिकित्सालये, व्याकुला, श्रोष्यति, तत्र।
रमा – प्रिय सखि लते ! किमर्थं (i) ……………. असि ?
लता – मम पिता अतीव रुग्णः। राजकीय (ii)……………. प्रवेशितः।
रमा – एवम्! ? किं तव माता (iii) ……………. नास्ति?
लता – मम माता अपि (iv)……………. चिकित्सालयं गता।
रमा – तर्हि त्वं मया सह चल। मम गृहे (v) ……………. कुरु।
लता – भोजनं न (vi)…………….। रमाणु मम पिता अपि तस्मिन्नेव चिकित्सालये (vii) ………….. अस्ति।
लता – (अहं चिकित्सालये तेन सह (viii) ………………… करिष्यामि।
उत्तरम् :
रमा – प्रिय सखि लते ! किमर्थं व्याकुला असि ? (प्यारी सखी लता, किसलिए व्याकुल है ?)
लता – मम पिता अतीव रुग्णः। राजकीय चिकित्सालये प्रवेशितः। (मेरे पिताजी बहुत बीमार हैं। सरकारी अस्पताल में भर्ती कराए हैं।)
रमा – एवम् ! किं तव माता गृहे नास्ति ? (क्या तुम्हारी माँ घर पर नहीं है ?)
लता – मम माता अपि सेवार्थं चिकित्सालयं गता। (मेरी माताजी भी सेवा के लिए अस्पताल गईं।)
रमा – तर्हि त्वं मया सह चल। मम गृहे भोजनं कुरु। (तो तुम मेरे साथ चलो। मेरे घर पर भोजन करो।)
लता – भोजनं न इच्छामि। (भोजन की इच्छा नहीं है।)
रमा – शृणु मम पिता अपि तस्मिन्नेव चिकित्सालये चिकित्सकः अस्ति। (सुन, मेरे पिताजी भी उसी अस्पताल में डॉक्टर हैं।)
लता – अहं चिकित्सालये तेन सह वार्ता करिष्यामि। (मैं अस्पताल में उनसे बात करूँगी।)

JAC Class 10 Sanskrit रचना संकेत आधारित वार्तालाप लेखनम्

8. मञ्जूषातः उचितानि पदानि चित्वा अधोलिखितं ‘नागरिकनाविकयोः संवादं’ पूरयत।
(मंजूषा से उचित शब्द चुनकर निम्नलिखित ‘नागरिक-नाविक संवाद’ की पूर्ति कीजिए।)
मञ्जूषा – तारकानि, नौका, नक्षत्र-विद्याम्, त्रिचतुर्थांशः, चतुर्थांशः, गणना, जीवनस्य, उदरं, सम्पूर्णमेव, तरणम्।
नागरिकः – भोः नाविक ! (i) ………….. जानासि ?
नाविकः – नहि नहि अहं तु प्रतिदिनं (ii) ………….. दृष्ट्वा नमामि।
नागरिकः – (हसन्) भो मूर्ख ! तव जीवनस्य (iii) ……………. नष्टः। गणितं पठितवान् किम् ?
नाविकः – (iv) ……………. जानामि न तु गणितम्।
नागरिकः – अरे तव (v) ……………. अर्धं व्यर्थः गतः। वृक्षविज्ञानं जानासि ?
नाविकः – न जानामि। कथमपि (vi)…………….. चालयामि (vii)…………….. च पालयामि।
नागरिकः – हा हन्त! तव जीवनस्य (viii) ……………. व्यर्थः गतः।।
नाविकः – श्रीमान् वायु प्रकोपः उत्पन्नः। अहं तु कुर्दित्वा तरामि। किं त्वं तरणं जानासि ?
उत्तरम् :
नागरिकः – भो नाविक! नक्षत्रविद्यां जानासि ? (अरे नाविक ! क्या तुम नक्षत्र विद्या को जानते हो ?)
नाविकः – नहि नहि अहं तु प्रतिदिनं तारकानि दृष्ट्वा नमामि। (नहीं नहीं मैं तो नित्य तारों को देखकर नमस्कार करता हूँ।)
नागरिकः – (हसन्) भो मूर्ख ! तव जीवनस्य चतुर्थांश: नष्टः। गणितं पठितवान् किम् ?
(हँसकर) अरे मूर्ख तेरे जीवन का चौथाई भाग नष्ट हो गया। क्या गणित पढ़ा है?]
नाविकः – गणनां जानामि न तु गणितम्। (गिनती तो जानता हूँ गणित नहीं।)
नागरिकः – अरे तव जीवनस्य अर्धंः व्यर्थः गतः। वृक्षविज्ञानं जानासि ? (अरे तेरे जीवन का आधा बेकार गया वृक्ष विज्ञान जानते हो?)
नाविकः – न जानामि। कथमपि नौकां चालयामि उदरं च पालयामि। (नहीं जानता ! जैसे तैसे नौका चलाता हूँ और पेट पालता हूँ।)
नागरिकः – हा हन्त ! तव जीवनस्य त्रिचतुर्थांशः व्यर्थः गतः। (अरे खेद है ! तेरे जीवन का तीन-चौथाई भाग व्यर्थ गया।)
नाविकः – श्रीमान्, वायु प्रकोपः उत्पन्नः। अहं तु कूर्दयित्वा तरामि। किं त्वं तरणं जानासि ? (श्रीमान् तूफान आ गया है। मैं तो कूद कर तैर जाता हूँ। क्या तुम तैरना जानते हो ?)

JAC Class 10 Sanskrit रचना संकेत आधारित वार्तालाप लेखनम्

9. निम्नलिखितं संवादं मञ्जूषाप्रदत्तपदसहायतया पूरयित्वा पुनः लिखत।
(निम्नलिखित संवाद को मंजूषा में दिए शब्दों की सहायता से पूरा करके पुनः लिखिए।)
[मञ्जूषाः अस्माभिः, नावगच्छामि, हीरकं, तेन, उपहारः, प्रत्यागताः कर्त्तव्यं, कर्त्तव्यबोधः, मूल्यवान्, तदर्थम्।]
गौरवः – निधे ! मम पितृमहोदयाः ह्यः विदेशात् (i) …………….।
निधिः – शोभनम् ! ततः (ii) ………….. किम् आनीतम् ?
गौरवः – एकः अतीव मूल्यवान् (iii) …………….।
निधिः – किमपि स्वर्णं (iv) ……………. वा ?
गौरवः – नहि ततोऽपि अधिकं मूल्यवान् (v) …………….
निधिः – कर्तव्यबोधः इति ? किम् (vi) …………….।
गौरवः – एष बोधः यत् (vii) ……………. देशनिन्दां त्यक्त्वा तदर्थं (viii) ………… पालनीयम्।
निधिः – सत्यम्। वय सत्यम्। वयं भारतीयाः केवलं निन्दामः।
उत्तरम् :
गौरवः – निधे ! मम पितृमहोदयाः ह्यः विदेशात् प्रत्यागताः। (निधि, मेरे पिताजी कल ‘विदेश से लौट आये।)
निधिः – शोभनम् ! ततः तेन किम् आनीतम् ? (अच्छा, वहाँ से वे क्या लाये ?)
गौरवः – एकः अतीव मूल्यवान् उपहारः। (एक बेशकीमती उपहार।)
निधिः – किमपि स्वर्णं हीरकं वा ? (क्या कोई सोना या हीरा ?)
गौरवः – नहि, ततोऽपि अधिकं मूल्यवान् कर्त्तव्यबोधः। (नहीं, उससे भी अधिक कीमती ‘कर्त्तव्यबोध’।
निधिः – कर्त्तव्यबोधः इति किम् ? नावगच्छामि। (कर्त्तव्यबोध क्या है ? नहीं जानता।)
गौरवः – एष बोधः यत् अस्माभिः देशनिन्दां त्यक्त्वा तदर्थं कर्त्तव्यं पालनीयम्। (यह बोध कि हमें देश की निन्दा त्यागकर उसके लिए कर्त्तव्य-पालन करना चाहिए।)
निधिः – सत्यम्, वयं भारतीयाः केवलं निन्दामः। (सच, हम भारतीय केवल निन्दा करते हैं।)

10. मञ्जूषातः उचितानि पदानि चित्वा अधोलिखितं ‘मातापत्रयोः संवादं पुरयत।।
(मंजूषा से उचित शब्द चुनकर निम्नलिखित ‘माता और पुत्र के संवाद’ की पूर्ति कीजिए।)
[मञ्जूषा – धनं, शर्करां, विना, पीतवान्, अम्ब, द्विदलं च, करोषि, दुग्धं, प्रक्षालयामि, आनयामि।]
माता – कनक ! किं (i) ………… त्वम् ?
कनक – पाठं पठामि (ii)…………….।
माता – दुग्धं पीतवान् ?
कनक – (iii) ……………. नैव पीतम्।
माता – तर्हि दुग्धं (iv) ……………….. आपणं गच्छसि किम् ?
कनक – अम्ब ! किम् (v) ……………. ततः ?
माता – आपणं गत्वा लवणं (vi)……………. तण्डुलान् गुडं (vii)…….. आनय। कनक तर्हि शीघ्रं (viii) ……………. स्यूतं च ददातु अम्ब !
उत्तरम् :
माता – कनक! किं करोषि त्वम् ? (कनक! तुम क्या कर रहे हो ?)
कनक – पाठं पठामि अम्ब ! (माँ! पाठ पढ़ रहा हूँ।)
माता – दुग्धं पीतवान् ? (दूध पिया?)
कनक – दुग्धं नैव पीतम्। (दूध नहीं पिया।)
माता – तर्हि दुग्धं पीत्वा आपणं गच्छसि किम् ? (तो दूध पीकर बाजार जा रहे हो क्या ?)
कनक – अम्ब ! किम् आनयामि ततः? (माँ! वहाँ से क्या लाऊँ ?)
माता – आपणं गत्वा लवणं, शर्करां, तण्डुलान्, गुडं, द्विदलं च आनय। (बाजार जाकर नमक, चीनी, चावल, गुड़ और दाल ले आओ।)
कनक – तर्हि शीघ्रं धनं स्यूतं च ददातु, अम्ब ! (तो जल्दी ही धन और थैला दे दो माँ।)

JAC Class 10 Sanskrit रचना संकेत आधारित वार्तालाप लेखनम्

11. अधोलिखितं संवादं मञ्जूषाप्रदत्तपदसहायतया पूरयित्वा पुनः लिखत।
(निम्नलिखित संवाद को मंजूषा में प्रदत्त पदों की सहायता से पूरा करके पुनः लिखिए।)
[मञ्जूषा – अद्य, प्रदर्शनी, भवत्याः, अनुजः, कलानिकेतने, जानामि, सौभाग्यम्, करिष्यामः, एकाकी, स्वागतम्।]
प्रभा – शोभने ! कुत्र गच्छसि ?
शोभना – चित्र (i)……………. द्रष्टुम् (ii)…………….।
प्रभा – (iii) ……………. कलानिकेतनस्य प्राङ्गणे चित्र प्रदर्शनी प्रदर्शिता।
शोभना – अहं (iv)…………….। अद्य अहमपि (v)……………. गृहम् आगमिष्यामि। प्रभा मम (vi) …………….। भवत्याः स्वागतम्। किम् एकाकी एव आगमिष्यसि ?
शोभना – न न ! मम माता (vii) ……………. च अपि भविष्यतः।।
प्रभा – एवम्। प्रथमं मम गृहम् आगच्छतु। ततः मिलित्वा चलिष्यामः।
शोभना – एवमेव (viii) …………….। उत्तरम् प्रभा – शोभने! कुत्र गच्छसि ? (शोभना, कहाँ जा रही हो ?)
शोभना – चित्रप्रदर्शनी द्रष्टुं कलाकेन्द्रे। (चित्र प्रदर्शनी देखने कला केन्द्र में 1)
प्रभा – अद्य कलानिकेतनस्य प्राङ्गणे चित्रप्रदर्शनी प्रदर्शिता। (आज कलानिकेतन के प्राङ्गण में चित्र प्रदर्शनी दिखाई गई।)
शोभना – अहं जानामि। अद्य अहमपि भवत्याः गृहम् आगमिष्यामि। (मैं जानती हूँ। आज मैं भी आपके घर आऊँगी।)
प्रभा – मम सौभाग्यम्। भवत्याः स्वागतम्। किम् एकाकी एव आगमिष्यसि। (मेरा सौभाग्य। आपका स्वागत। क्या अकेली ही आओगी ?)
शोभना – न, न ! मम माता अनुजः च अपि भविष्यतः। (न, न ! मेरी माताजी और छोटा भाई भी (दोनों) होंगे।)
प्रभा – एवम्। प्रथमं मम गृहम् आगच्छतु। ततः मिलित्वा चलिष्यामः। (ऐसा है। पहले मेरे घर आओ। वहाँ से मिलकर चलेंगे।)
शोभना – एवमेव करिष्यामः। (ऐसा ही करेंगे।)

12. मजूषातः उचितानि पदानि चित्वा अधोलिखित गौरवसौरभयोः संवादं पूरयत।
(मंजूषा से उचित शब्दों को चुनकर निम्न गौरव और सौरभ दोनों के संवाद को पूरा कीजिए।)
मम्जूषा – त्वया, भविष्यति, उत्सवः, अवश्यमेव, विद्यालयम्, बालकाः, करिष्यसि, किम्, पितृजनाः, मङ्गलाचरणम्।।
गौरवः – किं त्वं श्वः (i) ………….. गमिष्यसि ?
सौरभः – मम विद्यालये श्वः (ii) ……….. अस्ति। अत: (iii) ………. अहं विद्यालयं गमिष्यामि।
गौरवः – किम् अन्येऽपि (iv)……………. आगमिष्यन्ति ?
सौरभः – न केवलं बालकाः अपितु तेषां (v) ………… अपि आगमिष्यन्ति।
गौरवः – त्वम् उत्सवे किं किं (vi) …………….।
सौरभः – अहं (vii) ……………. पठिष्यामि।
गौरवः – (viii)……………. तत्र क्रीडाः अपि भविष्यन्ति ?
सौरभः – आम्। तत्र अनेकाः क्रीडाः भविष्यन्ति।
उत्तरम् :
गौरवः – किं त्वं श्वः विद्यालयं गमिष्यसि ? (क्या तुम कल स्कूल जाओगे ?)
सौरभः – मम विद्यालये श्वः उत्सवः अस्ति। अतः अवश्यमेव अहं विद्यालयं गमिष्यामि। (मेरे विद्यालय में कल उत्सव है। अतः अवश्य ही मैं विद्यालय को जाऊँगा।)
गौरवः – किम् अन्येऽपि बालकाः आगमिष्यन्ति ? (क्या अन्य बालक भी आयेंगे ?)
सौरभः – न केवलं बालकाः अपितु तेषां पितृजनाः अपि आगमिष्यन्ति। (न केवल बालक अपितु उनके पितृजन भी आयेंगे।)
गौरवः – त्वम् उत्सवे किं किं करिष्यसि ? (तुम उत्सव में क्या-क्या करोगे ?)
सौरभः – अहं मङ्गलाचरणं पठिष्यामि। (मैं मंगलाचरण पढूँगा।)
गौरवः – किं तत्र क्रीडाः अपि भविष्यन्ति ? (क्या वहाँ खेलकद होंगे ?)
सौरभः – आम्, तत्र अनेकाः क्रीडाः भविष्यन्ति। (हाँ, वहाँ अनेक खेल होंगे।)

JAC Class 10 Sanskrit रचना संकेत आधारित वार्तालाप लेखनम्

13. मञ्जूषातः उचितानि पदानि चित्वा अधोलिखितं ‘मातापुत्रयोः संवादं’ पूरयत।
(मंजूषा से उचितं शब्द चुनकर निम्नलिखित ‘माता और पुत्र दोनों के संवाद’ को पूरा कीजिए।)
[मञ्जूषा – नैव, दीपावली, स्वयमेव, रचयसि, तिमिराच्छन्नं, सन्ध्यासमयः, तान् अत्रानय, दीपकाः, स्वस्ति।]
पुत्रः – मातः किं त्वमद्य पक्वान्नं मिष्ठान्नं च (i) …………….?
माता – पुत्र किं त्वं न जानासि यत् अद्य (ii) ……………. उत्सवः अस्ति ?
पुत्रः – (ii) ……………. तु। कथय, दीपमालिकायाः उत्सवः कीदृशः भवति ?
माता – अस्तु, त्वं (iv)……………. ज्ञास्यसि। अधुना (v) ……………. सञ्जातः नभः च (vi) ……………. अस्ति।
पुत्रः – ततः किम् ?
माता – गृहे (vii) ………… सन्ति। त्वं तान् (viii) ………..। अहं तान् प्रज्वालयामि।
पुत्रः – यदाज्ञापयति माता।
माता – स्वस्ति अस्तु ते।
उत्तरम् :
पुत्रः – मातः किं त्वम् अद्य पक्वान्नं मिष्ठान्नं च रचयसि ? (माताजी क्या तुम आज पकवान और मिष्ठान्न बना रही हो ?)
माता – पुत्र किं त्वं न जानासि यत् अद्य दीपावली उत्सवः अस्ति ? (बेटा क्या तुम नहीं जानते कि आज दीपावली उत्सव है ?)
पुत्र – नैव तु। कथय, दीपमालिकायाः उत्सवः कीदृशः भवति ? (नहीं तौ। कहो, दीपावली का उत्सव कैसा होता है ?)
माता – अस्तु, त्वं स्वयमेव ज्ञास्यसि। अधुनां सन्ध्यासमयः सम्जातः नभः च तिमिराच्छन्नं अस्ति। (खैर, तुम स्वयं ही जान जाओगे। अब संध्या समय हो गया और आकाश अंधेरै से टक गया है।)
पुत्रः – ततः किम् ? (तब क्या ?)
माता – गृहे दीपकाः सन्ति। त्वं तान् अत्र आनय। अहं तान् प्रज्वालयामि। (घर में दीपक है। तुम उन्हें यहाँ ले आओ। मैं उन्हें जलाती हूँ।)
पुत्रः – यथाज्ञापयति माता। (जो आज्ञा माँ)
माता – स्वस्ति अस्तु ते। (तेरा कल्याण हो।)

14. अधोलिखितं संवादं मञ्जूषाप्रदत्तपदसहायतया पूरयित्वा पुनः लिखत।
(निम्नलिखित संवाद को मंजूषा में दिये गए शब्दों की सहायता से पूर्ण करके पुनः लिखिए।)
[धनेशः नीरेशः च विद्यालयस्य अल्पाहारगृहे उपविष्टौ, दशवर्षीयः रामेश्वरः आगम्य चायपात्राणि स्थापयति।]
(धनेश और नीरेश विद्यालय के अल्पाहारगृह में बैठे हुए थे। दसवर्षीय रामेश्वर आकर चाय-पात्रों को रखता है।)
मञ्जूषा – सफलतां, अवश्यम्, इच्छामि, पटनातः, सप्ताहः, दिवङ्गता, त्यक्त्वा, करवाणि, पठितुं, दुष्टैः, भवता।
धनेशः – अरे ! कदा प्रभृति अत्र कार्यं करोषि ? पूर्वं तु न अवलोकितः।
रामेश्वरः – (i) ……………….. एव जातः।
धनेशः – एवं सप्ताहः अभवत्। कुतः आगतः त्वम् ?
रामेश्वरः – (ii) ………………।
धनेशः – त्वं मध्ये एव पठनं (iii) ……………… कथं पटनातः इह आगतः ?
रामेश्वरः – किं (iv) ……………… ? मम अभागिनो जनकः पूर्वं (v) ……………… हतः। अधुना मम माता अपि (vi) ……………..। अनाथः अहं कथं निहिं कुर्याम् ?
धनेशः – किं त्वं (vii) ……….. नेच्छसि ?
रामेश्वरः – (viii) ……………… परं विद्या नास्ति मम भाग्ये।
उत्तरम् :
धनेशः – अरे ! कदा प्रभृति अत्र कार्यं करोषि ? पूर्वं तु न अवलोकितः। (अरे ! कब से यहाँ कार्य कर रहे हो ? पहले तो नहीं देखा।)
रामेश्वरः – सप्ताहः एव जातः। (सप्ताह ही हुआ है।)
धनेशः – एवं सप्ताहः अभवत्। कुतः आगतः त्वम् ? (इस प्रकार एक सप्ताह हो गया। कहाँ से आये हो तुम ?)
रामेश्वरः – पटनातः (पटना से)।
धनेशः – त्वं मध्ये एव पठनं त्यक्त्वा कथं पटनातः इह आगतः ? (तुम बीच में ही पढ़ाई छोड़कर क्यों पटना से यहाँ आ गये ?)
रामेश्वरः – किं करवाणि ? मम अभागिनो जनकः पूर्व दुष्टैः हतः। अधुना मम माता अपि दिवंगता। अनाथः अहं कथं निहिं कुर्याम् ? (क्या करूँ ? मुझ अभागे के पिताजी पहले दुष्टों द्वारा मार दिये गये। अब मेरी माताजी भी दिवंगत हो गयीं। मैं अनाथ कैसे निर्वाह करूँ ?)
धनेशः – किं त्वं पठितुं नेच्छसि ? (क्या तू पढ़ना नहीं चाहता ?)
रामेश्वरः – अवश्यम् इच्छामि, परं विद्या नास्ति मम भाग्ये। (अवश्य चाहता हूँ, परन्तु विद्या मेरे भाग्य में नहीं है।)

JAC Class 10 Sanskrit रचना संकेत आधारित वार्तालाप लेखनम्

15. मञ्जूषातः चितानि पदानि चित्वा अधोलिखितं संवादं पूरयत।
(मंजूषा से उचित पदों को चुनकर निम्नलिखित संवाद को पूरा करो।)
[मञ्जूषा – कृषकाः, तदा, प्रष्टुम्, आम्, भानुः, जानीमः, यदा, नृत्यन्ति, कदा, महोदये !]
अध्यापिका – वसन्त ! किं त्वं किञ्चित् (i) …………….. इच्छसि ?
वसन्तः – (ii) ………….. महोदये ! अहं प्रष्टुम् इच्छामि यत् कोकिलः कदा गायति ?
अध्यापिका – कोकिलः (iii) ……………… गायति (iv) …………… वसन्तागमनं भवति। सुमेधे ! कथय तमः (v) ……………… नश्यति ?
सुमेधा – (vi) ……………… ! यदा (vii) ……………… उदयति, तमः तदा नश्यति।
अध्यापिका – अति शोभनम्। मयूराः कदा (viii) ……………… ?
भास्करः – अहं वदामि। यदा मेघाः गर्जन्ति तदा।
अध्यापिका – शोभनम् ! कथयत, कृषका: कदा नृत्यन्ति ?
सर्वेः – वयं जानीमः। यदा वृष्टिः भवति, कृषकाः नृत्यन्ति।
उत्तरम् :
अध्यापिका – वसन्त ! किं त्वं किञ्चित् प्रष्टुम् इच्छसि ? (वसन्त ! क्या तुम कुछ पूछना चाहते हो ?)
वसन्तः – आम् महोदये ! अहं प्रष्टुम् इच्छामि यत् कोकिलाः कदा गायति ? (हाँ महोदया ! मैं पूछना चाहता हूँ कि कोयल कब गाती है ?)
अध्यापिका – कोकिलाः यदा गायति, तदा वसन्तागमनं भवति। सुमेधे ! कथय, तमः कदा नश्यति ? (कोयल जब गाती है, तब वसन्त का आगमन होता है। सुमेधा ! कहो, अँधेरा कब नष्ट होता है ?)
सुमेधा – महोदये ! यदा भानुः उदयति, तमः तदा नश्यति। (महोदया ! जब सूर्य उदय होता है, तब अँधेरा नष्ट होता है।)
अध्यापिका – अति शोभनम्। मयूराः कदा नृत्यन्ति ? (बहुत अच्छा। मोर कब नाचते हैं ?)
भास्करः – अहं वदामि। यदा मेघाः गर्जन्ति तदा। (मैं बताता हूँ। जब मेघ गर्जते हैं तब।)
अध्यापिका – शोभनम् ! कथयत, कृषकाः कदा नृत्यन्ति ? (सुन्दर, कहो किसान कब नाचते हैं ?)
सर्वे – वयं जानीमः। यदा वृष्टिः भवति, कृषकाः नृत्यन्ति। (हम जानते हैं। जब वर्षा होती है, किसान नाचते हैं।)

16. मञ्जूषातः उचितानि पदानि चित्वा अधोलिखितं संवादं पूरयत।
(मंजूषा से उचित शब्द चुनकर निम्नलिखित संवाद को पूरा करें।)
मञ्जूषा – शोभनम्, अगच्छः, छात्राणाम्, ज्ञातम्, अकरोत्, अनिवार्यः, अहम्, अस्तु, प्रार्थनाम्, पुनः परीक्षाम्।।
स्वातिः – सखि ! किं त्वं ह्यः विद्यालयं (i) ……………… ?
शोणम् – स्वाते ! (ii) ……………… तु ह्यः भ्रातुः विवाहम् अगच्छम्।.
स्वातिः – किन अजानाः त्वं यत् संस्कृताध्यापिका ह्यः (iii) ……………… लघुपरीक्षाम् (iv) ……………..।
शोणम् – मया (v) ……………… आसीत्, परं भ्रातुः विवाहः अपि (vi) ……………… आसीत्।।
स्वातिः – (vii) ……………. त्वं श्वः अवश्यम् अध्यापिकां क्षमा याचस्व (viii) ……………. च कुरु यत् सा पुनः परीक्षां नयतु।
शोणम् – शोभनम् इदं मया अवश्यं कर्त्तव्यम्।
उत्तरम् :
स्वातिः – सखि ! किं त्वं ह्यः विद्यालयं अगच्छ: ? (सखि ! क्या तुम कल विद्यालय गयी थीं ?)
शोणम् – स्वाते ! अहं तु ह्यः भ्रातुः विवाहे अगच्छम्। (स्वाति ! मैं तो कल भाई के विवाह में गयी थी।)
स्वातिः – किं न अजानाः त्वं यत् संस्कृताध्यापिका ह्यः छात्राणाम् लघुपरीक्षाम् अकरोत्। (क्या तुम नहीं जानतीं कि संस्कृत अध्यापिका ने कल छात्राओं की लघु परीक्षा की।)
शोणम् – मया ज्ञातम् आसीत्, परं भ्रातुः विवाहः अपि अनिवार्यः आसीत्। (मुझे ज्ञात था, परन्तु भाई का विवाह भी अनिवार्य था।)
स्वातिः – अस्तु, त्वं श्वः अवश्यम् अध्यापिकां क्षमा याचस्व प्रार्थनां च कुरु यत् सा पुनः परीक्षां नयतु। (खैर, तुम कल अवश्य अध्यापिका से क्षमा माँग लो और प्रार्थना करो कि वह पुनः परीक्षा ले लें।)
शोणम् – शोभनम्, इदं मया अवश्यं कर्त्तव्यम्। (सुन्दर, यह मुझे अवश्य करना चाहिए।)

JAC Class 10 Sanskrit रचना संकेत आधारित वार्तालाप लेखनम्

17. मञ्जूषातः पदानि विचित्य अधोलिखितं संवादं पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत।
(मंजूषा से शब्दों को चुनकर निम्नलिखित संवाद को पूरा करके उत्तर-पुस्तिका में लिखिए।)
मञ्जूषा – बान्धवेभ्यः, दीपावली, नवीनानि, शाटिकाम्, वितरिष्यामः, लक्ष्मीपूजनम्, गत्वा, मिष्टान्नम्, क्रीत्वा, दास्यसि।
सुखदा – सखि, किं जानासि, अद्य कः उत्सवः अस्ति ?
नम्रता – अद्य (i) ……………… अस्ति। सुखदा तदा तु अद्य वयं (ii) ……………… वस्त्राणि धारयामः।
नम्रता – मम माता अपि नवीनां (iii) ……………… धारयिष्यन्ति। सुखदा अहं पित्रा सह विपणिं (iv) ……………… क्रीडनकानि (v) ……… च क्रेष्यामि।
नम्रता – त्वं मिष्टान्नं (vi) ……………… किं करिष्यसि ?
सुखदा – वयं मिष्टान्न परिवाराय (vii) ……………य दास्यामः।
नम्रता – किं मित्रेभ्यः किञ्चित् न (viii) ……………… ?
उत्तरम् :
सुखदा – सखि, किं जानासि, अद्य कः उत्सवः अस्ति ? (सखि ! जानती हो, आज क्या त्योहार है ?)
नम्रता – अद्य दीपावली अस्ति। (आज दीपावली है।)
सुखदा – तदा तु अद्य वयं नवीनानि वस्त्राणि धारयामः। (तब तो आज हम नये वस्त्र पहनते हैं।)
नम्रता – मम माता अपि नवीनां शाटिकां धारयिष्यति। (मेरी माताजी भी नयी साड़ी पहनेंगी।)
सुखदा – अहं पित्रा सह विपणिं गत्वा क्रीडनकानि मिष्टान्नं च क्रेष्यामि। (मैं पिताजी के साथ बाजार जाकर खिलौने और मिठाई खरीदूँगी।)
नम्रता – त्वं मिष्टान्नं क्रीत्वा किं करिष्यसि ? (तुम मिठाई खरीदकर क्या करोगी?)
सुखदा – वयं मिष्टान्न परिवाराय बान्धवेभ्यः च दास्यामः। (हम मिठाई परिवार के लिए और बान्धवों को देंगे।)
नम्रता – किं मित्रेभ्यः किञ्चित् न दास्यसि ? (क्या मित्रों के लिए कुछ नहीं दोगी ?)

18. अधोलिखितं संवादं मञ्जूषा प्रदत्तपदसहायतया पूरयित्वां पुनः उत्तरपुस्तिकायां लिखत।
(निम्नलिखित संवाद को मंजूषा में दिए गए पदों की सहायता से पूरा करके पुनः उत्तर-पुस्तिका में लिखिए।)
मञ्जूषा – प्राणरक्षा, उपायः, बृहदाकारः शुष्कं, गमिष्यामः, त्वम्, व्याकुलाः, बकः, शनैः शनैः, आपदि। |
बकः – अयि भो मण्डूकाः ! शृणुत। अस्य जलाशयस्य जलं शीघ्रमेव (i) ……………. भविष्यति।
मण्डूकाधिपतिः – हा हन्त ! कथम् अस्माकं (ii) ……………… भविष्यति ?
बकः – इदानीं भवतः प्राणरक्षार्थम् एक एव (iii) ………………।
मण्डूकाधिपतिः – शीघ्रं कथय। अस्माकं प्राणा: (iv) ……………… भवन्ति।
बकः – अत्र समीपे एव एकः (v) …………. जलाशयः। तस्य जलं कदापि न शुष्यति। तत्र गन्तव्यम्।
मण्डूकाधिपतिः – भो मित्र ! कथं वयं तत्र (vi) ………………।
बकः – मित्रस्य कर्त्तव्यं (vii) ……………… मित्ररक्षा। अतः अहम् एव युष्मान् तत्र नेष्यामिः।
मण्डूकाधिपतिः – ननु सत्यं किम्। वयं तु बहवः (viii) ……………… एक एव।
उत्तरम् :
बकः – अयि भो मण्डूकाः ! शृणुत। अस्य जलाशयस्य जलं शीघ्रमेव शुष्कं भविष्यति। (अरे मेढको ! सुनो। इस तालाब का पानी शीघ्र ही सूख जाएगा।)
मण्डूकाधिपतिः – हा हन्त ! कथम् अस्माकं प्राणरक्षा भविष्यति ? (अरे खेद है ! हमारे प्राणों की रक्षा कैसे होगी ?)
बकः – इदानीं भवतः प्राणरक्षार्थम् एक एव उपायः। (अब आपकी प्राण-रक्षा के लिए एक ही उपाय है।)
मण्डूकाधिपतिः – शीघ्रं कथय। अस्माकं प्राणाः व्याकुलाः भवन्ति। (जल्दी कहो। हमारे प्राण व्याकुल हो रहे हैं।)
बकः -अत्र समीपे एव एकः बृहदाकारः जलाशयः। तस्य जलं कदापि न शुष्यति। तत्र गन्तव्यम्। (यहाँ समीप ही एक विशाल जलाशय है। उसका जल कभी नहीं सूखता। वहाँ जाना चाहिए।)
मण्डूकाधिपतिः – भो मित्र ! कथं वयं तत्र गमिष्यामः ? (हे मित्र ? हम वहाँ कैसे जाएँगे?)
बकः – मित्रस्य कर्त्तव्यम् आपदि मित्ररक्षा। अत: अहमेव युष्मान् तत्र नेष्यामि। (मित्र का कर्तव्य है- आपत्ति में मित्र की रक्षा। अतः मैं ही तुम्हें वहाँ ले जाऊँगा।)
मण्डूकाधिपति – ननु सत्यं किम् ? वयं तु बहवः त्वम् एक एव। (अरे सच क्या ? हम तो बहुत हैं और तुम एक ही हो।)

JAC Class 10 Sanskrit रचना संकेत आधारित वार्तालाप लेखनम्

19. निम्नलिखितं संवादं मञ्जूषाप्रदत्तपदसहायतया पूरयित्वा पुनः उत्तरपुस्तिकायां लिखत।
(निम्नलिखित संवाद को मंजूषा में दिए गए पदों की सहायता से पूरा करके पुनः उत्तर-पुसि लिखें।)
मञ्जूषा – मूर्खाणां, कार्याणि, अनुभवात्, परस्य, आत्मनः, महान्, बुद्धिमान्, शिक्षते, मूर्खः, मूर्खतमः।।
राघवः – भो रमणीक ! भवान् कथम् ईदृशः (i) ………………….. जातः ?
रमणीकः – (ii) ………………….. कृपया एव।
राघवः – भोः कथं मूर्खाणां कृपया भयान् (iii) ………………….. जात: ?
रमणीकः – आम् ! अहं मूर्खः कृतानि (iv) ………………….. अपश्यं तानि अत्यजत्।
राघवः. – एवम्। परेषाम् (v) ………………….. शिक्षां गृहीत्वा भवान् बुद्धिमान् जातः किम् ?
रमणीकः – सत्यम् ! यः परेषां अनुभवात् (vi) ………………….. सः एव बुद्धिमान्।
राघवः – कः तावत् (vii) ………………….. ?
रमणीकः – यः (viii) ………………….. अनुभवात् न शिक्षते, पुनः आमूलात् प्रयत्नं करोति।
उत्तरम् :
राघवः – भो रमणीक ! भवान् कथम् ईदृशः महान् जातः ? (अरे रमणीक ! आप कैसे ऐसे महान् हो गये ?)
रमणीकः – मूर्खाणां कृपया एव। (मूों की कृपा से ही।)
राघवः – भोः ! कथं मूर्खाणां कृपया भवान् बुद्धिमान् जातः। (अरे ! मूों की कृपा से आप कैसे बुद्धिमान् हो गये।)
रमणीकः – आम्। अहं मूर्खः कृतानि कार्याणि अपश्यं तानि अत्यजत्। (हाँ ! मैंने मों द्वारा किये गये कार्यों को देखा, उन्हें त्याग दिया।)
राघवः – एवम्। परेषाम् अनुभवात् शिक्षां गृहीत्वा भवान् बुद्धिमान् जातः किम् ? (यह बात है/ऐसा। आप दूसरों के अनुभव से सीख ग्रहण करके बुद्धिमान् हुए हो क्या ?)
रमणीकः – सत्यम्। यः परेषाम् अनुभवात् शिक्षते सः एव बुद्धिमान्। (सच ! जो दूसरों के अनुभव से सीखता है वह ही बुद्धिमान् है।)
राघवः – कः तावत् मूर्खः ? (तो मूर्ख कौन है ?)
रमणीकः – यः परस्य अनुभवात् न शिक्षते, पुनः आमूलात् प्रयत्नं करोति। (जो दूसरे के अनुभव से नहीं शिक्षा लेता है और आरम्भ से प्रयत्न करता है।)

20. निम्नलिखितं संवादं मञ्जूषाप्रदत्तपदसहायतया पूरयित्वा पुनः लिखत।
(निम्नलिखित संवाद को मञ्जूषा में दिये हुए पदों की सहायता से पूर्ण करके पुनः लिखिए।)
मञ्जूषा – कासरोगी, सत्यम्, कासति, कुक्कुराः, चौराणां, गुणाः, दधिसेवनम्, गुणः, सम्यक्, तत्कथम्।
रुग्णः – भो वैद्य ! औषधं यच्छ, परन्तु अहं (i) …………………… न त्यक्ष्यामि।
वैद्यः – चिन्ता मा अस्तु। दधिसेवने बहवः (ii) …………………..।
रुग्णः – किं (iii) ………………….. इदम् ? के च ते गुणाः ?
वैद्यः – (iv) ………….. ……… यदि दधि सेवते, तस्य गृहं चौरा: न प्रविशन्ति।
रुग्णः – दधिसेवनेन सह (v) ………………….. कः सम्बन्धः ?
वैद्यः – दधिसेवी कासरोगी सर्वां रात्रिं (vi) …………….. एव, जागर्ति कुतः चौरभयम्।
रुग्णः – कस्तावत् अन्यः (vii) ………………….. ?
वैद्यः – (viii) ………………….. त न दशान्त। …………… तं न दशन्ति।
उत्तरम् :
रुग्णः – भो वैद्य ! औषधं यच्छ, परन्तु अहं दधिसेवनं न त्यक्ष्यामि। (अरे वैद्य जी ! दवाई दीजिये, परन्तु मैं दही खाना नहीं छोडूंगा।)
वैद्यः – चिन्ता मा अस्तु। दधिसेवने बहवः गुणाः। (चिन्ता मत करो। दही सेवन करने में बहुत से गुण हैं।)
रुग्णः – किं सत्यम् इदम् ? के च ते गुणाः ? (क्या यह सच है ? वे गुण कौन से हैं ?)
वैद्यः – कासरोगी यदि दधि सेवते, तस्य गृहं चौरा: न प्रविशन्ति। (खाँसी का रोगी यदि दही सेवन करता है तो उसके घर में चोर नहीं प्रवेश करते।)
रुग्णः – दधिसेवनेन सह चौराणां कः सम्बन्धः ? (दही के सेवन के साथ चोरों का क्या सम्बन्ध है ?)
वैद्यः – दधिसेवी कासरोगी सर्वां रात्रि कासति एव, जाई कुतः चौरभयम्। (दही-सेवन करने वाला खाँसी का रोगी सारी रात खाँसता है, जागता है, फिर चोर का डर कहाँ से।)
रुग्णः – कस्तावत् अन्यः गुणः ? (तो और कौन-सा गुण है ?)
वैद्यः – कुक्कुराः तं न दशन्ति। (कुत्ते उसको नहीं खाते।)

JAC Class 10 Sanskrit रचना संकेत आधारित वार्तालाप लेखनम्

21. मञ्जूषातः उचितानि पदानि चित्वा अधोलिखितं संवादं पूरयत।
(मञ्जूषा से उचित पद चुनकर निम्नलिखित संवाद को पूरा कीजिए।)
मञ्जूषा – शोभनम्, गच्छामि, ह्यः, जनकः, पीडितः, प्रतिश्यायेन, अधुना, इदानीम्, मुग्धे !, श्वः।
ईशा – त्वं (i) ……… ……… विद्यालयं कथं न अगच्छः ?
मुग्धा – ह्यः मम (ii) ………………….. अस्वस्थः आसीत्।
ईशा – तव जनक: केन रोगेण (iii) ………………….. आसीत् ?
मुग्धा – सः (iv) ………………….. पीडितः आसीत्।
ईशा – (v) ………………….. सः स्वस्थः अस्ति न वा ?
मुग्धा – (vi) …………………. सः स्वस्थः अस्ति।
ईशा – (vii) ………. ……. किं त्वं श्व: विद्यालयम् आगमिष्यसि ?
मुग्धा – अहम् (viii) ………………….. अवश्यं विद्यालयम् आगमिष्यामि।
उत्तरम् :
ईशा – त्वं ह्यः विद्यालयं कथं न अगच्छः ? (तू कल विद्यालय क्यों नहीं गयी ?)
मुग्धा – ह्यः मम जनकः अस्वस्थः आसीत्। (कल मेरे पिताजी बीमार थे।)
ईशा – तव जनकः केन रोगेण पीडितः आसीत् ? (तुम्हारे पिताजी किस रोग से पीड़ित थे ?)
मुग्धा – सः प्रतिश्यायेन पीडितः आसीत्। (वे प्रतिश्याय (सर्दी-जुकाम) से पीड़ित थे।)
ईशा – इदानीं सः स्वस्थः अस्ति न वा ? (अब वे स्वस्थ हैं या नहीं ?)
मुग्धा – अधुना सः स्वस्थः अस्ति। (अब वे स्वस्थ हैं।)
ईशा – मुग्धे ! किं त्वं श्वः विद्यालयम् आगमिष्यसि ? (मुग्धे ! क्या तुम कल विद्यालय आओगी ?)
मुग्धा – अहम् श्वः अवश्यं विद्यालयम् आगमिष्यामि। (कल मैं अवश्य विद्यालय आऊँगी।)

22. मञ्जूषातः उचितानि पदानि चित्वा द्वयोः सख्योः संवादं पूरयत।
(मंजूषा से उचित शब्दों को चुनकर दो सखियों के वार्तालाप को पूरा कीजिए।)
मञ्जूषा – स्थानान्तरणवशात्, कक्षायाम्, तव, विद्यालयात्, वससि, आगता, अहं, नवमकक्षा।।
मेघाः – स्वागतं ते अस्यां (i) …………………..।
सुधाः – धन्यवादाः।
मेघाः – प्रियसखि ! किं (ii) ………………….. नाम ?
सुधाः – मम नाम सुधा अस्ति। मेघाः -सुधे ! कस्मात् (iii) ………………….. आगता अस्मि ?
सुधाः – अहं जयपुरनगरस्य केन्द्रीय विद्यालयात् आगता अस्मि।
मेघाः – अहमपि (iv) ………………….. पर्यन्तं तत्रैव अपठम्। पितु (iv) ………………….. अत्र आगता।
सुधाः – अहमपि अननैव कारणेन अत्र (vi) ………….।
मेघाः – अधुना त्वं कुत्र (vii) ………………….. ?
सुधाः – अधुना (viii) …………. जवाहरनगरे वसामि।
उत्तरम् :
मेघाः – स्वागतं ते अस्यां कक्षायाम्। (तुम्हारा इस कक्षा में स्वागत है।)
सुधाः – धन्यवादाः। (धन्यवाद)
मेघाः – प्रिय सखि ! किं तव नाम ? (प्रिय सखी ! तुम्हारा क्या नाम है ?)
सुधाः – मम नाम सुधा अस्ति। (मेरा नाम सुधा है।)।
मेघाः – सुधे ! कस्मात् विद्यालयात् आगता अस्मि ? (सुधा ! किस विद्यालय से आई हो ?)
सुधाः – अहं जयपुरनगरस्य केन्द्रीय विद्यालयात् आगता अस्मि। (मैं जयपुर नगर के केन्द्रीय विद्यालय से आई हूँ।)
मेघाः – अहमपि नवमकक्षा पर्यन्त तत्रैव अपठम्। पितुः स्थानान्तरणवशात् अत्र आगता। (मैं भी नवीं कक्षा तक वहाँ ही पढ़ी। पिताजी के स्थानान्तरण के कारण यहाँ आई।)
सुधाः – अहमपि अनेनैव कारणेन अत्र आगता। (मैं भी इसी कारण से यहाँ आई हूँ।)
मेघाः – अधुना त्वं कुत्र वससि ? (अब तुम कहाँ रहती हो ?)
सुधाः – अधुना अहम् जवाहरनगरे वसामि। (अब मैं जवाहरनगर में रहती हूँ)

JAC Class 10 Sanskrit रचना संकेत आधारित वार्तालाप लेखनम्

23. मञ्जूषातः चितानि पदानि गृहीत्वा ‘मित्र संभाषणम्’ इति विषय रिक्तस्थानानि पूरयित्वा लिखत –
(मंजूषा से उचित पदों को लेकर ‘मित्र संभाषण’ इस विषय पर रिक्त स्थान को पूरा करके लिखिए।)
[मञ्जूषा – विद्यालयम्, भवतः, गोविन्दः, कुतः, आगच्छामि, अहम्, सप्तवादने, पठति। ]
(i) ………………. नाम किम् ?
(ii) मम नाम …………………..।
(iii) भवान् ………………….. आगच्छति ?
(iv) अहं गृहतः ……………….।
(v) भवान् कदा ………………….. गच्छति।
(vi) अहं प्रातः ………………….. विद्यालयं गच्छामि।
(vii) विद्यालये किं किं………………..।
(viii) ………….. गणितं, विज्ञानं, संस्कृतमित्यादिविषयान् पठामि।।
उत्तरम् :
(i) भवतः नाम किम् ? (आपका नाम क्या है ?)
(ii) मम नाम गोविन्दः। (मेरा नाम गोविन्द है।)
(iii) भवान् कुतः आगच्छति ? (आप कहाँ से आए हो?)
(iv) अहं गृहतः आगच्छामि। (मैं घर से आ रहा हूँ।)
(v) भवान् कदा विद्यालयम् गच्छति। (आप कब विद्यालय जाते हो?)
(vi) अहं प्रातः सप्तवादने विद्यालयं गच्छामि। (मैं प्रातः सात बजे विद्यालय को जाता हूँ।)
(vii) विद्यालये किं किं पठति। (विद्यालय में क्या-क्या पढ़ते हो ?)
(viii) अहं गणितं, विज्ञानं, संस्कृतमित्यादिविषयान् पठामि।
(मैं गणित, विज्ञान, संस्कृत आदि विषयों को पढ़ता हूँ।)

24. मञ्जूषातः उचितानि पदानि गृहीत्वा ‘धूम्रपान निवारणाय’ इति विषये गुरुशिष्ययोः संवादं पूरयत –
(मंजूषा से उचित पदों को लेकर ‘धूम्रपान निवारणाय’ इस विषय पर गुरु-शिष्य के संवाद को पूरा करो।)
मञ्जूषा – गन्तुम्, अस्य, तुभ्यं, धूम्रपानं, स्वास्थ्य, प्रेरणीया, मया, दुर्व्यसनस्य।
सोहनः – गुरुवर ! अहं पश्यामि विद्यालये केचन छात्रा ………………… कुर्वन्ति।
गुरुः – वत्स ! धूम्रपानं ……………… विनाशकमस्ति।
सोहनः – गुरुवर ! कोऽस्य ………………….. निवारणोपायः।
गुरुः – पुत्र ! जन-जागतिरेवे ………………. दुर्व्यसनस्य निवारणोपायः।
सोहनः – गुरुवर ! ……… किं करणीयम् ?
गुरुः – त्वया छात्राः ………… यत् अस्माभिः धूम्रपान न करणीयम्।
सोहनः – गुरुवर ! ………… किं करणीयम्।
गुरुः – वत्स ! महत्वपूर्ण विषयोपरि वार्ता कर्तुं ………… धन्यवादं ददामि।
उत्तरम् :
सोहनः – गुरुवर ! अहं पश्यामि विद्यालये केचन छात्रा धूम्रपानं कुर्वन्ति। (गुरुजी ! मैं विद्यालय के कुछ छात्रों को धूम्रपान करते देखता हूँ।)
गुरुः – वत्स ! धूम्रपानं स्वास्थ्य विनाशकमस्ति। (बेटा ! धूम्रपान स्वास्थ्य का विनाश करने वाला है।)
सोहनः – गुरुवर ! कोऽस्य दुर्व्यसनस्य निवारणोपायः। (गुरुजी ! कोई इस दुर्व्यसन को दूर करने का उपाय है।)
गुरुः – पुत्र ! जन-जागतिरेव अस्य दुर्व्यसनस्य निवारणोपायः। (पुत्र! जन-जाग्रति ही इसके निवारण का उपाय है।)
सोहनः – गुरुवर ! मया किं करणीयम् ? (गुरुवर ! मुझे क्या करना चाहिए ?)
गुरुः – त्वया छात्राः प्रेरणीयाः यत् अस्माभिः धूम्रपानं न करणीयम्। (तुम छात्रों को प्रेरणा दी कि उन्हें धूम्रपान नहीं करना चाहिए।)
सोहनः – गुरुवर। एवमेव करोमि। अधुना अहं गन्तम् इच्छामि। (गुरुजी! ऐसा ही करता हूँ। अब मैं जाना चाहता हूँ।)
गुतः – वत्स ! महत्वपूर्ण विषयोपरि वातां कर्तुं तुभ्यं धन्यवादं ददामि। (बेटे ! महत्वपूर्ण विषय पर वार्तालाप करने के लिए तुम्हें धन्यवाद देता हूँ।)

JAC Class 10 Sanskrit रचना संकेत आधारित वार्तालाप लेखनम्

25. अधोलिखितं संवादं मञ्जूषाप्रदत्तपदसहायतया पूरयित्वा पुनः लिखत।
(निम्नलिखित संवाद को मंजूषा में दिये हुए पदों की सहायता से पूरा करके पुनः लिखिए।)
मञ्जूषा – मैट्रोयानेन, अगच्छ:, आवाम्, विद्यालयः, चलिष्यामि, अवश्यमेव, दृष्ट्या, तस्मिन्।
रमा – लतिके ! तव (i) ………………….. दिल्ली नगरस्य छविः अद्यत्वे केन प्रतीयते ?
लतिका – मम विचारे तु (ii) …………………..।
रमा – किं त्वं कदापि तस्मिन् (iii) ………………….. ?
लतिका – अनेकशः (iv) ………………….. तु तेनैव प्रतिदिनं मया गम्यते।
रमा – लतिके ! अहम् अपि त्वया सह (v) ………………….. यात्रां कर्तुमिच्छामि।
लतिका – सखि ! द्वितीये शनिवासरे अवकाशे (vi) ………………….. तेन प्रगतिक्षेत्रे गमिष्यामः।
रमा – अहम् अपि (vii) …………………..।
लतिका – आम, त्वां तत्र (viii) ………………….. नेष्यामि।
उत्तरम् :
रमा – लतिके ! तव दृष्ट्या दिल्लीनगरस्य छविः अद्यत्वे केन प्रतीयते ? (लतिका ! तेरी दृष्टि से दिल्ली नगर की छवि आज किससे प्रतीत होती है ?)
लतिका – मम विचारे तु मैट्रोयानेन। (मेरे विचार से तो मैट्रोयान से।)
रमा – किं त्वं कदापि तस्मिन् अगच्छः ? (क्या तुम कभी उसमें गयी हो ?)
लतिका – अनेकशः, विद्यालयः तु तेनैव प्रतिदिनं मया गम्यते। (अनेक बार, विद्यालय तो उसी के द्वारा रोजाना मेरे द्वारा जाया जाता है।)
रमा – लतिके ! अहम् अपि त्वया सह तस्मिन् यात्रां कर्तुमिच्छामि। (लतिका ! मैं भी तेरे साथ उसमें यात्रा करना चाहती हूँ।)
लतिका – सखि ! द्वितीये शनिवासरे अवकाशे आवां तेन प्रगतिक्षेत्रे गमिष्यावः। (सखि ! दूसरे शनिवार के अवकाश में हम दोनों उस प्रगति क्षेत्र में जाएँगी।)
रमा – अहम् अपि चलिष्यामि। (मैं भी चलूँगी।)
लतिका – आम्, त्वां तत्र अवश्यमेव नेष्यामि। (हाँ, तुम्हें वहाँ अवश्य ही ले चलूँगी।)