JAC Class 12 Political Science Important Questions Chapter 8 क्षेत्रीय आकांक्षाएँ

Jharkhand Board JAC Class 12 Political Science Important Questions Chapter 8 क्षेत्रीय आकांक्षाएँ Important Questions and Answers.

JAC Board Class 12 Political Science Important Questions Chapter 8 क्षेत्रीय आकांक्षाएँ

बहुचयनात्मक प्रश्न

1. विविधता के सवाल पर भारत ने कौन-सा दृष्टिकोण अपनाया?
(क) लोकतांत्रिक
(ख) राजनीतिक
(ग) सामाजिक
(घ) सांस्कृतिक
उत्तर:
(क) लोकतांत्रिक

2. इन्दिरा गाँधी की हत्या कब हुई थी?
(क) 24 जून, 1982
(ख) 25 अगस्त, 1974
(ग) 31 अक्टूबर, 1983
(घ) 31 अक्टूबर, 1984
उत्तर:
(घ) 31 अक्टूबर, 1984

3. किस राज्य में असम गण परिषद् सक्रिय है?
(क) गुजरात
(ख) तमिलनाडु
(ग) पंजाब
(घ) असम
उत्तर:
(घ) असम

4. द्रविड़ आंदोलन के प्रणेता कौन थे-
(क) हामिद अंसारी
(ख) लाल डेंगा
(ग) ई.वी. रामास्वामी नायकर
(घ) शेख मोहम्मद अब्दुल्ला
उत्तर:
(ग) ई.वी. रामास्वामी नायकर

5. पंजाब और हरियाणा राज्य बने
(क) 1950
(ख) 1966
(ग) 1965
(घ) 1947
उत्तर:
(ख) 1966

JAC Class 12 Political Science Important Questions Chapter 8 क्षेत्रीय आकांक्षाएँ

6. जम्मू और कश्मीर को संविधान के किस अनुच्छेद के अंतर्गत विशेष दर्जा दिया गया था?
(क) अनुच्छेद 370
(ख) अनुच्छेद 371
(ग) अनुच्छेद 375
उत्तर:
(क) अनुच्छेद 370

7. डी. एम. के. किस राज्य में सक्रिय है?
(क) तमिलनाडु
(ख) आन्ध्रप्रदेश
(ग) पंजाब
(घ) उत्तरप्रदेश
उत्तर:
(क) तमिलनाडु

8. नेशनल कान्फ्रेंस किस राज्य में सक्रिय है?
(क) जम्मू-कश्मीर
(ख) राजस्थान
(ग) पंजाब
(घ) हिमाचल प्रदेश
उत्तर:
(क) जम्मू-कश्मीर

9. शेख अब्दुल्ला के निधन के पश्चात् नेशनल कॉन्फेरेंस का नेतृत्व किसके पास गया?
(क) उमर अब्दुल्ला
(ख) गुलाम मोहम्मद सादिक
(ग) फारूक अब्दुल्ला
(घ) महबूबा मुफ्ती
उत्तर:
(ग) फारूक अब्दुल्ला

10. जम्मू और कश्मीर राज्य को पुनर्गठित करके किन दो केन्द्र शासित प्रदेशों का गठन किया?
और कश्मीर
(क) लेह और लद्दाख
(ख) जम्मू
(ग) जम्मू और कश्मीर तथा लद्दाख
(घ) लद्दाख और कश्मीर
उत्तर:
(ग) जम्मू और कश्मीर तथा लद्दाख

रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए:

1. सिखों की राजनीतिक शाखा के रूप में 1920 के दशक में …………………. दल का गठन किया गया।
उत्तर:
अकाली

2. ………………… को जम्मू और कश्मीर पुनर्गठन अधिनियम 2019 द्वारा अनुच्छेद 370 को समाप्त कर दिया गया।
उत्तर:
5 अगस्त, 2019

3. भारत सरकार द्वारा ‘ऑपरेशन ब्लू स्टार’ ………………. में चलाया गया।
उत्तर:
जून, 1984

4. पूर्वोत्तर क्षेत्र को भारत से जोड़ने वाली राहदारी ………………….. किलोमीटर लंबी है।
उत्तर:
22

5. नागालैंड को राज्य का दर्जा …………………में दिया गया।
उत्तर:
1963

अतिलघूत्तरात्मक प्रश्न

प्रश्न 1.
भारतीय भू-भाग में किस क्षेत्र को सात बहनों का भाग कहा जाता है?
उत्तर:
पूर्वोत्तर के सात राज्यों को।

प्रश्न 2.
भारत और पाकिस्तान के मध्य विवाद का मुख्य मुद्दा क्या रहा है?
उत्तर:
कश्मीर मुद्दा।

प्रश्न 3.
1947 से पहले जम्मू-कश्मीर का शासक कौन था ?
उत्तर:
हरि सिंह।

प्रश्न 4.
नेशनल कांफ्रेंस ने किसके नेतृत्व में आन्दोलन चलाया?
उत्तर:
शेख अब्दुल्ला।

JAC Class 12 Political Science Important Questions Chapter 8 क्षेत्रीय आकांक्षाएँ

प्रश्न 5.
ई. वी. रामास्वामी नायकर किस नाम से प्रसिद्ध थे?
उत्तर:
पेरियार।

प्रश्न 6.
जम्मू-कश्मीर में अलगाववादी ताकतों का बोलबाला कब से शुरू हुआ?
उत्तर:
1989 से।

प्रश्न 7.
धारा 370 किस राज्य से सम्बन्धित है?
उत्तर:
जम्मू-कश्मीर।

प्रश्न 8.
धारा 370 को समाप्त करने के पक्ष में कौनसी पार्टी रही है?
उत्तर;
भारतीय जनता पार्टी।

प्रश्न 9.
दक्षिण भारत का सबसे बड़ा आन्दोलन किसे माना जाता है?
उत्तर:
द्रविड़ आन्दोलन।

प्रश्न 10.
1984 में स्वर्ण मन्दिर में हुई सैनिक कार्यवाही को किस नाम से जाना जाता है?
उत्तर:
ऑपरेशन ब्लू स्टार।

प्रश्न 11.
असम को बाँटकर किन प्रदेशों को बनाया गया?
उत्तर:
मेघालय, मिजोरम और अरुणाचल प्रदेश।

प्रश्न 12.
लाल डेंगा किस दल के नेता थे?
उत्तर:
मीजो नेशनल फ्रंट|

प्रश्न 13.
सिक्किम विधानसभा के लिए पहला लोकतांत्रिक चुनाव कब हुआ?
उत्तर:
1974 में।

प्रश्न 14.
अंगमी जापू फिजो किसकी आजादी के आन्दोलन के नेता थे?
उत्तर:
नगालैण्ड|

प्रश्न 15.
असम आन्दोलन आसू ( AASU) का पूरा नाम क्या है?
उत्तर:
ऑल असम स्टूडेन्ट यूनियन।

JAC Class 12 Political Science Important Questions Chapter 8 क्षेत्रीय आकांक्षाएँ

प्रश्न 16.
पूर्वोत्तर के किन राज्यों को सात बहनों के नाम से जाना जाता है?
उत्तर:

  1. असम
  2. नगालैंड
  3. मेघालय,
  4. मिजोरम,
  5. अरुणाचल प्रदेश,
  6. त्रिपुरा और
  7. मणिपुर।

प्रश्न 17.
जम्मू-कश्मीर में कौनसे तीन राजनीतिक क्षेत्र शामिल हैं?
उत्तर:
जम्मू, कश्मीर और लद्दाख।

प्रश्न 18.
नेशनल कांफ्रेन्स किस राज्य में सक्रिय क्षेत्रीय दल है?
उत्तर:
जम्मू-कश्मीर।

प्रश्न 19.
अकाली दल और जनसंघ ने किस वर्ष पंजाब में गठबन्धन सरकार का निर्माण किया?
उत्तर:
1967 में।

प्रश्न 20.
पूर्वोत्तर भारत के किन्हीं दो पड़ौसी देशों के नाम बताइए।
उत्तर: म्यांमार, चीन।

प्रश्न 21.
क्षेत्रवाद को बढ़ावा देने वाला कोई एक कारण बतायें।
उत्तर:
क्षेत्र का असन्तुलित आर्थिक विकास।

प्रश्न 22.
ऑपरेशन ब्लू स्टार कब और किसके द्वारा चलाया गया?
उत्तर:
ऑपरेशन ब्लू स्टार 1984 में इंदिरा गाँधी द्वारा चलाया गया।

प्रश्न 23.
क्षेत्रीय आकांक्षाओं का एक आधारभूत सिद्धान्त क्या है?
उत्तर:
क्षेत्रीय आकांक्षाएँ लोकतान्त्रिक राजनीति का अभिन्न अंग हैं।

प्रश्न 24.
अकाली दल किस राज्य से सम्बन्धित है?
उत्तर:
अकाली दल पंजाब से सम्बन्धित है।

प्रश्न 25.
किन्हीं दो क्षेत्रीय दलों के नाम लिखिए।
उत्तर:  नेशनल कान्फ्रेंस, डी. एम. के.।.

JAC Class 12 Political Science Important Questions Chapter 8 क्षेत्रीय आकांक्षाएँ

प्रश्न 26.
1979 से 1985 तक चला असम आन्दोलन किसके विरुद्ध चला?
उत्तर:
यह आन्दोलन विदेशियों के विरुद्ध चला।

प्रश्न 27.
गोवा, दमन और दीव पुर्तगाल से कब स्वतन्त्र हुए?
उत्तर:
दिसम्बर, 1961 में गोवा, दमन और दीव पुर्तगाल से स्वतन्त्र हुए।

प्रश्न 28.
सिक्किम विधानसभा के लिए प्रथम लोकतान्त्रिक चुनाव कब हुए?
उत्तर:
सिक्किम विधानसभा के लिए प्रथम लोकतान्त्रिक चुनाव 1974 में हुए।

प्रश्न 29.
आनन्दपुर साहिब प्रस्ताव कब पास किया गया और इसका सम्बन्ध किसके साथ है?
उत्तर:
आनन्दपुर साहिब प्रस्ताव 1973 में पास किया गया और इसका सम्बन्ध राज्यों की स्वायत्तता से है।

प्रश्न 30.
पंजाब में किस दल ने पंजाबी सूबा के लिए आन्दोलन चलाया?
उत्तर:
पंजाब में अकाली दल ने पंजाबी सूबा के लिए आन्दोलन चलाया।

प्रश्न 31.
जम्मू-कश्मीर के उग्रवादियों की सहायता कौनसा देश कर रहा था?
उत्तर:
कश्मीर के उग्रवादियों को पाकिस्तान भौतिक और सैन्य सहायता दे रहा था।

प्रश्न 32.
अनुच्छेद 370 किस राज्य को अन्य राज्यों के मुकाबले में अधिक स्वायत्तता देता है?
उत्तर:
अनुच्छेद 370 में जम्मू-कश्मीर को भारत के अन्य राज्यों के मुकाबले अधिक स्वायत्तता दी गई है।

प्रश्न 33.
विविधता की चुनौती से निपटने के लिए क्या किया गया?
उत्तर:
विविधता की चुनौती से निपटने के लिए देश की अंदरूनी सीमा रेखाओं का पुनर्निर्धारण किया गया।

प्रश्न 34.
भारत में किस दशक को स्वायत्तता की माँग के दशक के रूप में देखा जाता है?
उत्तर:
भारत में 1980 के दशक को स्वायत्तता की माँग के दशक के रूप में देखा जाता है।

प्रश्न 35.
डी.एम. के. ने किस भाषा का विरोध किया?
उत्तर:
डी. एम. के. ने हिन्दी भाषा का विरोध किया।

JAC Class 12 Political Science Important Questions Chapter 8 क्षेत्रीय आकांक्षाएँ

प्रश्न 36.
क्षेत्रवाद को रोकने के कोई दो उपाय बताइये।
उत्तर:
क्षेत्रवाद को रोकने के दो उपाय हैं।

  1. राष्ट्रीय नीति का निर्धारण करना तथा
  2. सांस्कृतिक एकीकरण के लिए प्रयास करना।

प्रश्न 37.
भाषा के आधार पर राज्यों के गठन की माँग करते हुए जनआंदोलन कहाँ चले?
उत्तर:
आंध्रप्रदेश, कर्नाटक, महाराष्ट्र और गुजरात।

प्रश्न 38.
जम्मू और कश्मीर किन तीन सामाजिक और राजनीतिक क्षेत्रों को मिलाकर बना है?
उत्तर:
जम्मू, कश्मीर और लद्दाख।

प्रश्न 39.
द्रविड़ आंदोलन का लोकप्रिय नारा क्या था?
उत्तर:
‘उत्तर हर दिन बढ़ता जाए, दक्षिण दिन – दिन घटता जाए’।

प्रश्न 40.
डी. एम. के. के संस्थापक कौन थे?
उत्तर”:
सी. अन्नादुरै।

लघूत्तरात्मक प्रश्न

प्रश्न 1.
क्षेत्रवाद से क्या अभिप्राय है?
उत्तर:
क्षेत्रवाद: क्षेत्रवाद से अभिप्राय किसी भी देश के उस छोटे से क्षेत्र से है जो औद्योगिक, सामाजिक आदि कारणों से अपने पृथक् अस्तित्व के लिए जागृत है। क्षेत्रवाद केन्द्रीयकरण के विरुद्ध क्षेत्रीय इकाइयों को अधिक शक्ति व स्वायत्तता प्रदान करने के पक्ष में है।

प्रश्न 2.
क्षेत्रवाद के उदय के कोई दो कारण बताइए।
उत्तर:
क्षेत्रवाद के उदय के कारण – क्षेत्रवाद के उदय के कारण हैं।

  1. भाषावाद: भारत में सदैव ही अनेक भाषाएँ बोलने वालों ने कई बार अलग-अलग राज्य के निर्माण के लिए व्यापक आन्दोलन किया।
  2. जातिवाद: जिन क्षेत्रों में किसी एक जाति की प्रधानता रही है, वहीं पर क्षेत्रवाद का उग्र रूप देखने को मिलता है।

प्रश्न 3.
क्षेत्रवादी आन्दोलन से हमें क्या सबक मिलता है?
उत्तर:
क्षेत्रीय आन्दोलन से हमें

  1. यह सबक मिलता है कि क्षेत्रीय आकांक्षाएँ लोक राजनीति का अभिन्न अंग हैं तथा
  2. लोकतान्त्रिक वार्ता करके क्षेत्रीय आकांक्षाओं का हल निकालना चाहिए।

प्रश्न 4.
क्षेत्र पर एक संक्षिप्त टिप्पणी लिखिए।
उत्तर:
क्षेत्र-क्षेत्र उस भू-भाग को कहते हैं जिसके निवासी सामान्य भाषा, धर्म, परम्पराएँ, सामाजिक-आर्थिक और राजनीतिक विकास आदि की दृष्टि से भावनात्मक रूप से एक-दूसरे से जुड़े हुए हों। यह भूभाग सीमावर्ती राज्य, राज्य का एक या अधिक भाग भी हो सकते हैं। भारतीय संदर्भ में प्रान्तों तथा संघीय प्रदेश को क्षेत्र कहा जाता है।

प्रश्न 5.
अलगाववाद का अर्थ स्पष्ट कीजिए।
उत्तर:
अलगाववाद: अलगाववाद से अभिप्राय एक राज्य से कुछ क्षेत्र को अलग-अलग करके स्वतन्त्र राज्य की स्थापना की माँग है। अर्थात् सम्पूर्ण इकाई से अलग अपना स्वतन्त्र अस्तित्व बनाए रखने की माँग अलगाववाद है। अलगाववाद का उदय उस समय होता है जब क्षेत्रवाद की भावना उग्र रूप धारण कर लेती है।

JAC Class 12 Political Science Important Questions Chapter 8 क्षेत्रीय आकांक्षाएँ

प्रश्न 6.
भारत में अलगाववाद के दो उदाहरण बताइए।
उत्तर:
अलगाववाद के उदाहरण- भारत में अलगाववाद के उदाहरण हैं।

  1. 1960 में डी. एम. के. तथा अन्य तमिल दलों ने तमिलनाडु को भारत से अलग करवाने का आन्दोलन किया।
  2. असम के मिजो हिल के लिए जिले के लोगों ने भारत से अलग होने की माँग की और इस मांग को पूरा करवाने के लिए उन्होंने मिजो फ्रंट की स्थापना की।

प्रश्न 7.
अलगाववाद के कोई दो कारण लिखें।
उत्तर:

  1. राजनीतिक कारण: अलगाववाद की भावना को भड़काने में राजनीतिक दलों की संकीर्ण मनोवृत्ति को प्रमुख कारण माना जा सकता है।
  2. आर्थिक पिछड़ापन: असमान आर्थिक विकास और पिछड़ापन भी अलगाववाद को बढ़ावा देता है। पिछड़े क्षेत्रों में पृथकतावाद की भावना जन्म लेती है।

प्रश्न 8.
भारत और पाकिस्तान का मसला सुलझाने के लिए संयुक्त राष्ट्रसंघ ने 21 अप्रैल, 1948 के प्रस्ताव में किन तीन चरणों वाली प्रक्रिया की अनुशंसा की?
उत्तर:
पाकिस्तान ने कश्मीर राज्य के बड़े हिस्से पर नियंत्रण जारी रखा इसलिए इस मामले को संयुक्त राष्ट्रसंघ में ले जाया गया। 21 अप्रेल, 1948 के अपने प्रस्ताव में निम्न तीन चरणों वाली प्रक्रिया की अनुशंसा की

  1. पाकिस्तान को अपने वे सारे नागरिक वापस बुलाने थे जो कश्मीर में घुस गए थे।
  2. भारत को धीरे-धीरे अपनी फौज कम करनी थी ताकि कानून व्यवस्था बनी रहे।
  3. स्वतंत्र और निष्पक्ष तरीके से जनमत संग्रह कराया जाए।

प्रश्न 9.
भारत में क्षेत्रीय दलों के विकास के कोई दो कारण बताइए।
उत्तर:

  1. भारत एक विशाल देश है। इसकी बनावट में विभिन्नताएँ पाई जाती हैं। भौगोलिक विभिन्नता के कारण अलग-अलग क्षेत्रीय दल भी पाये जाते हैं।
  2. राजनीतिक दलों की महत्त्वाकांक्षी प्रवृत्ति व अपने अस्तित्व को बनाये रखने के लिए क्षेत्रीय भावनाओं को अपने स्वार्थ के लिए प्रयोग करते हैं।

प्रश्न 10.
रामास्वामी नायकर ( अथवा पेरियार ) के जीवन का संक्षिप्त परिचय दीजिये।
उत्तर:
रामास्वामी नायकर का जन्म सन् 1879 में हुआ। वे पेरियार के नाम से प्रसिद्ध हुए। वे जाति विरोधी आंदोलन और द्रविड़ संस्कृति और पहचान के पुनः संस्थापक के रूप में प्रसिद्ध हुए। उन्होंने दक्षिण में ब्राह्मण विरोधी आंदोलन का नेतृत्व किया तथा द्रविड़ कषगम नामक संस्था स्थापित की।

प्रश्न 11.
डी. एम. के. दल पर संक्षिप्त नोट लिखिए।
उत्तर:
डी. एम. के. – डी. एम. के. तमिलनाडु का महत्त्वपूर्ण क्षेत्रीय दल है। वर्तमान समय में इस दल के अध्यक्ष करुणानिधि हैं। इस दल की स्थापना 1949 में चेन्नई में श्री सी. एम. अन्नादुराय ने की। डी. एम. के. का पूरा नाम द्रविड़ – मुनेत्र कषगम है। इसमें द्रविड़ शब्द द्रविड़ जाति का प्रतीक है, मुनेत्र का अर्थ है प्रगतिशीलता और कषगम का अर्थ है- संगठन।

प्रश्न 12.
तेलगूदेशम् पार्टी का संक्षिप्त परिचय दीजिए।
उत्तर:
तेलगूदेशम् पार्टी: तेलगूदेशम् पार्टी आन्ध्रप्रदेश का महत्त्वपूर्ण क्षेत्रीय दल है। इस दल के वर्तमान अध्यक्ष चन्द्रबाबू नायडू हैं। इस दल की स्थापना 1982 में फिल्म अभिनेता एन. टी. रामाराव ने की। तेलगूदेशम् पार्टी की स्थापना कांग्रेस शासन की प्रतिक्रियास्वरूप हुई। तेलगूदेशम विकेन्द्रित संघवाद का समर्थक है।

प्रश्न 13.
अन्ना डी. एम. के. पार्टी के विषय में आप क्या जानते हैं?
उत्तर:
अन्ना डी. एम. के. – अन्ना डी. एम. के. पार्टी भी तमिलनाडु का महत्त्वपूर्ण क्षेत्रीय दल है। इस दल की वर्तमान अध्यक्ष सुश्री जयललिता हैं। इस दल की स्थापना रामचन्द्रन ने 1972 में की। यह दल हिन्दी भाषा को दक्षिण के राज्यों पर थोपने के विरुद्ध है। यह दल द्विभाषा फार्मूला का समर्थन करता है।

प्रश्न 14.
आनंदपुर साहिब प्रस्ताव का सिखों तथा देश पर क्या प्रभाव पड़ा?
उत्तर:
आनंदपुर साहिब प्रस्ताव के निम्न प्रभाव पड़े चलाया।

  1. इसके प्रभावस्वरूप अकाली दल ने पंजाब और पड़ौसी राज्यों के मध्य पानी के बँटवारे के मुद्दे पर आंदोलन
  2. इसके प्रभावस्वरूप स्वायत्त सिख पहचान की बात उठी।
  3. इसके प्रभावस्वरूप ही चरमपंथी सिखों ने भारत से अलग होकर खालिस्तान की माँग की।

प्रश्न 15.
1980 में अकाली दल की प्रमुख मांगों का संक्षिप्त उल्लेख कीजिए।
उत्तर:

  1. चण्डीगढ़ को पंजाब की राजधानी बनाया जाए।
  2. दूसरे राज्यों के पंजाबी भाषी क्षेत्रों को पंजाब में मिलाया जाए।
  3. पंजाब का औद्योगिक विकास किया जाए।
  4. भाखड़ा नांगल योजना पंजाब के नियन्त्रणाधीन हो।
  5. देश के सभी गुरुद्वारे शिरोमणि गुरुद्वारा प्रबन्ध कमेटी के प्रबन्ध में हों।

JAC Class 12 Political Science Important Questions Chapter 8 क्षेत्रीय आकांक्षाएँ

प्रश्न 16.
ऑपरेशन ब्लू स्टार से क्या आशय है?
उत्तर:
ऑपरेशन ब्लू स्टार: 1980 के दशक में पंजाब में सन्त भिण्डरावाले ने स्वर्ण मन्दिर को अपने कब्जे में लेकर वहाँ पर अस्त्र-शस्त्र एकत्र करना शुरू कर दिये जिसके कारण श्रीमती इन्दिरा गाँधी की सरकार को भिण्डरावाले के विरुद्ध ऑपरेशन ब्लू स्टार के अन्तर्गत कार्यवाही करनी पड़ी। सरकार ने स्वर्ण मन्दिर में सेना भेजकर उसे भिण्डरावाला से मुक्त करवाया।

प्रश्न 17.
1985 के पंजाब समझौते के किन्हीं दो महत्त्वपूर्ण पक्षों का उल्लेख कीजिए।
उत्तर:

  1. एक सितम्बर, 1982 के बाद हुई किसी कार्यवाही के दौरान आन्दोलन में मारे गये लोगों को अनुग्रह राशि के भुगतान के साथ-साथ सम्पत्ति की क्षति के लिए मुआवजा दिया जायेगा।
  2. दिल्ली में नवम्बर में हुए दंगों की जाँच कर रहे रंगनाथ मिश्र आयोग का कार्यक्षेत्र बढ़ाकर उसमें बोकारो और में उपद्रवों की जांच को भी शामिल किया जायेगा।

प्रश्न 18.
सिख विरोधी दंगे कब और क्यों हुए?
उत्तर:
सिख विरोधी दंगे 1984 में हुए। यह दंगे 31 अक्टूबर, 1984 में श्रीमती गांधी की हत्या के विरोध में हुए जिसमें 2000 से अधिक सिख स्त्री-पुरुष व बच्चे मारे गये। इन दंगों से देश की एकता व अखण्डता के लिए खतरा उत्पन्न हो गया। इसलिए राजीव गांधी ने पंजाब में शान्ति बनाये रखने के लिए अकाली नेताओं से समझौता किया जिसे पंजाब समझौता कहा जाता है।

प्रश्न 19.
नेशनल कान्फ्रेंस के विषय में आप क्या जानते हैं?
उत्तर:
नेशनल कान्फ्रेंस: नेशनल कान्फ्रेंस जम्मू-कश्मीर का महत्त्वपूर्ण क्षेत्रीय दल है। इस दल के वर्तमान अध्यक्ष उमर अब्दुल्ला हैं। इस दल की स्थापना 1920 में हुई। नेशनल कान्फ्रेंस धारा 370 को बनाये रखने के पक्ष में है। तथा जम्मू-कश्मीर को और अधिक स्वायत्तता देने के पक्ष में है। इस पार्टी ने जम्मू-कश्मीर के भारत में विलय को स्थायी माना है।

प्रश्न 20.
1980 के दशक में पंजाब एवं असम संकट में एक समानता एवं एक असमानता बताइए।
उत्तर:

  1. समानता: 1980 के दशक में पंजाब एवं असम में होने वाले दोनों संकट क्षेत्रीय स्तर के थे।
  2. असमानता: पंजाब संकट केवल एक धर्म एवं समुदाय से सम्बन्धित था, जबकि असम संकट अलग धर्मों एवं समुदायों से सम्बन्धित था।

प्रश्न 21.
क्षेत्रवाद राष्ट्रीय एकता के लिए चुनौती है। समझाइये|
उत्तर:
संकीर्ण क्षेत्रवाद राष्ट्रीय एकता के लिए चुनौती बन जाता है। क्षेत्रवाद के फलस्वरूप विभिन्न क्षेत्र के लोग कभी प्रादेशिक भाषा, कभी राजनीतिक स्वशासन, कभी क्षेत्रीय स्वार्थ को लेकर पृथक् राज्य की माँग करने लगते हैं, जो राष्ट्रीय एकता के लिए चुनौती होती है।

प्रश्न 22.
नये राज्यों के निर्माण के पक्ष में तर्क दीजिए।
उत्तर:
नये राज्यों के निर्माण के पक्ष में तर्क।

  1. पिछड़े क्षेत्रों का विकास तीव्र गति से होने लगता है।
  2. लोगों की शासन में सहभागिता बढ़ती है।
  3. राजनीतिक चेतना का विकास होता है।
  4. केन्द्रीय शासन के प्रशासनिक दबाव से मुक्ति मिल जाती है।
  5. नये राज्यों का गठन राष्ट्रविरोधी गतिविधि नहीं है।

प्रश्न 23.
नये राज्यों के निर्माण के विपक्ष में तर्क दीजिए।
उत्तर:
नये राज्यों के निर्माण के विपक्ष में तर्क।

  1. नये राज्यों की माँग विभिन्न क्षेत्रों में संघर्ष तथा तनाब पैदा करती है।
  2. पिछड़े क्षेत्रों का विकास नये राज्यों के गठन मात्र से सम्भव नहीं है।
  3. नये राज्यों के गठन से अनावश्यक प्रशासनिक तन्त्र में वृद्धि होती है।
  4. नये राज्यों के गठन से क्षेत्रवाद की भावना को बल मिलता है।

प्रश्न 24.
द्रविड आन्दोलन की ऐतिहासिक पृष्ठभूमि पर प्रकाश डालिए द्रविड़ आन्दोलन।
उत्तर:
द्रविड आन्दोलन की बागडोर तमिल समाज सुधारक ई.वी. रामा स्वामी नायकर ‘पेरियार’ के हाथों में थी। इस आन्दोलन से एक राजनीतिक संगठन ‘द्रविड – कषगम’ का सूत्रपात हुआ। यह संगठन ब्राह्मणों के वर्चस्व तथा हिन्दी का विरोध करता था तथा उत्तरी भारत के राजनीतिक, आर्थिक और सांस्कृतिक प्रभुत्व को नकारते हुए क्षेत्रीय गौरव की प्रतिष्ठा पर जोर देता था। प्रारम्भ में द्रविड आन्दोलन समग्र दक्षिण भारतीय सन्दर्भ में अपनी बात रखता था लेकिन अन्य दक्षिणी राज्यों से समर्थन न मिलने के कारण धीरे-धीरे तमिलनाडु तक ही सिमट कर रह गया। बाद में द्रविड कषगम दो धड़ों में बँट गया और आन्दोलन की समूची राजनीतिक विरासत द्रविड मुनेत्र कषगम के पाले में केन्द्रित हो गयी।

JAC Class 12 Political Science Important Questions Chapter 8 क्षेत्रीय आकांक्षाएँ

प्रश्न 25.
क्षेत्रवाद क्या है? यह भारत की राज्य व्यवस्था को किस प्रकार प्रभावित करता है?
उत्तर:
क्षेत्रवाद: क्षेत्रवाद का अर्थ किसी ऐसे छोटे से क्षेत्र से है जो भाषायी धार्मिक, भौगोलिक, सामाजिक अथवा ऐसे ही अन्य कारक के आधार पर अपने पृथक् अस्तित्व के लिए प्रयत्नशील है। इस प्रकार क्षेत्रवाद से अभिप्राय है राज्य की तुलना में किसी क्षेत्र विशेष से लगाव| क्षेत्रवाद के प्रभाव: भारत की राज्य व्यवस्था को क्षेत्रवाद निम्न प्रकार से प्रभावित करता है।

  1. क्षेत्रवाद के आधार पर राज्य केन्द्र सरकार से सौदेबाजी करते हैं।
  2. क्षेत्रवाद ने कुछ हद तक भारतीय राजनीति में हिंसक गतिविधियों को उभारा है।
  3. चुनावों के समय क्षेत्रवाद के आधार पर राजनीतिक दल उम्मीदवारों का चुनाव करते हैं और क्षेत्रीय भावनाओं को भड़काकर वोट प्राप्त करने की चेष्टा करते हैं।
  4. मन्त्रिमण्डल का निर्माण करते समय मन्त्रिमण्डल में प्रायः सभी मुख्य क्षेत्रों के प्रतिनिधियों को लिया जाता है।

प्रश्न 26. भारत में क्षेत्रवाद के उदय के चार कारण बताइये।
उत्तर:
क्षेत्रवाद के कारण: क्षेत्रवाद के उदय के प्रमुख कारण निम्नलिखित हैं।

  1. आर्थिक असन्तुलन:क्षेत्र विशेष के लोगों की यह धारणा है कि पिछड़ेपन के कारण उनके साथ भेदभाव किया जा रहा है तथा उनके आर्थिक विकास की उपेक्षा की जा रही है, यह भावना भी क्षेत्रवाद को बढ़ावा देती है।
  2. भाषागत विभिन्नताएँ: भारत में भाषा के आधार पर अनेक राज्यों का निर्माण हुआ है।
  3. राज्यों के आकार में असमानता: राज्यों का विशाल आकार भी क्षेत्रवाद को बढ़ावा देता है।
  4. प्रशासनिक कारण: प्रशासनिक कारणों से भी विभिन्न राज्यों की प्रगति में अन्तर रहा है, पंचवर्षीय योजनाओं के द्वारा भी राज्यों का समान विकास नहीं हुआ। यह अन्तर भी क्षेत्रवाद को बढ़ावा देता है।

प्रश्न 27.
संविधान की धारा 370 क्या है? इस प्रावधान का विरोध क्यों हो रहा है?
उत्तर:
संविधान की धारा 370: कश्मीर को संविधान में धारा 370 के तहत विशेष दर्जा दिया गया है। धारा 370 के अन्तर्गत जम्मू-कश्मीर को भारत के अन्य राज्यों के मुकाबले अधिक स्वायत्तता दी गई है। राज्य का अपना संविधान है। धारा 370 का विरोध: धारा 370 का विरोध लोगों का एक समूह इस आधार पर कर रहा है कि जम्मू-कश्मीर राज्य को धारा 370 के अन्तर्गत विशेष दर्जा देने से यह भारत के साथ नहीं जुड़ पाया है। अतः धारा 370 को समाप्त कर जम्मू-कश्मीर राज्य को भी अन्य राज्यों के समान होना चाहिए।

प्रश्न 28.
क्षेत्रीय असन्तुलन से आप क्या समझते हैं? भारतीय राजनीतिक व्यवस्था पर इसके प्रभावों का संक्षेप में वर्णन कीजिए।
उत्तर:
क्षेत्रीय असन्तुलन: क्षेत्रीय असन्तुलन का अर्थ यह है कि भारत के विभिन्न राज्यों तथा क्षेत्रों का विकास एक जैसा नहीं है। भिन्न-भिन्न क्षेत्रों के विकास स्तर और लोगों के जीवन स्तर में पाये जाने वाले अन्तर को क्षेत्रीय असन्तुलन का नाम दिया जाता है। क्षेत्रीय असन्तुलन के प्रभाव: क्षेत्रीय असन्तुलन भारतीय लोकतन्त्र पर मुख्य रूप से निम्नलिखित प्रभाव डाल रहा

  1. पिछड़े क्षेत्रों में असन्तुष्टता की भावना बड़ी तेजी से बढ़ रही है।
  2. क्षेत्रीय असन्तुलन से क्षेत्रवाद की भावना को बल मिला है।
  3. क्षेत्रीय असन्तुलन ने अनेक क्षेत्रीय दलों को जन्म दिया है।
  4. क्षेत्रीय असन्तुलन से पृथकतावाद तथा आतंकवादी गतिविधियों को बढ़ावा मिला है।

प्रश्न 29.
भारत में क्षेत्रीय असन्तुलन के प्रमुख कारणों का संक्षेप में वर्णन कीजिए।
उत्तर:
क्षेत्रीय असन्तुलन के कारण: भारत में क्षेत्रीय असन्तुलन के प्रमुख कारण अग्रलिखित हैं।

  1. भौगोलिक विषमताओं ने क्षेत्रीय असन्तुलन पैदा किया है। परिस्थितियों के कारण भारत में एक ओर राजस्थान जैसा मरुस्थल है। जो कम उपजाऊ है तो दूसरी ओर पंजाब जैसे उपजाऊ क्षेत्र हैं।
  2. भाषा की विभिन्नता ने क्षेत्रीय असन्तुलन को बढ़ावा दिया है।
  3. ब्रिटिश सरकार ने कुछ क्षेत्रों का विकास किया और कुछ का नहीं किया, जिससे क्षेत्रीय असन्तुलन पैदा हुआ।
  4. क्षेत्रीय असन्तुलन का एक महत्त्वपूर्ण कारण नेताओं की अपने निर्वाचन क्षेत्र के विकास पर अधिक बल देने की प्रवृत्ति भी है।

प्रश्न 30.
क्षेत्रीय असन्तुलन को दूर करने के सुझाव दीजिए।
उत्तर:
क्षेत्रीय असन्तुलन को दूर करने के उपाय: क्षेत्रीय असन्तुलन को दूर करने हेतु निम्नलिखित सुझाव दिये जा सकते हैं।

  1. पिछड़े हुए क्षेत्रों के विकास के लिए विशेष प्रयास किए जाएँ। पिछड़े क्षेत्रों में विशेषकर बिजली, यातायात व संचार के साधनों का विकास किया जाए।
  2. पिछड़े लोगों व जन-जातियों के विकास के लिए विशेष कदम उठाए जाएँ।
  3. जो प्रशासनिक अधिकारी आदिवासी क्षेत्रों में नियुक्त किए जाएँ उन्हें विशेष प्रशिक्षण दिया जाए और उन्हीं को नियुक्त किया जाए जो इन क्षेत्रों के बारे में थोड़ा-बहुत ज्ञान भी रखते हों।
  4. केन्द्रीय मन्त्रिमण्डल में सभी क्षेत्रों को उचित प्रतिनिधित्व दिया जाए।

प्रश्न 31.
क्षेत्रीय असन्तुलन क्षेत्रवाद का जनक है। व्याख्या कीजिए।
अथवा
क्षेत्रीय असन्तुलन भारत में क्षेत्रवाद का प्रमुख कारण है। समझाइये
उत्तर:
क्षेत्रीय असन्तुलन क्षेत्रवाद के जनक के रूप में – क्षेत्रीय असन्तुलन से अभिप्राय विभिन्न क्षेत्रों के बीच प्रति व्यक्ति आय, साक्षरता दरों, स्वास्थ्य और चिकित्सा सेवाओं की उपलब्धता, औद्योगीकरण का स्तर आदि के आधार पर अन्तर पाया जाना है। भारत में विभिन्न राज्यों के बीच बड़े पैमाने पर असन्तुलन पाया जाता है। क्षेत्रीय असन्तुलन ने भारत में निम्न रूप में क्षेत्रवाद को पैदा किया है।

  1. क्षेत्रीय विभिन्नताओं एवं असन्तुलन के कारण क्षेत्रीय भेदभाव को बढ़ावा मिला है।
  2. भारत में क्षेत्रीय असन्तुलन के कारण क्षेत्रवादी भावनाओं को बल मिला है। इसके कारण कई क्षेत्रों ने पृथक् राज्य की मांग की है।
  3. क्षेत्रीय असन्तुलन ने क्षेत्रवादी हिंसा, आन्दोलनों व तोड़-फोड़ को बढ़ावा दिया है।
  4. अनेक क्षेत्रीय दल क्षेत्रीय असन्तुलन के कारण ही बने हैं जो अब क्षेत्रवाद को बढ़ावा दे रहे हैं।

प्रश्न 32.
भारत में दबाव की प्रक्रिया के रूप में क्षेत्रवाद की भूमिका को स्पष्ट कीजिए।
उत्तर:
भारत में दबाव की प्रक्रिया के रूप में क्षेत्रवाद की भूमिका- भारत में दबाव की प्रक्रिया के रूप में क्षेत्रवाद को निम्न प्रकार से स्पष्ट किया जा सकता है।

  1. दबाव की प्रक्रिया के रूप में क्षेत्रवाद एक सीमा तक भारत के विकास में गति प्रदान करता है। क्षेत्रवादी नेतृत्व सत्ता में रहकर अपने राज्यों के विकास के लिए विशेष प्रयत्न करता है। तमिलनाडु, पंजाब व हरियाणा इसके प्रमाण हैं।
  2. दबाव की प्रक्रिया के रूप में क्षेत्रवाद अनेक बार पूर्ण या पृथक् राज्य की मांग के रूप में उभरता है। इसके कारण अनेक आन्दोलन हुए और अनेक पृथक् राज्यों जैसे पंजाब, हरियाणा, गुजरात, मेघालय, मणिपुर, त्रिपुरा आदि का जन्म हुआ।
  3. दबाव की प्रक्रिया की भूमिका में क्षेत्रवाद का एक अन्य रूप अन्तर्राज्यीय नदी विवादों के रूप में सामने आया है। कावेरी, रावी, व्यास नदियों का पानी आदि इसके प्रमुख उदाहरण हैं।

प्रश्न 33.
” क्षेत्रवाद का अभिप्राय पृथकतावाद नहीं है ।” व्याख्या कीजिये।
उत्तर:
क्षेत्रवाद क्षेत्रीय असन्तुलन का परिणाम है। क्षेत्रीय हितों के संरक्षण हेतु यह लोकतंत्र की प्राणवायु है। भारत के विभिन्न क्षेत्रों में काफी समय से अनेक क्षेत्रवादी आंदोलन चल रहे हैं। ये आंदोलन अपने क्षेत्र को भारतीय संघ में एक अलग राज्य की माँग करते हैं। झारखण्ड, छत्तीसगढ़ के क्षेत्रवादी आंदोलन इसी तरह के थे। क्षेत्रवादी आंदोलन अपने क्षेत्र में आर्थिक विकास की गति को तेज करना चाहते हैं तथा अपनी सांस्कृतिक भाषायी पहचान भी बनाए रखना चाहते हैं। इस प्रकार क्षेत्रवाद का अभिप्राय पृथकतावाद नहीं है।

प्रश्न 34.
लोकतांत्रिक दृष्टिकोण से आपका क्या अभिप्राय है?
उत्तर:
भारत ने विविधता के सवाल पर लोकतांत्रिक दृष्टिकोण को अपनाया। लोकतंत्र में क्षेत्रीय आकांक्षाओं की राजनीतिक अभिव्यक्ति की अनुमति है और लोकतंत्र क्षेत्रीयता को राष्ट्र-विरोधी नहीं मानता। लोकतांत्रिक राजनीति में इस बात के पूरे अवसर होते हैं कि विभिन्न दल और समूह क्षेत्रीय पहचान, आकांक्षा अथवा किसी खास क्षेत्रीय समस्या को आधार बनाकर लोगों की भावनाओं की नुमाइंदगी करें। इस तरह लोकतांत्रिक राजनीति की प्रक्रिया में क्षेत्रीय आकांक्षाएँ और बलवती होती हैं। लोकतांत्रिक राजनीति का एक अर्थ यह भी है कि क्षेत्रीय मुद्दों और समस्याओं पर नीति-निर्माण की प्रक्रिया में समुचित ध्यान दिया जाएगा और उन्हें इसमें भागीदारी दी जाएगी।

JAC Class 12 Political Science Important Questions Chapter 8 क्षेत्रीय आकांक्षाएँ

प्रश्न 35.
जम्मू और कश्मीर के सामाजिक और राजनीतिक क्षेत्रों के बारे में बताइए।
उत्तर:
जम्मू और कश्मीर तीन सामाजिक और राजनीतिक क्षेत्रों: जम्मू, कश्मीर और लद्दाख से बना हुआ है।

  1. जम्मू: इस क्षेत्र में छोटी पहाड़ियाँ और मैदानी भाग हैं। इसमें मुख्य रूप से हिन्दू रहते हैं। मुसलमान, सिख और अन्य मतों के लोग भी रहते हैं।
  2. कश्मीर: यह क्षेत्र मुख्य रूप से कश्मीर घाटी है। यहाँ रहने वाले अधिकतर कश्मीरी मुसलमान हैं और शेष हिन्दू, सिख, बौद्ध तथा अन्य हैं।
  3. लद्दाख: यह पहाड़ी क्षेत्र है। इसकी जनसंख्या बहुत कम है, जिसमें बराबर संख्या में बौद्ध और मुसलमान रहते हैं।

प्रश्न 36.
कश्मीरियत से आपका क्या तात्पर्य है?
उत्तर:
जम्मू और कश्मीर एक राजसी रियासत थी। यहाँ हिन्दू राजा हरिसिंह का शासन था। हरिसिंह भारत या पाकिस्तान में न शामिल होकर अपना स्वतंत्र राष्ट्र बनाना चाहते थे। पाकिस्तानी नेताओं के अनुसार कश्मीर पाकिस्तान का हिस्सा है क्योंकि वहाँ अधिकांश आबादी मुसलमान थी। परंतु उस रियासत के लोगों ने इसे इस तरह नहीं देखा उन्होंने सोचा कि सबसे पहले वे कश्मीरी हैं। क्षेत्रीय अभिलाषा का यह मुद्दा कश्मीरियत कहलाता है।

प्रश्न 37.
पंजाब समझौते के मुख्य प्रावधानों का उल्लेख कीजिए।
उत्तर:
पंजाब समझौता: पंजाब समझौते के महत्त्वपूर्ण प्रावधान निम्न हैं।

  1. मारे गये निरपराध व्यक्तियों के लिए मुआवजा: एक सितम्बर, 1982 के बाद हुई किसी कार्यवाही में आन्दोलन में मारे गये लोगों को अनुग्रह राशि के भुगतान के साथ सम्पत्ति की क्षति के लिए मुआवजा दिया जायेगा।
  2. सेना में भर्ती: देश के सभी नागरिकों को सेना में भर्ती का अधिकार होगा और चयन के लिए केवल योग्यता ही आधार होगा।
  3. नवम्बर दंगों की जाँच: दिल्ली में नवम्बर में हुए दंगों की जांच कर रहे रंगनाथ मिश्र आयोग का कार्यक्षेत्र बढ़ाकर उसमें बोकारो और कानपुर में हुए उपद्रवों की जाँच को शामिल किया जायेगा।
  4. सेना से निकाले हुए व्यक्तियों का पुनर्वास – सेना से निकाले हुए व्यक्तियों को पुनर्वास और उन्हें लाभकारी रोजगार दिलाने के प्रयास किये जायेंगे।

प्रश्न 38.
असम समझौता क्या था और इसके क्या परिणाम हुए?
उत्तर:
असम समझौता: 1985 में प्रधानमंत्री राजीव गाँधी और आसू के बीच एक समझौता हुआ जिसमें यह तय किया गया कि जो लोग बांग्लादेश युद्ध के दौरान या उसके बाद के वर्षों में असम आए हैं, उनकी पहचान की जाएगी और . उन्हें वापस भेजा जायेगा। समझौते के परिणाम: समझौते के निम्न प्रमुख परिणाम निकले

  1. समझौते के बाद ‘आसू’ और असम-गण-संग्राम परिषद् ने साथ मिलकर ‘असम-गण- क्षेत्रीय राजनीतिक दल बनाया।
  2. असम गण परिषद् 1985 में इस वायदे के साथ सत्ता में आया कि विदेशी लोगों की समस्या का समाधान कर लिया जायेगा।
  3. असम समझौते से प्रदेश में शान्ति कायम हुई तथा प्रदेश की राजनीति का चेहरा बदल गया।

प्रश्न 39.
शेख अब्दुल्ला के जीवन के कुछ प्रमुख पहलुओं का संक्षेप में उल्लेख कीजिए।
उत्तर:
शेख अब्दुल्ला:
शेख अब्दुल्ला का जन्म 1905 में हुआ। वे भारतीय स्वतन्त्रता से पूर्व ही जम्मू एवं कश्मीर के नेता के रूप में उभरे। वे जम्मू-कश्मीर को स्वायत्तता दिलाने के साथ-साथ वहाँ धर्मनिरपेक्षता की स्थापना के समर्थक थे। उन्होंने राजशाही के विरुद्ध राज्य में जन-आन्दोलन का नेतृत्व किया। वे धर्मनिरपेक्षता के आधार पर जीवन भर पाकिस्तान का विरोध करते रहे। वे नेशनल कान्फ्रेंस के संगठनकर्ता और प्रमुख नेता थे।

वे भारत में जम्मू-कश्मीर के विलय के उपरान्त जम्मू-कश्मीर के प्रधानमंत्री (1947 में) बने। उनके मन्त्रिमण्डल को भारत सरकार की कांग्रेस सरकार ने 1953 में बर्खास्त कर दिया था तभी से 1968 तक उन्हें कारावास में ही रखा। 1974 में इन्दिरा गाँधी की कांग्रेस सरकार से समझौता हुआ। वे राज्य के मुख्यमन्त्री पद पर आरूढ़ हुए। 1982 में उनका देहान्त हो गया।

प्रश्न 40.
लालडेंगा का संक्षिप्त परिचय दीजिए।
उत्तर:
लालडेंगा-लालडेंगा का जन्म 1937 में हुआ। वे मिजो नेशनल फ्रंट के संस्थापक और सबसे ख्याति प्राप्त नेता थे। 1959 में मिजोरम में पड़े भयंकर अकाल और उस समय की असम सरकार द्वारा उस समय के अकाल की समस्या के समाधान में विफल होने के कारण वे देश-विद्रोही बन गए। वे अनेक वर्षों तक भारत के विरुद्ध सशस्त्र संघर्ष करते रहे। यह संघर्ष लगभग बीस वर्षों तक चला। वे पाकिस्तान में एक राज्य शरणार्थी के रूप में रहते हुए भी भारत विरोधी गतिविधियाँ चलाते रहे।

अंत में वे प्रधानमंत्री राजीव गाँधी के बुलाने पर स्वदेश लौटे और 1986 में राजीव गाँधी के साथ उन्होंने सुलह की और दोनों ने एक समझौते पर हस्ताक्षर किये और मिजोरम को नया राज्य बनाया गया। लालडेंगा नवनिर्मित मिजोरम के मुख्यमन्त्री बने। 1990 में उनका निधन हो गया।

प्रश्न 41.
राजीव गाँधी का संक्षिप्त परिचय दीजिए।
उत्तर:
राजीव गाँधी फिरोज गाँधी और इन्दिरा गाँधी के पुत्र थे। उनका जन्म 1944 में हुआ। 1980 के बाद वे देश की सक्रिय राजनीति में शामिल हुए। अपनी माँ इन्दिरा गाँधी की हत्या के बाद वे राष्ट्रव्यापी सहानुभूति के वातावरण में भारी बहुमत से 1984 में देश के प्रधानमंत्री बने और 1989 के बीच वह प्रधानमंत्री पद पर रहे। उन्होंने पंजाब में आतंकवाद के विरुद्ध उदारपंथी नीतियों के समर्थक लोंगोवाल से समझौता किया।

उन्हें मिजो विद्रोहियों और असम के छात्र संघों में समझौता करने में सफलता मिली। राजीव देश में उदारवाद या खुली अर्थव्यवस्था एवं कंप्यूटर प्रौद्योगिकी के प्रणेता थे। श्रीलंका नक्सलीय समस्या को सुलझाने के लिए उन्होंने भारतीय शांति सेना को श्रीलंका भेजा। संभवत: ऐसा माना जाता है कि श्रीलंका के विद्रोही तमिल संगठन (एल.टी.टी.ई.) ने आत्मघाती हमले द्वारा 1991 में उनकी हत्या कर दी।

प्रश्न 42.
गोवा को संघ शासित प्रदेश तथा पूर्ण राज्य का दर्जा किस प्रकार प्राप्त हुआ? संक्षेप में उल्लेख कीजिए।
उत्तर:
गोवा को पूर्ण राज्य का दर्जा: 1961 में पुर्तगालियों से गोवा को मुक्त कराने के बाद महाराष्ट्रवादी पार्टी ने गोवा को महाराष्ट्र में मिलाने की माँग रखी जबकि यूनाइटेड गोअन पार्टी ने गोवा को स्वतन्त्र या पृथक् राज्य बनाने की माँग की। फलतः 1967 की जनवरी में केन्द्र सरकार ने गोवा में एक विशेष जनमत सर्वेक्षण कराया। इसमें गोवा के लोगों से पूछा गया कि आप लोग महाराष्ट्र में शामिल होना चाहते हैं अथवा अलग बने रहना चाहते हैं। भारत में यही एकमात्र अवसर था जब किसी मसले पर सरकार ने जनमत की इच्छा को जानने के लिए जनमत संग्रह जैसी प्रक्रिया अपनायी थी। अधिकतर लोगों ने महाराष्ट्र से अलग रहने के पक्ष में मत डाला। इस तरह गोवा संघ शासित प्रदेश बना रहा। अन्ततः 1987 में गोवा भारत संघ का एक राज्य बना।

प्रश्न 43.
1980 के दशक में उत्पन्न पंजाब और असम संकट के बीच एक समानता और एक अन्तर बताइये।
उत्तर:
पंजाब व असम संकट के बीच समानता: 1980 के दशक में पंजाब और असम दोनों में भाषा के आधार पर नवीन राज्य गठन की माँग उठाई गई। इसके तहत पंजाबी और हिन्दी भाषा के आधार पर पंजाब का तीन राज्यों- पंजाब, हरियाणा और हिमाचल प्रदेश में विभाजन हुआ। इसी प्रकार असम भी क्षेत्रीय भाषाओं के आधार पर क्रमशः नगालैंड, मेघालय, मणिपुर, त्रिपुरा, अरुणाचल प्रदेश व मिजोरम और असम सात राज्यों में विभाजित हुआ। पंजाब व असम के विभाजन के बीच अन्तर: पंजाब, हरियाणा व हिमाचल प्रदेश की मांग पूर्णत: भाषा पर आधारित थी जबकि असम से पृथक् हुए राज्यों का आधार भाषा के साथ-साथ संस्कृति और क्षेत्रीय परिवेश भी थे।

प्रश्न 44.
भारत में पूर्वोत्तर की क्षेत्रीय आकांक्षा स्वायत्तता की माँग रही है ।” इस कथन की विवेचना कीजिए।
उत्तर:
भारत में पूर्वोत्तर में स्वायत्तता की माँग भारत में पूर्वोत्तर की क्षेत्रीय आकांक्षा स्वायत्तता की माँग रही है। स्वतंत्रता के समय मणिपुर और त्रिपुरा को छोड़कर पूर्वोत्तर का सारा हिस्सा असम कहलाता था। इस क्षेत्र के गैर असमी लोगों को जब लगा कि असम सरकार उन पर असमी भाषा थोप रही है तो इस क्षेत्र से राजनीतिक स्वायत्तता की माँग उठी। 1970 के दशक में पूरे राज्य में असमी भाषा लादने के खिलाफ विरोध प्रदर्शन और दंगे हुए।

इन्होंने ‘आल पार्टी हिल्स कांफ्रेंस’ का गठन किया और माँग की कि असम से अलग जनजातीय राज्य बनाये जाएं। अन्ततः केन्द्र सरकार ने असम को बाँट कर मेघालय, मिजोरम, अरुणाचल प्रदेश बनाया तथा त्रिपुरा और मणिपुर को भी राज्य का दर्जा दिया करबी और दिमसा समुदायों को जिला परिषद् के अन्तर्गत स्वायत्तता दी गई तथा बोड़ो जनजाति को स्वायत्त परिषद् का दर्जा दिया गया।

JAC Class 12 Political Science Important Questions Chapter 8 क्षेत्रीय आकांक्षाएँ

प्रश्न 45.
मास्टर तारा सिंह का संक्षिप्त परिचय दीजिए।
उत्तर:
मास्टर तारा सिंह: मास्टर तारा सिंह 1885 में जन्मे। वे युवा अवस्था में ही प्रमुख सिख धार्मिक एवं राजनैतिक नेता के रूप में प्रसिद्धि प्राप्त कर सके। वे शिरोमणि गुरुद्वारा प्रबन्ध कमेटी (एस.पी.डी.) के शुरुआती नेताओं में से एक थे। उन्हें इतिहास में अकाली आन्दोलन के सबसे महान नेता के रूप में याद किया जाता है। वे देश की स्वतन्त्रता आन्दोलन के समर्थक, ब्रिटिश सत्ता के विरोधी थे लेकिन उन्होंने केवल मुसलमानों के साथ समझौते की कांग्रेस
नीति का डटकर विरोध किया। वे देश की आजादी के बाद अलग पंजाबी राज्य के निर्माण के समर्थक रहे। 1967 में उनका निधन हो गया।

प्रश्न 46.
कश्मीर का भारत में विलय किस प्रकार हुआ?
उत्तर:
अक्टूबर 1947 में, पाकिस्तान ने कश्मीर पर कब्जा करने के लिए अपनी तरफ से कबायली घुसपैठिए भेजे। इसने महाराजा को भारतीय सैनिक सहायता लेने के लिए बाध्य किया। भारत ने सैनिक सहायता दी और कश्मीर घाटी से. घुसपैठियों को वापस खदेड़ दिया, परंतु भारत ने सहायता देने से पहले महाराजा से विलय प्रपत्र पर हस्ताक्षर करवा लिये। इस प्रकार कश्मीर का भारत में विलय हुआ।

प्रश्न 47.
भारत सरकार ने सन् 2000 में कौनसे तीन नये राज्यों का गठन किया? इनके गठन का उद्देश्य स्पष्ट कीजिए। नये राज्यों के निर्माण के दो उद्देश्य बताइये|
अथवा
उत्तर:
नये राज्यों के निर्माण के उद्देश्य: भारत सरकार ने सन् 2000 में उत्तरांचल (उत्तराखण्ड), झारखण्ड और छत्तीसगढ़ नामक तीन नये राज्यों का गठन किया। इन राज्यों के गठन के प्रमुख उद्देश्य निम्न हैं।
1. ऐतिहासिक कारण: स्वतन्त्र भारत में विभिन्न देशी रियासतों और प्रान्तों को मिलाकर राज्यों का पुनर्गठन किया गया था। लेकिन कुछ रियासतों को यह महसूस होता था कि यदि उनका पृथक् अस्तित्व रहता तो वे न केवल अपनी मौलिक संस्कृति तथा क्षेत्रीय विशिष्टता को बनाये रखते बल्कि सीमित क्षेत्र होने के कारण उनका विकास भी बेहतर और तीव्र गति से सम्भव हो पाता।

2. राजनीतिक महत्त्वाकांक्षाएँ: स्थानीय नेताओं और राजनीतिक दलों ने अपनी राजनीतिक महत्त्वाकांक्षाओं की पूर्ति के लिए जनता को उज्ज्वल भविष्य के नाम पर पृथक् राज्य निर्माण के लिए भड़काया।

प्रश्न 48.
भारत में सिक्किम का विलय किस प्रकार हुआ?
उत्तर:
भारत में सिक्किम का विलय: स्वतंत्रता के समय सिक्किम भारत का अंग तो नहीं था लेकिन उसकी रक्षा और विदेशी मामलों का जिम्मा भारत सरकार का था और वहाँ के आंतरिक प्रशासन की बागडोर यहाँ के राजा चोग्याल के हाथों में थीं। लेकिन सिक्किम के राजा स्थानीय जनता की लोकतांत्रिक आकांक्षाओं को संभाल नहीं सके। वहाँ की नेपाली मूल की जनता में यह भाव घर कर गया कि चोग्याल अल्पसंख्यक लेवचा भूटिया के छोटे से अभिजन तबके का शासन उन पर लाद रहा है। 1975 में अप्रैल में भारत के साथ सिक्किम के पूर्ण विलय का एक प्रस्ताव सिक्किम विधानसभा ने पारित किया। इस प्रस्ताव के बाद सिक्किम में जनमत संग्रह कराया गया जिसमें जनता ने प्रस्ताव के पक्ष में मुहर लगा दी। भारत सरकार ने सिक्किम विधानसभा के अनुरोध को तुरन्त मान लिया तथा सिक्किम भारत का 22वाँ राज्य बन गया।

प्रश्न 49.
भारत में मणिपुर के विलय को स्पष्ट कीजिए।
उत्तर:
भारत में मणिपुर का विलय: वर्तमान में पूर्वोत्तर क्षेत्र में सात राज्य हैं। असम, मेघालय, मिजोरम, नगालैण्ड, अरुणाचल प्रदेश, त्रिपुरा और मणिपुर। इन सात राज्यों को ‘सात बहनें’ कहा जाता है। 1947 के भारत विभाजन से पूर्वोत्तर के इलाके भारत के शेष भागों से एकदम अलग-थलग पड़ गये। अलग-थलग पड़ जाने के कारण इस इलाके में विकास नहीं हो सका। स्वतन्त्रता प्राप्ति के समय मणिपुर भी ब्रिटिश शासन के अधीन था। 15 अक्टूबर, 1949 को भारतीय संघ में भाग ‘ग’ के राज्य के रूप में शामिल हुआ। इसके बाद 1963 में केन्द्र शासित प्रदेश अधिनियम के अन्तर्गत विधानसभा गठित की गयी। 21 जनवरी, 1972 को मणिपुर को पूर्ण राज्य का दर्जा दिया गया।

प्रश्न 50.
संत हरचंद सिंह लोंगोवाल का संक्षिप्त परिचय दीजिए।
उत्तर:
हरचंद सिंह का जन्म 1932 में हुआ था। ये सिखों के धार्मिक एवं राजनीतिक नेता थे। इन्होंने छठे दशक के दौरान राजनीतिक जीवन की शुरुआत अकाली नेता के रूप में की। 1980 में अकाली दल के अध्यक्ष बने। इन्होंने अकालियों की प्रमुख माँगों को लेकर प्रधानमंत्री राजीव गाँधी से समझौता किया। 1985 में एक अज्ञात युवक ने इनकी हत्या कर दी।

प्रश्न 51.
अंगमी जापू फिजो कौन थे? संक्षेप में परिचय दीजिए।
उत्तर:
अंगमी जापू फिजो का जन्म 1904 में हुआ था। वे पूर्वोत्तर भारत में नागालैंड की आजादी के आंदोलन के नेता के रूप में प्रसिद्ध हुए। वे नागा नेशनल काउंसिल के अध्यक्ष बने। उन्होंने नागालैंड को भारत से अलग देश बनाने के लिए भारत सरकार के विरुद्ध अनेक वर्षों तक सशस्त्र संघर्ष चलाया। वे भूमिगत हो गए और पाकिस्तान में शरण ली अपने जीवन के अंतिम तीन वर्ष ब्रिटेन में गुजारें। 1990 में इनका निधन हो गया।

JAC Class 12 Political Science Important Questions Chapter 8 क्षेत्रीय आकांक्षाएँ

प्रश्न 52.
1990 के दशक के मध्यवर्ती वर्षों में पंजाब में किस प्रकार शांति आई? इसके अच्छे परिणाम क्या थे?
उत्तर:
यद्यपि 1992 में पंजाब राज्य में आम चुनाव हुए लेकिन गुस्से में आई जनता ने मतदान में सहयोग नहीं दिया। महज 24 फीसदी मतदाता वोट डालने आए। हालाँकि उग्रवाद को सुरक्षा बलों ने दबा दिया था परंतु पंजाब के लोगों ने, चाहे वे सिख हों या हिन्दू, इस क्रम में अनेक कष्ट और यातनाएँ सहीं। 1990 के दशक के मध्यवर्ती वर्षों में पंजाब में शांति बहाल हुई। इसके पश्चात् 1997 में अकाली दल और भाजपा के गठबंधन को बड़ी विजय मिली। उग्रवाद के खात्मे के बाद के दौर में यह पंजाब का पहला चुनाव था। राज्य में एक बार फिर आर्थिक विकास और सामाजिक परिवर्तन के सवाल प्रमुख हो उठे। हालांकि धार्मिक पहचान यहाँ की जनता के लिए लगातार प्रमुख बनी हुई है लेकिन राजनीति अब धर्मनिरपेक्षता की राह पर चल पड़ी है।

निबन्धात्मक प्रश्न

प्रश्न 1.
सिक्किम का भारत में विलय किस प्रकार हुआ? विस्तार में लिखिए।
उत्तर:
आजादी के समय सिक्किम को भारत की ‘शरणागति’ प्राप्त थी। इसका मतलब यह था कि सिक्किम भारत का अंग नहीं था लेकिन वह पूरी तरह संप्रभु राष्ट्र भी नहीं था। सिक्किम की रक्षा और विदेशी मामलों का जिम्मा भारत सरकार का था जबकि सिक्किम के आंतरिक प्रशासन की बागडोर यहाँ के राजा चोग्याल के हाथों में थी। यह व्यवस्था टिक नहीं पायी क्योंकि सिक्किम के राजा स्थानीय जनता की लोकतांत्रिक आकांक्षाओं को संभाल नहीं सके। यहाँ की आबादी में एक बड़ा हिस्सा नेपालियों का था। नेपाल मूल की जनता के मन में यह भाव घर कर गया कि चोग्याल अल्पसंख्यक लेपचा-भूटिया के एक छोटे से अभिजन तबके का शासन उन पर लाद रहा है। चोग्याल विरोधी दोनों समुदायों के नेताओं ने भारत सरकार से मदद माँगी और भारत सरकार का समर्थन हासिल किया।

सिक्किम विधानसभा के लिए पहला लोकतांत्रिक चुनाव 1974 में हुआ और इसमें सिक्किम काँग्रेस को जीत मिली। यह पार्टी भारत में सिक्किम विलय की पक्षधर थी। सिक्किम विधानसभा ने पहले भारत के सह-प्रान्त बनने की कोशिश की और 1975 के अप्रैल में एक प्रस्ताव पास किया। इस प्रस्ताव में भारत के साथ सिक्किम विलय की बात कही गई थी। इसके बाद तुरंत सिक्किम में जनमत-संग्रह कराया गया और जनमत संग्रह में जनता ने विधानसभा के फैसले पर अपनी मुहर लगा दी। भारत सरकार ने सिक्किम विधानसभा की बात तुरंत मान ली और इस प्रकार सिक्किम, भारत का 22वाँ राज्य बना।

प्रश्न 2.
भारत में नए राज्यों के निर्माण सम्बन्धी दृष्टिकोण का उल्लेख कीजिए।
उत्तर:
भारत में नए राज्यों के निर्माण सम्बन्धी दृष्टिकोण भारत में नए राज्यों के निर्माण की माँग के प्रमुख कारण व दृष्टिकोण निम्नलिखित हैं।
1. आर्थिक असन्तुलन एवं विषमताएँ: स्वतन्त्रता के पश्चात् देश की विकास योजनाओं तथा कार्यक्रमों का लाभ सभी राज्यों को समान रूप से नहीं मिल पाया। परिणामस्वरूप क्षेत्र आर्थिक रूप से पिछड़ गये। उन्होंने नए राज्यों की माँग प्रारम्भ कर दी। विदर्भ, तेलंगाना, उत्तराखण्ड आदि राज्य इसी के अन्तर्गत आते हैं।

2. भाषायी और सांस्कृतिक कारण: भारत भाषायी तथा सांस्कृतिक विविधता वाला देश है। अतः स्वतन्त्रता के बाद इसी आधार पर राज्यों के पुनर्गठन की माँग उठने लगी और इसी आधार पर आंध्रप्रदेश, गुजरात, महाराष्ट्र, हरियाणा. आदि राज्यों का गठन हुआ।

3. ऐतिहासिक कारण: स्वतन्त्र भारत में किसी राज्य में विलीन हुई कुछ रियासतों को यह महसूस होता था कि उनका अलग अस्तित्व रहता तो वे अपनी मौलिक संस्कृति और क्षेत्रीय विशिष्टता को बनाये रखतीं।

4. राजनीतिक महत्त्वाकांक्षाएँ: कुछ स्थानीय नेताओं तथा राजनीतिक दलों ने अपनी महत्त्वाकांक्षाओं की पूर्ति के लिए स्थानीय जनता को पृथक् राज्य निर्माण के लिए भड़काया। झारखण्ड मुक्ति मोर्चा, नगा राष्ट्रीय मोर्चा, गोरखा नेशनल लिबरेशन फ्रंट इसी श्रेणी में आते हैं।

5. विशिष्ट क्षेत्रीय मुद्दे: उत्तराखण्ड राज्य की माँग पहाड़ी क्षेत्र के विकास के सन्दर्भ में तथा झारखण्ड और छत्तीसगढ़ राज्य के निर्माण की माँग आदिवासी बहुल क्षेत्र के विकास के सन्दर्भ में उठी।

प्रश्न 3.
पुर्तगाल से गोवा मुक्ति का संक्षेप में विवरण दीजिए।
अथवा
गोवा का भारत में विलय किस प्रकार हुआ?
उत्तर:
1974 में भारत में अंग्रेजी साम्राज्य का खात्मा हो गया था लेकिन पुर्तगाल ने गोवा, दमन और दीव से अपना शासन हटाने से इनकार कर दिया। यह क्षेत्र सोलहवीं सदी से ही औपनिवेशिक शासन में था। अपने लंबे शासनकाल में पुर्तगाल ने गोवा की जनता का दमन किया था। उसने यहाँ के लोगों को नागरिक के अधिकार से वंचित रखा और जबरदस्ती धर्म-परिवर्तन कराया। आजादी के बाद भारत सरकार ने बड़े धैर्यपूर्वक पुर्तगाल को गोवा से शासन हटाने के लिए रजामंद करने का प्रयत्न किया। गोवा में आजादी के लिए मजबूत जन आंदोलन चला। इस आंदोलन को महाराष्ट्र के समाजवादी सत्याग्रहियों का साथ मिला।

दिसंबर, 1961 में भारत सरकार ने गोवा में अपनी सेना भेज दी। दो दिन की कार्यवाही में भारतीय सेना ने गोवा मुक्त करा लिया। जल्दी ही एक और समस्या उठ खड़ी हुई। महाराष्ट्रवादी गोमांतक पार्टी के नेतृत्व में एक तबके ने माँग रखी कि गोवा को महाराष्ट्र में मिला दिया जाए क्योंकि यह मराठी भाषी क्षेत्र है। परंतु बहुत से गोवावासी गोवानी पहचान और संस्कृति की स्वतंत्र अहमियत बनाए रखना चाहते थे। कोंकणी भाषा के लिए भी इनके मन में आग्रह था। इस तबके का नेतृत्व यूनाइटेड गोअन पार्टी ने किया। 1967 के जनवरी में केन्द्र सरकार ने गोवा में एक विशेष जनमत सर्वेक्षण कराया। अधिकतर लोगों ने महाराष्ट्र से अलग रहने के पक्ष में मत डाला। इस तरह गोवा संघ शासित प्रदेश बना रहा। अंततः 1987 में गोवा भारत संघ का एक राज्य बना।

प्रश्न 4.
संक्षेप में स्वतंत्र भारत के समक्ष 1947 से 1991 के मध्य तनाव के दायरे के नामों का उल्लेख कीजिए।
उत्तर:
तनाव के दायरे निम्नलिखित हैं।

  1. आजादी के तुरंत बाद ही हमारे देश को विभाजन, विस्थापन, देसी रियासतों के विलय और राज्यों के पुनर्गठन जैसे कठिन मसलों का सामना करना पड़ा। देश और विदेश के अनेक पर्यवेक्षकों का अनुमान था कि भारत एकीकृत राष्ट्र के रूप में ज्यादा दिनों तक टिक नहीं पाएगा।
  2. आजादी के तुरंत बाद जम्मू-कश्मीर का मसला सामने आया। यह मद्दा सिर्फ भारत और पाकिस्तान के बीच संघर्ष का नहीं था। कश्मीर घाटी के लोगों की राजनीतिक आकांक्षाओं का सवाल भी इससे जुड़ा हुआ था।
  3. पूर्वोत्तर के कुछ भागों में भारत का अंग होने के मसले पर सहमति नहीं थी। पहले नागालैंड में और फिर मिजोरम में भारत से अलग होने की माँग उठी । दक्षिण भारत में भी द्रविड़ आंदोलन से जुड़े कुछ समूहों ने अलग राष्ट्र की बात उठायी थी।
  4. अलगाव के इन आंदोलनों के अतिरिक्त देश में भाषा के आधार पर राज्यों के गठन की मांग करते हुए जन आंदोलन चले। मौजूदा आंध्रप्रदेश, कर्नाटक, महाराष्ट्र और गुजरात ऐसे ही आंदोलनों वाले राज्य हैं। दक्षिण भारत के कुछ हिस्सों खासकर तमिलनाडु में हिन्दी को राजभाषा बनाने के खिलाफ विरोध आंदोलन चला।
  5. 1950 के दशक के उत्तरार्द्ध से पंजाबी भाषी लोगों ने अलग राज्य बनाने की आवाज उठानी शुरू कर दी। उनकी माँग आखिरकार मान ली गई और 1966 में पंजाब और हरियाणा नाम से राज्य बनाए गए। बाद में छत्तीसगढ़, उत्तराखंड और झारखंड का गठन हुआ। विविधता की चुनौती से निपटने के लिए देश की अंदरूनी सीमा रेखाओं का पुनर्निर्धारण किया गया।

JAC Class 12 Political Science Important Questions Chapter 8 क्षेत्रीय आकांक्षाएँ

प्रश्न 5.
भारत के उत्तर पूर्वी भाग में बढ़ती राजनीतिक हिंसा की व्याख्या कीजिए।
उत्तर:
भारत के उत्तर-पूर्वी भाग में बढ़ती राजनीतिक हिंसा: भारत के उत्तर-1 – पूर्वी भाग में बढ़ती राजनीतिक हिंसा के मूल में निम्नलिखित तीन मुद्दे प्रमुख रहे हैं। यथा
1. स्वायत्तता की माँग:
स्वतंत्रता के समय मणिपुर और त्रिपुरा को छोड़कर पूर्वोत्तर का सारा हिस्सा असम कहलाता था। इस क्षेत्र के गैर- असमी लोगों को जब लगा कि असम की सरकार उन पर असमी भाषा थोप रही है तो इस इलाके से राजनीतिक स्वायत्तता की माँग उठी। 1970 के दशक में पूरे राज्य में असमी भाषा लादने के खिलाफ विरोध प्रदर्शन और दंगे हुए। इन्होंने ‘आल पार्टी हिल्स कांफ्रेंस’ का गठन किया और माँग की कि असम से अलग एक जनजातीय राज्य बनाया जाये। संजीव पास बुक्स अन्ततः केन्द्र सरकार ने असम को बाँटकर मेघालय, मिजोरम, अरुणाचल प्रदेश बनाया तथा त्रिपुरा और मणिपुर को भी राज्य का दर्जा दिया गया।

2. अलगाववादी आंदोलन:
पूर्वोत्तर के कुछ समूहों ने सिद्धान्तगत तैयारी के साथ अलग देश बनाने की माँग भी की। 1966 में लालडेंगा के नेतृत्व में मिजो नेशनल फ्रंट ने आजादी की माँग करते हुए सशस्त्र अभियान शुरू किया और भारतीय सेना और मिजो विद्रोहियों के बीच दो दशक तक लड़ाई चली। अन्ततः 1986 में राजीव गाँधी और लालडेंगा के बीच शांति समझौता हुआ।

3. बाहरी लोगों के खिलाफ आंदोलन:
बांग्लादेश से बहुत सी मुस्लिम आबादी असम में आकर बसी। इससे असमी लोगों के मन में यह भावना घर कर गई कि इन विदेशी लोगों को पहचान कर उन्हें अपने देश नहीं भेजा गया तो स्थानीय जनता अल्पसंख्यक हो जायेगी।
1979 में ‘आसू’ नामक छात्र संगठन ने विदेशियों के विरोध में एक आंदोलन चलाया जिसे पूरे असम का समर्थन मिला। आंदोलन के दौरान हिंसक और त्रासद घटनाएँ भी हुईं। अन्ततः 1985 में सरकार के साथ एक समझौता हुआ और हिंसक आन्दोलन समाप्त हुआ।

प्रश्न 6.
जम्मू-कश्मीर की 1948 से 1986 के मध्य राजनीति से जुड़ी प्रमुख घटनाओं का विवरण लिखिए।
उत्तर:

  1. जम्मू-कश्मीर में 1948 के उपरांत तथा 1952 तक की राजनीति: प्रधानमंत्री बनने के बाद, शेख अब्दुल्ला ने भूमि सुधार और अन्य नीतियाँ शुरू कीं जिनसे सामान्य जन को लाभ पहुँचा। हालाँकि कश्मीर के दर्जे पर उनकी स्थिति के विषय में उनके और केन्द्र सरकार के बीच मतभेद बढ़ता गया।
  2. शेख अब्दुल्ला की बर्खास्तगी एवं चुनाव: 1953 में शेख अब्दुल्ला को बर्खास्त कर दिया गया और कई वर्षों तक कैद रखा गया। शेख अब्दुल्ला के बाद जो नेता सत्तासीन हुए उनको उतना लोकप्रिय समर्थन नहीं मिला और वह राज्य में शासन नहीं चला पाए जिसका मुख्य कारण केन्द्र का समर्थन था। विभिन्न चुनावों में अनाचार और हेरफेर संबंधी गंभीर आरोप थे।
  3. जम्मू-कश्मीर में 1953 से 1977 तक की राजनीतिक घटनाएँ
    • 1953 से 1974 के बीच की अवधध में कांग्रेस पार्टी मे राज्य की नीतियों पर प्रभाव डाला। विभाजित हो चुकी नेशनल कांफ्रेंस काँग्रेस के समर्थन से राज्य में कुछ समय तक सत्तासीन रही लेकिन बाद में वह काँग्रेस में मिल गई। इस तरह राज्य की सत्ता सीधे काँग्रेस के नियंत्रण में आ गई। इसी बीच शेख अब्दुल्ला और भारत सरकार के बीच समझौते की कोशिश जारी रही।
    • 1965 में जम्मू और कश्मीर के संविधान में परिवर्तन करके राज्य के प्रधानमंत्री का पदनाम बदलकर मुख्यमंत्री कर दिया गया। इसके अनुसार, भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस के गुलाम मोहम्मद सादिक राज्य के पहले मुख्यमंत्री बने।
    • 1974 में इंदिरा गाँधी का शेख अब्दुल्ला के साथ समझौता हुआ और वे राज्य के मुख्यमंत्री बन गए। उन्होंने नेशनल कांफ्रेंस को फिर से खड़ा किया और 1977 के विधानसभा चुनाव में बहुमत से जीत हासिल की।
  4. जम्मू-कश्मीर फारूख अब्दुल्ला के प्रथम कार्यकाल में (1982-1986): सन् 1982 में शेख अब्दुल्ला की मृत्यु के पश्चात् नेशनल कांफ्रेंस के नेतृत्व की कमान उनके पुत्र फारूख अब्दुल्ला ने संभाली और मुख्यमंत्री बने। परंतु कुछ ही समय बाद उन्हें पदच्युत कर दिया गया और नेशनल कांफ्रेंस से अलग हुआ एक गुट अल्प अवधि के लिए सत्ता में आया । केन्द्र सरकार के हस्तक्षेप से फारूख अब्दुल्ला की सरकार को हटाने पर कश्मीर में नाराजगी की भावना पैदा हुई। 1986 में नेशनल कांफ्रेंस ने केन्द्र में सत्तासीन पार्टी के साथ चुनावी गठबंधन किया।

प्रश्न 7.
भारत के कुछ भागों में व्याप्त अलगाववादी आंदोलन से हम क्या सबक सीख सकते हैं?
उत्तर:
1980 के बाद के दौर में भारत के कुछ भागों में व्याप्त अलगाववादी आन्दोलन से हम अग्रलिखित सबक सीख सकते हैं।

  1. क्षेत्रीय आकांक्षाएँ लोकतांत्रिक राजनीति का अभिन्न अंग हैं। क्षेत्रीय आकांक्षाएँ लोकतांत्रिक राजनीति का अभिन्न अंग हैं। अतः भारत को क्षेत्रीय आकांक्षाओं से निपटने की तैयारी लगातार रखनी होगी।
  2. क्षेत्रीय आकांक्षाओं के लिए लोकतांत्रिक बातचीत का रास्ता ही उचित है – क्षेत्रीय आकांक्षाओं को दबाने की जगह उनके साथ लोकतांत्रिक बातचीत का तरीका अपनाना सबसे अच्छा होता है। उदाहरण के लिए पंजाब के उग्रवाद, पूर्वोत्तर के अलगाववादी आन्दोलन तथा कश्मीर समस्या पर बातचीत के जरिये सरकार ने क्षेत्रीय आंदोलनों के साथ समझौता किया। इससे सौहार्द का माहौल बना और कई क्षेत्रों में तनाव कम हुआ।
  3. साझेदारी के महत्त्व को समझना: केवल लोकतांत्रिक ढाँचा खड़ा कर लेना ही पर्याप्त नहीं है। इसके साथ ही विभिन्न क्षेत्रों के दलों और समूहों को केन्द्रीय राजव्यवस्था में हिस्सेदारी बनाना भी जरूरी है। यदि राष्ट्रीय स्तर के निर्णयों में क्षेत्रों को वजन नहीं दिया गया तो उनमें अन्याय और अलगाव का बोध पनपेगा।
  4. आर्थिक विकास की प्रक्रिया में पिछड़ेपन को प्राथमिकता दें: भारत में आर्थिक विकास की प्रक्रिया का एक तथ्य क्षेत्रीय असंतुलन भी है। ऐसे में पिछड़े इलाकों को लगता है कि उनके साथ भेदभाव हो रहा है। ऐसी स्थिति में यह प्रयास किया जाना चाहिए कि पिछड़े इलाकों को लगे कि उनके पिछड़ेपन को प्राथमिकता के आधार पर दूर किया जा रहा है।

प्रश्न 8.
उत्तर-पूर्वी राज्यों की चुनौतियों एवं उसकी अनुक्रियाओं पर एक नोट लिखिए।
उत्तर:
उत्तर-पूर्वी राज्यों की चुनौतियाँ भारत का उत्तर-पूर्वी क्षेत्र सात राज्यों (असम, अरुणाचल प्रदेश, मेघालय, मणिपुर, नगालैण्ड, मिजोरम एवं त्रिपुरा) से मिलकर बनता है। इन सात राज्यों को सात बहनें भी कहकर पुकारा जाता है। इन राज्यों की चुनौतियों तथा उनकी अनुक्रियाओं को निम्न प्रकार वर्णित किया गया है।

  1. नगालैण्ड: नगालैण्ड की जनसंख्या लगभग 20 लाख है। नगालैण्ड में अनेक जातियाँ एवं कबीले पाये जाते हैं। इसमें यूनाइटेड डेमोक्रेटिक फ्रंट, नंगा नेशनल डेमोक्रेटिक पार्टी तथा नगा नेशनल सोशलिस्ट काउंसिल जैसे राजनीतिक दल पाये जाते हैं। ये दल अलगाववादियों से सम्बन्धित हैं।
  2. मिजोरम: मिजोरम राज्य की जनसंख्या लगभग 10 लाख है। मिजोरम के मुख्य क्षेत्रीय दल पीपुल्स कान्फ्रेंस तथा मिजो यूनियन पार्टी, मिजोरम में एक अलगाववादी संगठन मिजो नेशनल फ्रंट भी है, जो हिंसक कार्यवाहियों में संलग्न रहता है।
  3. त्रिपुरा: त्रिपुरा की जनसंख्या लगभग 32 लाख है। त्रिपुरा में चार जिले हैं। यहाँ पर छोटे-छोटे क्षेत्रीय राजनीतिक दल हैं। इनमें त्रिपुरा उपजाति युवा समिति तथा त्रिपुरा जन मुक्ति संगठन सेना प्रमुख हैं।
  4. मणिपुर: मणिपुर की जनसंख्या लगभग 32 लाख है। इसमें मणिपुर हिल यूनियन, कूरी नेशनल एसेम्बली तथा मणिपुर जन मुक्ति सेना जैसे क्षेत्रीय दल हैं। अन्तिम दल अलगाववादी दल है।
  5. मेघालय: मेघालय की जनसंख्या लगभग 24 लाख है। मेघालय के कुछ क्षेत्रीय दल ऑल पार्टी हिल लीडर्स कान्फ्रेंस तथा हिल स्टेट पीपुल्स डेमोक्रेटिक पार्टी हैं।
  6. असम: असम की जनसंख्या 2 करोड़ 70 लाख से भी अधिक है। असम में उल्फा नामक एक उग्रवादी एवं अलगाववादी संगठन पाया जाता है।

प्रश्न 9.
द्रविड़ आन्दोलन पर एक लेख लिखिए।
उत्तर:
द्रविड़ आन्दोलन: द्रविड़ आन्दोलन भारत के क्षेत्रीय आन्दोलनों में एक शक्तिशाली आन्दोलन था। देश की राजनीति में यह आन्दोलन क्षेत्रीय भावनाओं की सर्वप्रथम और सबसे प्रबल अभिव्यक्ति था। द्रविड़ आन्दोलन को निम्नलिखित शीर्षकों के अन्तर्गत समझा जा सकता

  1. आन्दोलन का स्वरूप: सर्वप्रथम इस आन्दोलन के नेतृत्व में एक हिस्से की आकांक्षा एक स्वतन्त्र द्रविड़ राज्य बनाने की थी, परन्तु आन्दोलन ने कभी सशस्त्र संघर्ष का मार्ग नहीं अपनाया। अन्य दक्षिणी राज्यों का समर्थन न मिलने के कारण यह आन्दोलन तमिलनाडु तक ही सीमित रहा।
  2. नेतृत्व के साधन: द्रविड़ आन्दोलन का नेतृत्व तमिल सुधारक नेता ई. वी. रामास्वामी नायकर के हाथों में था।
  3. आन्दोलन का संगठन: द्रविड़ आन्दोलन की प्रक्रिया से एक राजनैतिक संगठन द्रविड़ कषगम का सूत्रपात हुआ। यह संगठन ब्राह्मणों के वर्चस्व की खिलाफत (विरोध) करता था। उत्तरी भारत के राजनैतिक, आर्थिक, सांस्कृतिक प्रभुत्व को नकारते हुए क्षेत्रीय गौरव की प्रतिष्ठा पर जोर देता था।
  4. डी. एम. के. की सफलताएँ: 1965 के हिन्दी विरोधी आन्दोलन की सफलता ने डी.एम. के. को जनता के बीच और भी लोकप्रिय बना दिया। 1967 के विधानसभा चुनावों में उसे सफलता मिली।
  5. डी.एम.के. का विभाजन एवं कालान्तर की राजनीतिक घटनाएँ: सी. अन्नादुरै की मृत्यु के बाद डी.एम.के. दल के दो टुकड़े हो गये। इसमें एक दल मूल नाम डी.एम. के. को लेकर आगे चला जबकि दूसरा दल खुद को ऑल इण्डिया अन्नाद्रमुक कहने लगा। तमिलनाडु की राजनीति में ये दोनों दल चार दशकों से दबदबा बनाए हुए हैं।

JAC Class 12 Political Science Important Questions Chapter 8 क्षेत्रीय आकांक्षाएँ

प्रश्न 10.
भारतीय राजनीति में अलगाववादी आंदोलन का वर्णन कीजिये। भारतीय राजनीति में अलगाववादी आंदोलन
उत्तर:
भारतीय राजनीति में अलगाववादी आन्दोलन का विवेचन निम्नलिखित बिन्दुओं के अन्तर्गत स्पष्ट किया गया है।
1. अलगाववाद से आशय: अलगाववाद से अभिप्राय एक राज्य से कुछ क्षेत्र को अलग करके स्वतंत्र राज्य की स्थापना की माँग है अर्थात् सम्पूर्ण इकाई से अलग अपना स्वतंत्र अस्तित्व बनाए रखने की माँग अलगाववाद है। अलगाववाद का उदय उस समय होता है, जब क्षेत्रवाद की भावना उग्र रूप धारण कर लेती है।

2. भारत में हुए प्रमुख अलगाववादी आंदोलन: भारत में प्रमुख अलगाववादी आंदोलन निम्नलिखित रहे

  • जम्मू-कश्मीर में अलगाववादी आंदोलन: स्वतंत्रता के तुरन्त बाद जम्मू-कश्मीर का मामला सामने आया। यह सिर्फ भारत – पाकिस्तान के मध्य संघर्ष का मामला नहीं था। कश्मीर घाटी के लोगों की राजनीतिक आकांक्षाओं का सवाल भी इससे जुड़ा हुआ था। 1989 में जम्मू-कश्मीर में पुनः अलगाववादी राजनीति ने सिर उठाया। अलगाववादियों का एक वर्ग कश्मीर को अलग राष्ट्र बनाना चाहता था जो न तो भारत का हिस्सा हो और न पाक का। केन्द्र ने विभिन्न अलगाववादी समूहों से बातचीत शुरू कर दी है। अलग राष्ट्र की माँग की जगह अब अलगाववादी समूह अपनी बातचीत में भारत संघ के साथ कश्मीर के रिश्ते को पुनर्परिभाषित करने पर जोर दे रहे हैं।
  • पूर्वोत्तर में अलगाववादी आंदोलन: पूर्वोत्तर के कुछ भागों में भारत का अंग होने के मुद्दे पर सहमति नहीं थी। पहले नागालैंड में और फिर मिजोरम में भारत से अलग होने की माँग करते हुए जोरदार आंदोलन चले। भारत के पूर्वोत्तर के राज्य असम, अरुणाचल प्रदेश, मेघालय, मणिपुर, नागालैंड, मिजोरम, त्रिपुरा में इस प्रकार की मागें उठती रहती हैं।
  • द्रविड़ आंदोलन: दक्षिण भारत में द्रविड़ आंदोलन से जुड़े कुछ समूहों ने एक समय अलग राष्ट्र की बात उठायी थी। लेकिन कुछ समय बाद ही दक्षिणी राज्यों का यह आंदोलन समाप्त हो गया ।

3. लगाववादी आंदोलन के कारण: भारतीय राजनीति में अलगाववादी आंदोलन के प्रमुख कारण निम्नलिखित

  • राजनीतिक कारण: भारतीय राजनीति में अलगाववादी भावना को भड़काने में राजनीतिक दलों की संकीर्ण मनोवृत्ति प्रमुख कारण रही है। पूर्वोत्तर के अलगाववादी आंदोलन के पीछे उनकी क्षेत्रीय आकांक्षा रही है।
  • आर्थिक पिछड़ापन: असमान आर्थिक विकास और पिछड़ापन भी अलगाववाद को बढ़ावा देता है। पिछड़े क्षेत्रों में पृथकतावाद की भावना जन्म लेती है।

4. भारतीय राजनीति में अलगाववादी आंदोलन में सबक- भारतीय राजनीति को अलगाववादी आंदोलनों से निम्न शिक्षाएँ मिली हैं।

  • क्षेत्रीय आकांक्षाएँ लोकतांत्रिक राजनीति का अभिन्न अंग हैं। भारत सरकार को इनसे निपटने की तैयारी लगातार रखनी होगी।
  • क्षेत्रीय आकांक्षाओं के लिए लोकतांत्रिक बातचीत का रास्ता ही उचित है।
  • विभिन्न क्षेत्रीय दलों को केन्द्रीय राजनीति का हिस्सा बनाना भी आवश्यक है।
  • आर्थिक विकास में पिछड़े राज्यों को प्राथमिकता दी जाये।

प्रश्न 11.
जम्मू और कश्मीर में 2002 और इससे आगे की राजनीति पर प्रकाश डालिए।
उत्तर:

  1. 2002 में जम्मू और कश्मीर राज्य में चुनाव हुए जिसमें नेशनल कांफ्रेंस पार्टी को हार का सामना करना पड़ा और पीपल्स डेमोक्रेटिक पार्टी और कॉंग्रेस की मिली-जुली सरकार आ गई। मुफ्ती मोहम्मद पहले तीन वर्ष सरकार के मुखिया बनें और बाद में भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस के गुलामनबी आजाद मुखिया बने। परंतु 2008 में राष्ट्रपति शासन लगने के कारण वह अपना कार्यकाल पूरा नहीं कर पाए।
  2. अगला चुनाव नवंबर: दिसंबर के 2008 में हुआ। एक और मिली-जुली सरकार 2009 में उमर अब्दुल्ला के नेतृत्व में सत्ता में आई। परन्तु, राज्य को लगातार हुर्रियत कॉन्फ्रेंस द्वारा पैदा की गई गड़बड़ियों का सामना करना पड़ा।
  3. 2014 में, राज्य में फिर चुनाव हुए, जिसमें पिछले 25 वर्षों में सबसे अधिक मतदान हुआ। परिणामस्वरूप पीडीपी और बीजेपी की गठबंधन वाली सरकार सत्ता में आई। मुफ्ती मोहम्मद सईद के बाद उनकी बेटी महबूबा मुफ्ती
    अप्रैल, 2016 में राज्य की प्रथम महिला मुख्यमंत्री बनी। महबूबा मुफ्ती के कार्यकाल में बाहरी और भीतरी तनाव बढ़ाने वाली बड़ी आतंकवादी घटनाएँ हुईं।
  4. जून, 2018 में बीजेपी द्वारा मुफ्ती सरकार को दिया समर्थन वापस लेने पर वहाँ राष्ट्रपति शासन लागू कर दिया गया। 5 अगस्त, 2019 को जम्मू और कश्मीर पुनर्गठन अधिनियम, 2019 द्वारा अनुच्छेद 370 समाप्त कर दिया और राज्य को पुनर्गठित कर दो केन्द्र शासित प्रदेश – जम्मू और कश्मीर तथा लद्दाख बना दिए गए।

प्रश्न 12.
1980 के बाद के दौर में भारत की राजनीति तनावों के घेरे में रही और समाज के विभिन्न तबकों की माँगों में पटरी बैठा पाने की लोकतांत्रिक राजनीति की क्षमता की परीक्षा हुई। इन उदाहरणों से क्या सबक मिलता है?
उत्तर:

  1. पहला और बुनियादी सबक यह है कि क्षेत्रीय आकांक्षाएँ लोकतांत्रिक राजनीति का अभिन्न अंग हैं। क्षेत्रीय मुद्दे की अभिव्यक्ति कोई असामान्य अथवा लोकतांत्रिक राजनीति के व्याकरण से बाहर की घटना नहीं है। भारत एक बड़ा लोकतंत्र है और यहां विभिन्नताएँ भी बड़े पैमाने पर हैं। अतः भारत को क्षेत्रीय आकांक्षाओं से निपटने की तैयारी लगातार रखनी होगी।
  2. दूसरा सबक यह है कि क्षेत्रीय आकांक्षाओं को दबाने की जगह उनके साथ लोकतांत्रिक बातचीत का तरीका अपनाना सबसे अच्छा होता है।
  3. तीसरा सबक है सत्ता की साझेदारी के महत्त्व को समझना। सिर्फ लोकतांत्रिक ढाँचा खड़ा कर लेना ही काफी नहीं होता बल्कि इसके साथ ही विभिन्न क्षेत्रों के दलों और समूहों को केन्द्रीय राजव्यवस्था में हिस्सेदार बनाना भी जरूरी है।
  4. चौथा सबक यह है कि आर्थिक विकास के ऐतबार से विभिन्न इलाकों के बीच असमानता हुई तो पिछड़े क्षेत्रों को लगेगा कि उनके साथ भेदभाव हो रहा है। भारत में आर्थिक विकास प्रक्रिया का एक तथ्य क्षेत्रीय असंतुलन भी है। ऐसे में स्वाभाविक है कि पिछड़े प्रदेशों अथवा कुछ प्रदेशों के पिछड़े इलाकों को लगे कि उनके पिछड़ेपन को प्राथमिकता के आधार पर दूर किया जाना चाहिए।
  5. सबसे आखिरी और महत्त्वपूर्ण बात यह है कि इन मामलों से हमें अपने संविधान निर्माताओं की दूरदृष्टि का पता चलता है। वे विभिन्नताओं को लेकर अत्यंत सजग थे। हमारे संविधान के प्रावधान इस बात के साक्ष्य हैं। संविधान की छठी अनुसूची में विभिन्न जनजातियों को अपने आचार-व्यवहार और पारंपरिक नियमों को संरक्षित रखने की पूर्ण स्वायत्तता दी गई है। पूर्वोत्तर की कुछ जटिल राजनीतिक समस्याओं को सुलझाने में ये प्रावधान बड़े निर्णायक साबित हुए।

JAC Class 9 Maths Notes Chapter 5 युक्लिड के ज्यामिति का परिचय

Students should go through these JAC Class 9 Maths Notes Chapter 5 युक्लिड के ज्यामिति का परिचय will seemingly help to get a clear insight into all the important concepts.

JAC Board Class 9 Maths Notes Chapter 5 युक्लिड के ज्यामिति का परिचय

प्रस्तावना : शब्द ज्यामिति (geometry) यूनानी भाषा के दो शब्दों ‘जियो’ (geo) और ‘मेट्रन’ (metrein) से मिलकर बना है। जियो का अर्थ है ‘पृथ्वी’ और मेटून का अर्थ है ‘मापना’ अर्थात् ज्यामिति का उदय भूमि मापने की आवश्यकता के कारण हुआ होना प्रतीत होता है।

→ यद्यपि यूक्लिड ने ज्यामिति के बिन्दु, रेखा और तल को अपने शब्दों में परिभाषित किया था, परन्तु गणितज्ञों ने इन परिभाषाओं को आज तक पूरी तरह से स्वीकार नहीं किया है। इसलिए ज्यामिति में इन्हें अपरिभाषित पदों के रूप में ही लिया जाता है।

बिन्दु-रेखा-पृष्ठ पर यूक्लिड की परिभाषाएँ :

  • बिन्दु (Point) वह है जिसका कोई भाग नहीं होता।
  • रेखा (Line) चौड़ाई रहित लम्बाई होती है।
  • किसी रेखा के अन्तिम सिरे बिन्दु होते हैं ।
  • सीधी रेखा (Straight line) ऐसी रेखा है जो स्वयं पर बिन्दुओं के साथ सपाट रूप से स्थित होती है।
  • पृष्ठ (Surface) वह है जिसकी केवल लम्बाई और चौड़ाई होती है।
  • प्रत्येक पृष्ठ के किनारे (edges) रेखाएँ होती हैं।
  • समतल पृष्ठ (Plane Surface) स्वयं पर सीधी रेखाओं के साथ सपाट रूप से स्थित होता है।

→ अभिगृहीत और अभिधारणाएँ ऐसी कल्पनाएँ हैं जो स्पष्टतः सार्वभौमिक सत्य होती हैं। इन्हें सिद्ध नहीं किया जाता है।

JAC Class 9 Maths Notes Chapter 5 युक्लिड के ज्यामिति का परिचय

→ यूक्लिड के कुछ अभिगृहीत :

  • वे वस्तुएँ, जो किसी अन्य वस्तु के बराबर हों, आपस में भी बराबर होती हैं।
  • यदि भिन्न-भिन्न प्रकृति की समान वस्तुओं को अलग-अलग जोड़ा जाये, तो उनके योग भी बराबर होते हैं।
  • यदि बराबर वस्तुओं में से एक दूसरे को घटाया जाये, तो शेषफल भी बराबर होते हैं।
  • वे वस्तुएँ जो संपाती होती हैं, एक-दूसरे के बराबर होती हैं।
  • पूर्ण अपने किसी भी भाग से बड़ा होता है।
  • बराबर वस्तुओं के दुगुने भी परस्पर बराबर होते हैं।
  • किसी वस्तु के आधे भाग परस्पर बराबर होते हैं।

→ यूक्लिड की अभिधारणाएँ :
अभिधारणा 1. एक बिन्दु से एक अन्य बिन्दु तक एक रेखा खींची जा सकती है।
अभिधारणा 2. एक सांत रेखा को अनिश्चित रूप से बढ़ाया जा सकता है।
अभिधारणा 3. किसी बिन्दु को केन्द्र मानकर समान त्रिज्या से केवल एक वृत्त खींचा जा सकता है।
अभिधारणा 4. सभी समकोण एक-दूसरे के बराबर होते हैं।
अभिधारणा 5. यदि एक सीधी रेखा दो सीधी रेखाओं पर गिरकर अपने एक ही ओर दो अंत: कोण इस प्रकार बनाए कि इन दोनों कोणों का योग मिलकर दो समकोणों से कम हो, तो वे दोनों सीधी रेखाएँ अनिश्चित रूप से बढ़ाये जाने पर उसी ओर मिलती हैं जिस ओर यह योग दो समकोणों से कम होता है।

JAC Class 9 Maths Notes Chapter 4 दो चरों वाले रैखिक समीकरण

Students should go through these JAC Class 9 Maths Notes Chapter 4 दो चरों वाले रैखिक समीकरण will seemingly help to get a clear insight into all the important concepts.

JAC Board Class 9 Maths Notes Chapter 4 दो चरों वाले रैखिक समीकरण

→ समीकरण : एक या एक से अधिक अज्ञात राशियों तथा ज्ञात राशियों से युक्त किन्हीं दो बीजीय व्यंजकों की समता (Equality) को अभिव्यक्त करने वाले कथन को समीकरण (Equation) कहते हैं।

→ चर: समीकरण में जो अज्ञात राशियाँ होती हैं, उन्हें चर (variable) कहते हैं। इन्हें x, y, z आदि से व्यक्त करते हैं।

→ अचर: समीकरण में उपस्थित निरेपक्ष संख्या, जिसका संख्यात्मक मान सदैव निश्चित रहता है, अचर राशि कहलाती है। इसे a, b, c आदि के रूप में व्यक्त किया जाता है।

→ रैखिक समीकण : एक ऐसा समीकरण जिसमें एक ऐसा बहुपद उपस्थित हो जिसकी घात 1 हो, उसे रेखीय समीकरण कहते हैं। रेखीय समीकरण में उपस्थित चरों की संख्या के आधार पर इसे एकचरीय, द्विचरीय या बहुचरीय रैखिक समीकरणों में वर्गीकृत किया जा सकता है।
उदाहरणार्थ- ax + by + c = 0 एक द्विचरीय रैखिक समीकरण है जिसमें चर x तथा y और अचर a, b तथा c हैं। क्योंकि इसमें दो चर हैं इसलिए इसे दो चर वाला रैखिक समीकरण कहते हैं।
3x – y = 8
एक दो चर वाला रैखिक समीकरण है जिसका मानक रूप 3x – y – 8 = 0 है।

JAC Class 9 Maths Notes Chapter 4 दो चरों वाले रैखिक समीकरण=

→ किसी भी एक घात वाले बहुपद का आलेखन किए जाने पर एक सरल रेखा प्राप्त होती है, इसलिए ये रैखिक समीकरण कहलाते हैं।

→ रैखिक समीकरण के आलेखन के लिए y का मान x के पदों में प्राप्त किया जाता है।
उदाहरणार्थ- x + y = 3
⇒ y = 3 – x
यहाँ x के विभिन्न मानों के लिए y के मान प्राप्त किए जाते हैं। x के स्थान पर क्रमश: 1, 2, 3 प्रतिस्थापित करने पर y के मान क्रमश: 2, 1, तथा 0 प्राप्त होते हैं।

x 1 2 3
y 2 1 0

तालिका में दिए गए (x, y) निर्देशांकों को कार्तीक तल पर प्रदर्शित करने पर एक सरल रेखा प्राप्त होती है।

→ स्मरणीय है कि सरल रेखा के लिए केवल दो बिन्दुओं की आवश्यकता होती है।

JAC Class 9 English Solutions Beehive Chapter 1 The Fun They Had

Jharkhand Board JAC Class 9 English Solutions Beehive Chapter 1 The Fun They Had Textbook Exercise Questions and Answers.

JAC Board Class 9 English Solutions Beehive Chapter 1 The Fun They Had

JAC Class 9 English The Fun They Had Textbook Questions and Answers

Thinking About the Text

Activity:

Calculate how many years and months ahead from now Margie’s diary entry is.
गणना कीजिये कि मार्जी की डायरी की प्रविष्टि आज से कितने वर्ष एवं कितने महीने आगे की है ।
Answer:
We can assume that Margie’s diary entry is about one hundred thirty-seven years ahead from now. (Suppose we read this lesson in May 2020)

हम यह कल्पना कर सकते हैं कि मार्जी की डायरी में जो लिखा है वह आज से लगभग एक सौ सैतीस साल आगे की बात है । (कल्पना करें कि हम इस पाठ को मई 2020 में पढ़ रहे हैं ।)

JAC Class 9 English Solutions Beehive Chapter 1 The Fun They Had

I. Answer these questions in a few words or a couple of sentences each:

इनमें से प्रत्येक प्रश्न का उत्तर कुछ शब्दों या एक-दो वाक्यों में दीजिये :

Question 1.
How old are Margie and Tommy ?
मार्जी और टॉमी कितने साल के हैं ?
Answer:
Margie is an eleven-year-old girl and her friend Tommy is a thirteen-year-old boy.
मार्जी 11 वर्ष की लड़की है और उसका मित्र टॉमी 13 वर्ष का लड़का है।

Question 2.
What did Margie write in her diary ?
मार्जी ने अपनी डायरी में क्या लिखा ?
Answer:
Margie made a note in her diary on 17 May 2157. She wrote there “Today Tommy found a real book!” The story “The Fun They Had” begins with this note.

मार्जी ने 17 मई 2157 को अपनी डायरी में लिखा। उसने उसमें लिखा, “आज टॉमी ने एक वास्तविक पुस्तक पाई !” यह पाठ इसी वाक्य से प्रारम्भ होता है।

Question 3.
Had Margie ever seen a book before ?
क्या मार्जी ने पहले कभी कोई पुस्तक देखी थी ?
Answer:
Margie had never seen a book like this before. She learnt from a computer (a mechanical teacher). Her books were present on computer screen whereas, this book was printed on paper.

मार्जी ने इस प्रकार की पुस्तक इससे पहले कभी नहीं देखी। वह कम्प्यूटर से पढ़ना-लिखना सीखती थी। उसकी पुस्तकें तो कम्प्यूटर की स्क्रीन पर मौजूद थीं जबकि यह पुस्तक कागज पर छपी थी।

Question 4.
What things about the book did she find strange ?
उसको पुस्तक के विषय में क्या बातें अजीब लगीं ?
Answer:
She (Margie) found the following things strange about the book :

  • It was printed on paper in place of computer screen.
  • Its words did not move as the words of her books on screen did.

मार्जी ने इस पुस्तक के बारे में निम्न अजीब बातें पाई :

  • यह पुस्तक कम्प्यूटर स्क्रीन की अपेक्षा कागज पर छपी थी।
  • कम्प्यूटर की स्क्रीन पर पुस्तक के अक्षर चलते या हिलते डुलते थे जबकि इस पुस्तक के अक्षर हिलते डुलते नहीं थे।

JAC Class 9 English Solutions Beehive Chapter 1 The Fun They Had

Question 5.
What do you think a telebook is ?
आपके विचार में टेलीबुक क्या होती है ?
Answer:
The digital book we read on a computer or television screen is called a telebook. It is not printed on paper. It can be read and shown only on an electronic screen.

जो डिजिटल पुस्तक हम कम्प्यूटर या टेलीविजन की स्क्रीन पर पढ़ते हैं उसे टेलीबुक कहा जाता है। यह कागज पर नहीं छापी जाती है। इसे केवल इलेक्ट्रॉनिक स्क्रीन पर ही पढ़ा जा सकता है या प्रदर्शित किया जा सकता है।

Question 6.
Where was Margie’s school ? Did she have any classmates ?
मार्जी का स्कूल कहाँ था ? क्या उसके कुछ सहपाठी थे ?
Answer:
Margie’s school was in her house next to her bedroom. There was a mechanical teacher (a computer) that taught her whatever she wanted to learn. She did not have any classmate. She read in her class alone.

मार्जी का स्कूल उसके शयनकक्ष के बराबर था। वहाँ एक मैकेनिकल टीचर (कम्प्यूटर ) था वह उसे सब कुछ सिखाता था जो वह सीखना चाहती थी। उसका कोई सहपाठी नहीं था। वह अपनी कक्षा में अकेली पढ़ती थी।

Question 7.
What subjects did Margie and Tommy learn ? मार्जी और टॉमी कौन-कौन से विषय सीखते थे ?
Answer:
Margie and Tommy learnt almost every subject from their mechanical teachers (the computers). They learnt History, Geography and Arithmetic, etc. from computers.

मार्जी और टॉमी अपने मैकेनिकल शिक्षक (कम्प्यूटर) से सारे विषय सीखते थे। वे कम्प्यूटर से इतिहास, भूगोल और गणित आदि सीखते थे।

II. Answer the following with reference to the story:

कहानी के संदर्भ में निम्नलिखित का उत्तर दीजिये :

Question 1.
“I wouldn’t throw it away”.
(i) Who says these words ?
इन शब्दों को कौन कहता है ?
Answer:
Tommy says these words.
इन शब्दों को टॉमी कहता है ।

JAC Class 9 English Solutions Beehive Chapter 1 The Fun They Had

(ii) What does ‘it’ refer to ?
यहाँ ‘it’ शब्द किसके सन्दर्भ में है ?
Answer:
‘It’ refers to television screen on which the digital books appear.
‘It’ शब्द टेलीविजन स्क्रीन के सन्दर्भ में है जिस पर डिजिटल पुस्तकें प्रदर्शित होती हैं।

(iii) What is it being compared with by the speaker ?
वक्ता द्वारा इसकी तुलना किससे की जा रही है ?
Answer:
A television screen is being compared with a printed book by the speaker.
ता द्वारा एक टीवी स्क्रीन की तुलना मुद्रित पुस्तक से की जा रही है ।

Question 2.
“Sure they had a teacher, but it wasn’t a regular teacher. It was a man.”
(i) Who does ‘they’ refer to ?
‘they’ शब्द किसके संदर्भ में है ?
Answer:
‘They’ here refers to the boys and girls in the old days.
‘They’ शब्द बीते हुए समय के लड़कों व लड़कियों के संदर्भ में है ।

(ii) What does ‘regular’ mean here? यहाँ ‘regular’ का क्या अर्थ है ?
Answer:
Here’regular’ means ‘normal’, of the usual kind, i.e., mechanical teacher.
यहाँ ‘regular’ का अर्थ एक सामान्य यान्त्रिक शिक्षक से है ।

(iii) What is it contrasted with ?
इसका भेद ( अन्तर) किसके साथ दिखलाया गया है ?
Answer:
‘It’ is contrasted with the mechanical teacher.
इसका भेद ( अन्तर) यान्त्रिक शिक्षक से दिखाया गया है।

III. Answer each of these questions in a short paragraph (about 30 words) :

इनमें से प्रत्येक प्रश्न का उत्तर एक छोटे अनुच्छेद (लगभग 30 शब्दों के) में दीजिए :

Question 1.
What kind of teachers did Margie and Tommy have ?
मार्जी और टॉमी के शिक्षक किस प्रकार के थे ?
Answer:
Margie and Tommy had mechanical teachers. They taught them different subjects on the television screen. These mechanical teachers also gave them tests and homework. They used to check their answers quickly and gave them marks.

मार्जी और टॉमी के पास यान्त्रिक शिक्षक थे । वे उनको टेलीविजन स्क्रीन पर विभिन्न विषय पढ़ाते थे । ये मैकेनिकल शिक्षक उनको टेस्ट और गृहकार्य दिया करते थे । यह उनके उत्तरों को शीघ्रता से जाँचा करते थे और उन्हें अंक देते थे ।

Question 2.
Why did Margie’s mother send for the County Inspector ?.
मार्जी की माँ ने काउन्टी निरीक्षक को क्यों बुलवाया?
Answer:
Margie’s mother sent for the County Inspector as Margie’s mechanical teacher had been giving test after test in geography and she had been doing worse and worse. She was worried about Margie’s performance.

मार्जी की माँ ने काउण्टी निरीक्षक को इसलिए बुलवाया क्योंकि मार्जी का यान्त्रिक शिक्षक उसे भूगोल में लगातार टेस्ट पर टेस्ट देता जा रहा था और मार्जी उन टेस्टों को बद से बदतर करती जा रही थी । वह मार्जी के प्रदर्शन के बारे में चिन्तित थी ।

JAC Class 9 English Solutions Beehive Chapter 1 The Fun They Had

Question 3.
What did he do?
उसने क्या किया ?
Answer:
He checked the computer and found that its geography sector was working very quickly. So he opened and repaired the computer within an hour. In fact he slowed its geography sector to an average ten-year level. He patted Margie’s head and went away.

उसने कम्प्यूटर की जाँच की और यह पाया कि इसका भूगोल का सेक्टर बहुत जल्दी-जल्दी काम कर रहा था। इसलिए उसने कम्प्यूटर खोला और इसकी मरम्मत एक घंटे में ही कर दी। वास्तव में उसने उसके भूगोल खण्ड को औसतन दस वर्ष के स्तर तक धीमा कर दिया । उसने मार्जी का सिर थपथपाया और चला गया।

Question 4.
Why was Margie doing badly in geography? What did the County Inspector do to help her ?
मार्जी भूगोल में ठीक ढंग से कार्य क्यों नहीं कर रही थी ? काउन्टी निरीक्षक (कम्प्यूटर मैकेनिक) ने उसकी सहायता करने के लिए क्या किया ?
Answer:
Margie was doing badly in geography because the geography sector in her computer was geared a little too quick. The County Inspector slowed the geography sector up to an average ten year level. Now, Margie could do well in geography.

मार्जी भूगोल में इसलिए ठीक ढंग से काम नहीं कर पा रही थी क्योंकि उसके कम्प्यूटर का भूगोल खण्ड थोड़ी अधिक गति से चल रहा था । काउण्टी निरीक्षक ने भूगोल खण्ड को औसतन दस वर्ष की आयु के स्तर तक धीमा कर दिया । अब मार्जी भूगोल में अच्छे ढंग से कार्य कर सकती थी ।

Question 5.
What had once happened to Tommy’s teacher ?
एक बार टॉमी के अध्यापक को क्या हुआ था ?
Answer:
Once the history sector of Tommy’s mechanical teacher (computer) had blanked out completely. So it was taken for repairing and it took almost a month to be alright.

एक बार टॉमी के यान्त्रिक शिक्षक (कम्प्यूटर) का इतिहास खण्ड पूर्ण रूप से रिक्त हो गया था। इसलिए इसे मरम्मत के लिए ले जाया गया और इसे ठीक होने में करीब एक माह लग गया ।

Question 6.
Did Margie have regular days and hours for school ? If so, why?
क्या मार्जी के स्कूल के निश्चित दिन और घंटे होते थे ? अगर ऐसा था तो क्यों ?
Answer:
Yes, Margie had regular days and hours for school. The mechanical teacher was always on at the same time every day except Saturday and Sunday. Her mother thought that little girls learned better if they learned at regular hours.

मार्जी के स्कूल के लिए दिन और घण्टे निश्चित होते थे। मैकेनिकल शिक्षक अर्थात् कम्प्यूटर हर शनिवार और रविवार को छोड़कर हमेशा निश्चित समय पर चालू (ऑन) हो जाता था। उसकी माँ सोचती थी कि यदि छोटी बच्चियाँ नियमित समय पर अध्ययन करें तो वे बेहतर सीखती हैं ।

Question 7.
How does Tommy describe the old kind of school ?
टॉमी पुराने समय के स्कूल का वर्णन कैसे करता है ?
Answer:
Tommy describes that they had a special building. All the kids went there. If they were of the same age they (the kids of same age) learnt the same thing. They helped one another there. They laughed and shouted in the schoolyard.

टॉमी वर्णन करता है कि उनकी ( पुराने समय के स्कूलों की) एक खास इमारत होती थी । सभी बच्चे वहाँ जाते थे। यदि सभी बच्चे एक उम्र के होते तो वे सभी एक ही चीज पढ़ते थे । वे एक-दूसरे की सहायता करते थे । वे स्कूल के आँगन में हँसते थे और चिल्लाते थे ।

Question 8.
How does he describe the old kind of teachers ?
वह पुराने समय के अध्यापकों का वर्णन किस प्रकार करता है ?
Answer:
Tommy says that the old kind of teachers were men. They gave the boys and girls homework. They asked them questions. Students also used to discuss various subjects with them. The teachers were smart enough.

टॉमी कहता है कि पुराने समय के अध्यापक मानव होते थे । वे लड़के-लड़कियों को गृहकार्य दिया करते थे । वे उनसे प्रश्न पूछते थे । विद्यार्थी भी उनसे विभिन्न विषयों पर चर्चा करते थे । अध्यापक काफी चतुर होते थे।

IV. Answer each of the questions in about 60 words :

इनमें से प्रत्येक प्रश्न का लगभग 60 शब्दों में उत्तर दीजिए :

Question 1.
What are the main features of the mechanical teachers and the schoolrooms that Margie and Tomay have in the story?
कहानी में मार्जी तथा टॉमी के स्कूल कक्षों और यान्त्रिक शिक्षकों की मुख्य विशेषताएँ क्या हैं ?
Answer:
The mechanical teachers are computers. Both Tommy and Margie sit in front of them to study at the appointed time. Their lessons appear on the screen. Margie and Tommy have to insert their homework in the slots. Their homework is evaluated by the computers through punch code system. The students need not go anywhere for education as their school rooms are set in their homes. They have no classmates. They sit alone to read. They find it boring.

कम्प्यूटर्स ही यांत्रिक शिक्षक हैं । दोनों मार्जी और टॉमी अध्ययन के लिए कम्प्यूटर के सामने निर्धारित समय पर बैठते हैं । उनके पाठ स्क्रीन पर आते हैं। मार्जी और टॉमी को स्लॉट में अपना गृहकार्य डालना होता है । कम्प्यूटर द्वारा पंच कोड प्रणाली द्वारा उनके गृहकार्य का मूल्यांकन कर दिया जाता है। विद्यार्थियों को अध्ययन के लिए कहीं जाने की जरूरत नहीं पड़ती क्योंकि उनकी कक्षाएँ उनके अपने घर में ही होती हैं। उनके साथ उनका कोई भी सहपाठी नहीं होता है। वे अकेले ही पढ़ने के लिए बैठते हैं। वे इसे ऊबा देने वाला पाते थे।

JAC Class 9 English Solutions Beehive Chapter 1 The Fun They Had

Question 2.
Why did Margie hate school? Why did she think the old kind of school must have been fun?
मार्जी स्कूल से घृणा क्यों करती थी ? वह क्यों सोचती थी कि पुराने प्रकार के स्कूलों में आनन्द आता होगा ?
Answer:
Margie hated school because it had a mechanical teacher (computer) fixed in her schoolroom. She had to sit alone at the appointed time to do sums and learn things. She imagined that the old kind of school must have been fun because all the kids would go to school to study altogether. They would laugh, play and sit together in their classrooms. They would help one another in homework and in their studies. They would enjoy themselves very much in the school time.

मार्जी स्कूल से इसलिए घृणा करती थी क्योंकि इसके कक्षा-कक्ष में यान्त्रिक शिक्षक लगा हुआ था । उसे नियत समय पर सवाल करने के लिए और याद करने के लिए बैठना पड़ता था। उसने कल्पना की कि पुराने प्रकार के स्कूल आनन्ददायक होते होंगे क्योंकि सभी बच्चे एक साथ पढ़ने के लिए स्कूल जाते होंगे । वे साथ-साथ हँसते-खेलते होंगे तथा अपनी-अपनी कक्षाओं में साथ – साथ बैठते होंगे । वे गृहकार्य और पढ़ाई में एक-दूसरे की मदद करते होंगे। वे विद्यालय – समय में खूब आनन्द उठाते होंगे।

Question 3.
Do you agree wh Margie that schools today are more fun than the school in the story ? Give reasons for your answer.
क्या आप मार्जी से सहमत हैं कि आज के स्कूल कहानी के स्कूल से ज्यादा विचित्र या असाधारण हैं ? अपने उत्तर के समर्थन में तर्क दीजिये ।
Answer:
Yes, I agree with Margie. The schools of today are run in grand buildings. Kids enjoy going, staying and playing at school. They can help and talk to one another. They interact among themselves in co-curricular activities like debate, cultural programmes and sports tournaments. On the other hand, the school in this story has no human teacher, no classmates and no laughing. In such atmosphere the student gets bored in his/her schoolroom.

हाँ, मैं मार्जी से सहमत हूँ । आज के विद्यालय बड़े भवनों में चलते हैं । बच्चे स्कूल जाने, वहाँ रुकने व खेलने का आनन्द लेते हैं । वे एक-दूसरे की मदद कर सकते हैं व एक-दूसरे से वार्तालाप कर सकते हैं । वे वाद-विवाद, सांस्कृतिक कार्यक्रम व खेल प्रतियोगिताओं जैसी सह – शैक्षिक गतिविधियों से एक-दूसरे को प्रभावित कर सकते हैं। दूसरी ओर इस कहानी में वर्णित स्कूल में कोई मानव अध्यापक, कोई सहपाठी नहीं होता है और ना कोई हँसी मजाक । छात्र अपने विद्यालय – कक्ष में ऊब जाता है ।

Thinking About the Language

I. Adverbs (क्रिया – विशेषण)

Read this sentence taken from the story:
कहानी में से लिये गये इस वाक्य को पढ़िये :
They had once taken Tommy’s teacher away for nearly a month because the history sector had blanked out completely.
The word complete is an adjective. When you add-ly to it, it becomes an adverb. ‘complete’
शब्द एक विशेषण है । जब आप इसमें -ly जोड़ देते हैं तो यह क्रिया विशेषण बन जाता

1. Find the sentences in the lesson which have the adverbs given in the box below:

पाठ में से उन वाक्यों को ढूँढ़िए जिनमें वे adverbs दिए हैं जो नीचे बॉक्स में हैं-
awfully , sorrowfully,completely, loftily,carefully, differently,quickly, nonchalantly
Answer:
Sentences having these adverbs are as follows:
इन क्रिया-विशेषणों वाले वाक्य निम्नलिखित हैं :

Awfully — and it was awfully funny. (para 1)
Sorrowfully — until her mother had shaken her head sorrowfully. (para 3)
Completely — the history sector had blanked out completely. He added loftily. (para 5)
Loftily — He added loftily. (para 5)
Carefully — pronouncing the word carefully. (para 6)
Differently — each kid has to be taught differently. (para 8)
Quickly — I didn’t say I didn’t like it’, said Margie quickly. (para 8)
Nonchalantly — ‘May be’, he said nonchalantly. (para 9)

2. Now use these adverbs to fill in the blanks in the sentences below:

अब निम्नलिखित वाक्यों के रिक्त स्थानों को भरने में इन क्रिया-विशेषणों का प्रयोग कीजिए:

(i) The report must be read …………. so that performance can be improved.
(ii) At the interview, Sameer answered our questions ………….. shrugging his shoulders.
(iii) We all behave………….. when we are tired or hungry.
(iv) The teacher shook her head …………… when Ravi lied to her.
(v) I…………..forgot about it.
(vi) When I complimented Revathi on her success, she just smiled turned away.
(vii) The President of the Company is ………….. busy and will not be able to meet you.
(viii) I finished my work …………….. so that I could go out to play
Answer:
(i) carefully
(ii) loftily
(iii) differently
(iv) sorrowfully
(v) completely
(vi) nonchalantly
(vii) awfully
(viii) quickly.

JAC Class 9 English Solutions Beehive Chapter 1 The Fun They Had

याद रखिये :
क्रिया-विशेषण (Adverb) किसी कार्य को वर्णित करता है। आप विशेषणों में -ly जोड़कर क्रिया – विशेषण बना सकते हैं ।
नोट :
जब किसी विशेषण के अन्त में – y आता है तो y को i में बदलकर – ly लगाकर क्रिया – विशेषण बनाते हैं ।
उदाहरणार्थ – angry → angr – i – ly.

3. Make adverbs from these adjectives :

इन विशेषणों से क्रिया – विशेषण बनाइये :

(i) angry
(ii) happy
(iii) merry
(iv) sleepy
(v) easy
(vi) noisy
(vii) tidy
(viii) gloomy
Answer:
(i) angry – angrily
(ii) happy – happily
(iii) merry – merrily
(iv) sleepy – sleepily
(v) easy – easily
(vi) noisy – noisily
(vii) tidy – tidily
(viii) gloomy – gloomily.

II. If Not and Unless.

Imagine that Margie’s mother told her, “You’ll feel awful if you don’t finish your history lesson.”
She could also say : “You’ll feel awful unless you finish your history lesson”.

Unless का अर्थ if not होता है । Unless या if not वाले वाक्य Negative conditional sentences (नकारात्मक शर्त वाले वाक्य) होते हैं । ध्यान रखिये कि इन वाक्यों के दो भाग होते हैं । जो भाग if not या unless से प्रारम्भ होता है, वह condition (शर्त) बतलाता है । इस भाग में Present Tense की क्रिया होती है । वाक्य का दूसरा भाग हमें संभावित परिणाम बतलाता है । ( ऊपर वाले वाक्यों में ‘don’t finish’ तथा ‘finish’ क्रियाओं को ध्यान से देखो ) यह हमें बताता है कि क्या घटित होगा (यदि कोई कार्य नहीं होता है तो) । वाक्य के इस भाग में Future Tense की क्रिया आती है जैसे कि you’ll feel/you will feel.

Notice these two tenses again in the following examples:
निम्नलिखित उदाहरणों में इन दो Tenses पर पुनः ध्यान दीजिये :

JAC Class 9 English Solutions Beehive Chapter 1 The Fun They Had 1

JAC Class 9 English Solutions Beehive Chapter 1 The Fun They Had

Complete the following conditional sentences. Use the correct form of the verb:
निम्नलिखित conditional sentences को पूरा कीजिये । Verb के सही रूप का प्रयोग कीजिये :

1. If I don’t go to Anu’s party tonight,
2. If you don’t telephone the hotel to order food,
3. Unless you promise to write back I.
4. If she doesn’t play any games,
5. Unless that little bird flies away quickly, the cat.
Answer:
1. If I don’t go to Anu’s party tonight, she will get angry.
2. If you don’t telephone the hotel to order food, you will remain hungry.
3. Unless you promise to write back, I will not write to you.
4. If she doesn’t play any games, she will be unhealthy.
5. Unless that little bird flies away quickly, the cat will pounce on it.

Writing

A new revised volume of Isaac Asimov’s short stories has just been released. Order one set. Write a letter to the publisher, Mind fame Private Limited, 1632 Asaf Ali Road, New Delhi, requesting that a set be sent to you by Value Payable Post (VPP), and giving your address. Your letter will have the following parts.

आइज़ेक ऐसिमोव की लघु कथाओं का एक नवीन संशोधित संस्करण हाल ही में जारी हुआ है। एक सेट भेजने का आदेश कीजिए । प्रकाशक, माइण्ङफेम प्राइवेट लिमिटेड, 1632 आसफअली रोड, नई दिल्ली को अपना पता प्रेषित करते हुए वी. पी.पी. द्वारा एक सेट भेजने हेतु एक पत्र लिखिये । आपके पत्र में निम्नलिखित भाग होंगे :

Addresses of the sender and receiver (प्रेषक व प्रेषिती के पते )
The salutation ( अभिवादन)
The body of the letter (पत्र का मुख्य भाग)
The closing phrases and signature (पत्र- समाप्ति ‘वाक्यांश व हस्ताक्षर )
Answer:
215, Adarsh Nagar
Jaipur
15 April 20_ _
M/s Mindfame Private Limited
1632, Asaf Ali Road
New Delhi
Sub: Request for sending a new revised volume of Issac Asimov’s short stories
Dear Sir
I have come to know that a new revised volume of Isaac Asimov’s short stories has been released by you. I wish to place an order for one set for the same. Kindly send it by Value Payable Post (VPP) at the above given address.
Yours sincerely
Vinay

याद रखिए – औपचारिक पत्र की भाषा व्यक्तिगत पत्रों की बोलचाल की भाषा से भिन्न होती है । उदाहरण के लिए ”I’ve’ और ‘can’t’ जैसे संक्षिप्त रूपों का प्रयोग औपचारिक पत्रों में नहीं होता ।

Speaking:

In groups of four discuss the following topic :
“The Schools of the Future Will Have No Books and No Teachers!”
Your group can decide to speak for or against the motion. After this, each group will select a speaker to present its views to the entire class.
You may find the following phrases useful to present your argument in the debate.

चार-चार छात्रों की टोलियाँ (समूह) बनाकर निम्नलिखित विषय पर चर्चा कीजिए
“भविष्य के विद्यालयों में न कोई पुस्तकें होंगी और न कोई शिक्षक ! ”
आपकी टोली इस विषय के पक्ष या विपक्ष में बोलने का निर्णय कर सकती है । इसके बाद प्रत्येक टोली (समूह) एक वक्ता को चुनेगी जो उसके (टोली के) विचारों को पूरी कक्षा के समक्ष प्रस्तुत करेगा । आपको वाद-विवाद में अपने तर्क प्रस्तुत करने के लिए निम्न वाक्यांश उपयोगी सिद्ध हो सकते हैं ।

In my opinion ……. मेरे विचार से ……………

I/ we fail to understand why ……………
मैं/ हम समझने में असमर्थ हूँ / हैं कि क्यों

I whole heartedly support/oppose the view that
मैं पूरे दिल से इस विचार का समर्थन / विरोध करता हूँ किं…

At the outset let me say
सर्वप्रथम मुझे कहने दीजिये

I’d/we’d like to raise the issue of/argue against
मैं/हम इस मुद्दे को उठाना / के विरुद्ध तर्क देना चाहूँगा / चाहेंगे..

JAC Class 9 English Solutions Beehive Chapter 1 The Fun They Had

I would like to draw attention to
मैं इस ओर ध्यान दिलाना चाहूँगा कि………

My/our worthy opponent has submitted that
मेरे हमारे योग्य प्रतियोगी ने तर्क दिया है कि…………….

On the contrary………….. इसके विपरीत ……………
I firmly reject ……… मैं दृढ़तापूर्वक अस्वीकार करता हूँ ……….
Note
Do it yourself.

JAC Class 9th English The Fun They Had Important Questions and Answers

Short Answer Type Questions

Answer the following questions in about 30 words each:
निम्नलिखित प्रत्येक प्रश्न का उत्तर लगभग 30 शब्दों में दीजिये :

Question 1.
What did Margie write in her diary ?
मार्जी ने अपनी डायरी में क्या लिखा ?
Answer:
Margie wrote about an old book in her diary. On the page headed 17 May 2157, she wrote that Tommy found a real book that day. The book had pages which were yellow and crinkly.

मार्जी ने अपनी डायरी में एक पुरानी किताब के बारे में लिखा । डायरी के पेज पर 17 मई 2157 शीर्ष से उसने लिखा कि उस दिन टॉमी को एक वास्तविक किताब मिली । यह किताब पेजों वाली थी तथा इसके पेज पीले व तुड़े – मुड़े (सिलवटों वाले ) थे।

Question 2.
Why did Margie not do well in geography tests ?
मार्जी ने भूगोल के टेस्टों में अच्छा प्रदर्शन क्यों नहीं किया ?
Answer:
Margie did not do well in geography tests because the geography sector was geared a little quick, It had been giving her test after test, and she had been doing worse and worse.

मार्जी ने भूगोल के टेस्टों में अच्छा प्रदर्शन इसलिए नहीं किया क्योंकि भूगोल खण्ड को थोड़ा अधिक तेज गति पर व्यवस्थित किया गया था। यह उसे टेस्ट पर टेस्ट दिये जा रहा था तथा वह बुरे से बुरा प्रदर्शन कर रही थी।

JAC Class 9 English Solutions Beehive Chapter 1 The Fun They Had

Question 3.
Describe the appearance of the County Inspector.
काउण्टी इंस्पेक्टर के रंग-रूप का वर्णन कीजिए ।
Answer:
The County Inspector (computer mechanic) was a round little man. He had a red face. He always carried with him a whole box of tools, dials and wires.

काउण्टी इंस्पेक्टर (कम्प्यूटर मैकेनिक) गोल-मटोल नाटा आदमी था । उसका चेहरा लाल था । वह हमेशा अपने साथ औजारों, डायलों एवं तारों का एक बक्सा रखता था ।

Question 4.
Why was Margie disappointed ?
मार्जी निराश क्यों थी ?
Answer:
Margie was disappointed because she had thought that the County Inspector (Computer mechanic) would take away her mechanical teacher (computer) for a few days to repair it. But he repaired it within an hour.

मार्जी निराश थी क्योंकि उसने सोचा था कि काउण्टी इन्स्पेक्टर (कम्प्यूटर मैकेनिक) उसके यान्त्रिक शिक्षक कम्प्यूटर को मरम्मत करने के लिए कुछ दिनों के लिए ले जायेगा । किन्तु उसने इसे एक घंटे के अन्दर ही सुधार दिया ।

Question 5.
Why did Margie hate school most ?
मार्जी स्कूल से सबसे ज्यादा घृणा क्यों करती थी ?
Answer:
Margie always hated school, but now she hated it more than ever because the mechanical teacher had been giving her test after test in geography. She was unable to follow it.

मार्जी स्कूल से हमेशा ही घृणा करती थी किन्तु अब वह इससे पहले से ज्यादा घृणा करने लगी थी क्योंकि यान्त्रिक शिक्षक उसे भूगोल में टेस्ट पर टेस्ट दिये जा रहा था । वह इसे समझने में असमर्थ थी ।

Question 6.
What was the problem with Margie’s mechanical teacher (computer ) ?
मार्जी के यान्त्रिक शिक्षक (कम्प्यूटर) में क्या समस्या थी ?
Answer:
Its geography sector was set a little too quick. Margie was unable to follow it. It had been giving her test after test. As a result, Margie was lagging behind in geography.

इसका भूगोल खण्ड थोड़ी तेज गति पर समायोजित था । मार्जी इसे समझने में असमर्थ थी । यह उसे टेस्ट पर टेस्ट दे रहा था । परिणामस्वरूप मार्जी भूगोल में पिछड़ रही थी ।

Question 7.
What did the County Inspector say to Margie’s mother ?
काउण्टी इंस्पेक्टर ने मार्जी की माँ से क्या कहा ?
Answer:
The County Inspector told Margie’s mother that the geography sector of the computer was set a little too quick. He also said that those things happened sometimes. He had slowed it to an average ten year level.

काउण्टी इन्सपेक्टर ने मार्जी की माँ से कहा कि कम्प्यूटर का भूगोल खण्डं कुछ तेज गति पर समायोजित था । उसने यह भी कहा कि ऐसा कभी-कभी हो जाता है । अब उसने इसकी गति को औसतन दस साल के स्तर तक व्यवस्थित कर दिया है।

Question 8.
Describe Margie’s schoolroom.
मार्जी के विद्यालय – कक्ष का वर्णन कीजिए ।
Answer:
Margie’s schoolroom was right next to her bedroom. It contained the mechanical teacher (computer) at the table waiting for her. It was always on at the same time except on Saturdays and Sundays.

माज का विद्यालय कक्ष ठीक उसके शयन कक्ष के बगल में था । इसमें मेज पर एक यांत्रिक शिक्षक (कम्प्यूटर) था जो उसका इंतजार कर रहा होता था । यह शनिवार व रविवार को छोड़कर सदैव ठीक समय पर चालू हो जाता था ।

JAC Class 9 English Solutions Beehive Chapter 1 The Fun They Had

Question 9.
What was the fun in the olden days ?
पुराने समय में क्या विचित्र या निराली बात थी?
Answer:
In the olden days, kids used to laugh, shout and play in the school. They learned the same things. So they could help one another with the homework. They used to enjoy their studies in those days.

पुराने समय में बच्चे स्कूल में हँसते, शोर मचाते और खेलते थे । वे एक जैसी ही बातें सीखते थे । इसलिए वे गृहकार्य में एक दूसरे की मदद कर सकते थे । वे उन दिनों अपनी पढ़ाई का आनन्द उठाया करते थे ।

Question 10.
What did Margie’s grandfather once tell her ?
मार्जी के दादाजी ने एक बार मार्जी को क्या बताया था ?
Answer:
Margie’s grandfather once told her that when he was a little boy, his grandfather told him that there was a time when all stories were printed on paper.

मार्जी के दादाजी ने उसको एक बार बताया था कि जब वह छोटे लड़के थे तो उनके दादाजी ने उनको बताया था कि एक ऐसा समय था जब सभी कहानियाँ कागज पर छापी जाती थीं।

Long Answer Type Questions

Answer the following questions in about 60 words each:
निम्नलिखित प्रत्येक प्रश्न का उत्तर लगभग 60 शब्दों में दीजिये :

Question 1.
How did the County Inspector repair Margie’s mechanical teacher ? How did he behave with Margie ? काउण्टी इंस्पेक्टर ने मार्जी के यान्त्रिक शिक्षक की मरम्मत कैसे की ? उसने मार्जी के साथ कैसा व्यवहार किया ?
Answer:
The County Inspector came carrying a box of tools, wires and dials. First of all, he took the mechanical teacher apart. He repaired it in an hour. He slowed the geography sector of Margie’s mechanical teacher up to an average ten-year level. The County Inspector behaved with Margie very nicely. He smiled at Margie and gave her an apple. He patted Margie’s head twice.

काउण्टी इंस्पेक्टर अपने साथ औजारों, तारों तथा डायलों का एक बक्सा लेकर आया । सर्वप्रथम उसने यान्त्रिक शिक्षक के पुर्जे खोल दिये । उसने एक घण्टे में इसकी मरम्मत कर दी । उसने मार्जी के यान्त्रिक शिक्षक के भूगोल खण्ड को दस वर्ष की औसत गति तक धीमा कर दिया । काउण्टी निरीक्षक ने मार्जी से बड़ा अच्छा व्यवहार किया । वह मार्जी की ओर देख कर मुस्कुराया तथा उसने मार्जी को एक सेब खाने को दिया । उसने मार्जी के सिर को दो बार थपथपाया ।

Question 2.
How did Tommy explain Margie about old kind of schools ?
टॉमी ने मार्जी को पुराने किस्म के विद्यालयों के बारे में कैसे समझाया ?
Answer:
Tommy explained that children used to study in those schools centuries ago. The schools were run in special buildings. Teachers were human beings. They taught children there. They gave them homework and asked questions. Printed books were used to teach in the classrooms. Students studied the lessons through printed books only. Students used to go there in groups laughing, shouting and playing. They used to sit there together.

टॉमी ने बात समझाई । उसने उसे बताया कि शताब्दियों पूर्व बच्चे उन विद्यालयों में अध्ययन करते थे । विद्यालय विशेष भवनों में चला करते थे । अध्यापक मानव होते थे । वे वहाँ बच्चों को पढ़ाते थे । वे उन्हें गृहकार्य देते थे और प्रश्न पूछते थे । पाठों को कक्षा में पढ़ाने के लिए छपी हुई किताबें काम में ली जाती थीं । विद्यार्थी केवल छपी हुई पुस्तकों से ही अध्ययन करते थे। बच्चे वहाँ समूह में हँसते, चिल्लाते व खेलते हुए जाते थे। वे वहाँ साथ-साथ बैठा करते थे

JAC Class 9 English Solutions Beehive Chapter 1 The Fun They Had

Question 3.
How did Margie study in her schoolroom?
मार्जी अपने विद्यालय कक्ष में किस प्रकार अध्ययन करती थी ?
Answer:
Margie attended classes regularly. She did not have classes on Saturdays and Sundays. When she entered the school room, the mechanical teacher would be waiting for her. It was always on at the fixed time. The’screen was lit up and it taught her new lessons. It also asked her to insert the previous day’s homework and test papers in the proper slot. The mechanical teacher checked her homework and test papers and calculated the marks in no time.

मार्जी नियमित रूप से कक्षाओं में उपस्थित रहती थी । शनिवार और रविवार को उसकी कक्षाएँ नहीं लगती थीं। जब वह विद्यालय कक्ष में प्रवेश करती तो उसका यान्त्रिक-शिक्षक उसका इन्तजार कर रहा होता था । यह हमेशा निश्चित समय पर चालू हो जाता था । इसकी स्क्रीन प्रकाशित हो जाती थी और यह उसको नये पाठ पढ़ाता था । वह उससे पिछले दिन का गृहकार्य व टेस्ट पेपर भी उचित खाँचे में डालने के लिए कहता था । यान्त्रिक शिक्षक गृहकार्य और टेस्ट पेपर को जाँचता था और जरा-सी देर में ही उसके अंकों की गणना भी कर देता था ।

Question 4.
What is the difference between a real book and a telebook?
एक असली पुस्तक व एक टेलीपुस्तक में क्या अन्तर है ?
Answer:
A real book is printed on paper. It is a traditional book. Its words stand still. They do not move when they are read. Such books can be read easily without any electronic device. Telebooks are digital books. They can be read only on the screen of a computer. The words do not stand still in them. They continuously move on the screen. We cannot read such books without the help of electronic devices.

असली पुस्तक कागज पर मुद्रित की जाती है । यह एक परम्परागत पुस्तक होती है । इसके शब्द स्थिर होते हैं। जब उन्हें पढ़ा जाता है तो वे गति नहीं करते हैं । ऐसी पुस्तकों को किसी भी इलेक्ट्रॉनिक यन्त्र के बिना आसानी से पढ़ा जा सकता है। टेली पुस्तकें डिजिटल पुस्तकें होती हैं। उन्हें केवल कम्प्यूटर की स्क्रीन पर ही पढ़ा जा सकता है। इन पुस्तकों के शब्द स्थिर नहीं होते हैं । वे स्क्रीन पर निरन्तर गति करते रहते हैं । हम ऐसी पुस्तकों को इलेक्ट्रॉनिक यन्त्रों की मदद के बिना नहीं पढ़ सकते हैं।

Seen Passages

Read the following passages carefully and answer the questions given below them:

निम्नलिखित गद्यांशों को ध्यानपूर्वक पढ़िए एवं उनके नीचे दिए गए प्रश्नों के उत्तर दीजिए :

Passage – 1

MARGIE even wrote about it that night in her diary. On the page headed 17 May 2157, she wrote, “Today Tommy found a real book!” It was a very old book. Margie’s grandfather once said that when he was a little boy his grandfather told him that there was a time when all stories were printed on paper.

They turned the pages, which were yellow and crinkly, and it was awfully funny to read words that stood still instead of moving the way they were supposed to-on a screen you know. And then when they turned back to the page before, it had the same words on it that it had had when they read it the first time.

“Gee”, said Tommy, “what a waste. When you’re through with the book, you just throw it away, I guess. Our television screen must have had a million books on it and it’s good for plenty more. I wouldn’t throw it away.” “Same with mine,” said Margie. She was eleven and had not seen as many telebooks as Tommy had. He was thirteen. She said, “Where did you find it ?” “In my house.” He pointed without looking because he was busy reading. “In the attic.” “What’s it about?” “School.” Margie was scornful. “School? What’s there to write about school? I hate school.”

1. On which page of her diary did Margie write about the printed book?
मार्जी ने अपनी डायरी के किस पन्ने पर छपी हुई किताब के बारे में लिखा ?

2. What did Margie write on the page ?
मार्जी ने उस पन्ने पर क्या लिखा ?

3. How were the pages of the printed book ?
छपी हुई किताब के पन्ने कैसे थे ?

4. What did Margie’s grandfather tell?

5. What was awfully funny about the book?
किताब के विषय में क्या बात अत्यधिक निराली थी ?

6. How old was Margie ?
भार्जी कितने वर्ष की थी ?

7. Where did Tommy find the printed book ?
टॉमी को छपी हुई पुस्तक कहाँ मिली ?

8. Who hated school ?
विद्यालय से घृणा कौन करता था ?

9. Find the word from the passage which is the opposite to – different

10. Find the word from the passage which means: – ‘with many folds’
Answer:
1. Margie wrote on the page headed 17 May 2157 about the printed book.
मार्जी ने अपनी डायरी में 17 मई 2157 शीर्षक वाले पन्ने पर छपी हुयी किताब के बारे में लिखा ।

2. Margie wrote that Tommy had found a real book that day.
मार्जी ने लिखा कि उस दिन टॉमी को एक असली किताब मिली ।

3. The pages of the printed book were yellow and crinkly.
छपी हुई किताब के पन्ने पीले व मुड़े तुड़े थे ।

4. Margie’s grandfather told that when he was a little boy, his grandfather told him that there was a time when all stories were printed on paper.
मार्जी के दादाजी ने बताया था कि जब वह एक छोटे लड़के थे तो उनके दादाजी ने उन्हें बताया था कि एक ऐसा समय भी था जब सभी कहानियाँ कागज पर ही छापी जाती थीं ।

5. It was awfully funny to read words that stood still instead of moving the way they were supposed to – on a screen.
स्क्रीन पर चलने वाले शब्दों के बजाय स्थिर रहने वाले शब्दों को पढ़ना अत्यधिक निराली बात थी ।

6. Margie was eleven years old.
मार्जी ग्यारह वर्ष की थी ।

7. Tommy found the printed book in the attic of his house.
टॉमी को वह छपी पुस्तक उसके घर की अटारी में मिली थी ।

8. Margie hated school.
मार्जी विद्यालय से घृणा करती थी ।

9. same.

10. crinkly.

JAC Class 9 English Solutions Beehive Chapter 1 The Fun They Had

Passage – 2

Margie always hated school, but now she hated it more than ever. The mechanical teacher had been giving her test after test in geography and she had been doing worse and worse until her mother had shaken her head sorrowfully and sent for the County Inspector. He was a round little man with a red face and a whole box of tools with dials and wires.

He smiled at Margie and gave her an apple, then took the teacher apart. Margie had hoped he wouldn’t know how to put it together again, but he knew how all right, and, after an hour or so, there it was again, large and black and ugly, with a big screen on which all the lessons were shown and the questions were asked. That wasn’t so bad. The part Margie hated most was the slot where she had to put homework and test papers.

She always had to write them out in a punch code they made her learn when she was six years old, and the mechanical teacher calculated the marks in no time. The Inspector had smiled after he was finished and patted Margie’s head. He said to her mother, “It’s not the little girl’s fault, Mrs Jones. I think the geography sector was geared a little too quick. Those things happen sometimes.”

1. Why did Margie hate school ?
मार्जी विद्यालय से घृणा क्यों करती थी ?

2. Who sent for the County Inspector?
काउण्टी इंस्पेक्टर ( कंम्प्यूटर मैकेनिक) को किसने बुलवाया ?

3. How did the County Inspector look like?
काउपटी इंस्पेक्टर कैस दिखाई देता या

4. What did he give Margie?
उसने मार्जी को क्या दिया?

5. What did the County Inspector bring with him?
काउण्टी इंस्पेक्टर (कम्प्यूटर मैकेनिक) अपने साथ क्या-क्या लाया था ?

6. How much time did the County Inspector take to put the mechanical teacher right?
काउण्टी इंस्पेक्टर (कम्प्यूटर मैकेनिक) को मैकेनिकल शिक्षक (कम्प्यूटर) को सही करने में कितना समय लगा ?

7. Which part of the mechanical teacher did Margie hate most?
मैकेनिकल शिक्षक (कम्प्यूटर) के किस भाग से मार्जी सबसे अधिक घृणा करती थी ?

8. When did Margie learn to write in a punch code?
मार्जी पंच कोड में लिखना कब सीखी थी ?

9. Find the word from the passage which is the opposite to – ‘loved’

10. Find the word from the passage which means: ‘expected’
Answer:
1. Margie hated school because the mechanical teacher had continuously been giving her tests in geography and she was unable to solve them well.
मार्जी स्कूल से घृणा इसलिए करती थी क्योंकि यान्त्रिक शिक्षक उसे लगातार भूगोल के टेस्ट देता जा रहा था और वह उन्हें ढंग से हल नहीं कर पा रही थी ।

2. Margie’s mother sent for the County Inspector.
मार्जी की माँ ने काउण्टी इंस्पेक्टर (कम्प्यूटर मैकेनिक) को बुलवाया ।

3. He was a round little man with a red face.
वह लाल चेहरे वाला एक गोल-मटोल व नाटा-सा व्यक्ति था ।

4. He gave Margie an apple.
उसने मार्जी को एक सेब दिया ।

5. The County Inspector brought a whole box of tools with wires and dials with him.
काउण्टी इंस्पेक्टर अपने साथ तारों एवं डायलों से युक्त औजारों का एक पूरा बक्सा लाया था।

6. The County Inspector took about an hour to put the mechanical teacher right.
काउण्टी इंस्पेक्टर को मैकेनिकल शिक्षक (कम्प्यूटर) को सही करने में लगभग एक घण्टा लगा ।

7. Margie hated most the slot of the computer where she had to put her homework and test papers.
मार्जी कम्प्यूटर के उस स्लॉट से सबसे अधिक घृणा करती थी जहाँ पर उसे अपना गृहकार्य व टेस्ट पेपर रखने पड़ते थे।

8. Margie learnt to write in a punch code when she was six years old.
मार्जी पंच कोड में लिखना उस समय सीख गई थी जब वह छः वर्ष की थी ।

9. hated

10. hoped

JAC Class 9 English Solutions Beehive Chapter 1 The Fun They Had

Passage – 3.

Margie wasn’t prepared to dispute that. She said, “I wouldn’t want a strange man in my house to teach me.” Tommy screamed with laughter. “You don’t know much, Margie. The teachers didn’t live in the house. They had a special building and all the kids went there.” “And all the kids learned the same thing?”

“Sure, if they were the same age.”
“But my mother says a teacher has to be adjusted to fit the mind of each boy and girl it teaches and that each kid has to be taught differently.” “Just the same they didn’t do it that way then. If you don’t like it, you don’t have to read the book.” “I didn’t say I didn’t like it,” Margie said quickly. She wanted to read about those funny schools.

They weren’t even half finished when Margie’s mother called, “Margie ! School!”
Margie looked up. “Not yet, Mamma.” “Now!” said Mrs Jones. “And it’s probably time for Tommy, too.” Margie said to Tommy, “Can I read the book some more with you after school?” “May be,” he said nonchalantly. He walked away whistling, the dusty old book tucked beneath his arm.

1. What would Margie not want?
मार्जी क्या नही चाहोगी

2. Why did Tommy scream with laughter ?
टॉमी जोर से हँसते हुए क्यों चिल्लाया ?

3. Where did the teachers teach the kids ?
अध्यापक बच्चों को कहाँ पर पढ़ाते थे?

4. What did the kids of the same age learn?
एक ही उम्र के बच्चे क्या सीखते थे?

5. When will Margie read the rest of the book?
मार्जी पुस्तक का शेष भाग कब पढ़ेगी ?

6. Where did Tommy put his book when he walked away?
जब टॉमी गया तो उसने अपनी पुस्तक को कहाँ पर रखा ?

7. What did Margie want to read?
मार्जी क्या पढ़ना चाहती थी ?

8. Why couldn’t Tommy and Margie finish the book?
टॉमी व मार्जी उस पुस्तक को समाप्त क्यों नहीं कर सके थे ?

JAC Class 9 English Solutions Beehive Chapter 1 The Fun They Had

9. Find the word from the passage which is the opposite to ‘ordinary’

10. Find the word from the passage which means: ‘little children’.
Answer:
1. Margie wouldn’t want a strange man in her house to teach her.
मार्जी पढ़ाने के लिए किसी अजनबी व्यक्ति को अपने घर में नहीं आने देना चाहेगी।

2. Tommy screamed with laughter because Margie was thinking that the teachers in the olden days lived in the children’s houses.
टॉमी जोर से हँसते हुए इसलिए चिल्लाया क्योंकि मार्जी यह सोच रही थी कि पुराने समय में अध्यापक बच्चों के घरों में रहते थे ।

3. The teachers taught the kids in a special building.
अध्यापक बच्चों को एक विशेष भवन में पढ़ाते थे ।

4. The kids of the same age learned the same thing.
एक ही उम्र के बच्चे एक ही तरह की बातें सीखते थे ।

5. Margie will read the rest of the book after school.
मार्जी पुस्तक के शेष भाग को स्कूल के बाद पढ़ेगी ।

6. Tommy put his book under his arm when he walked away.
जब टॉमी गया तो उसने अपनी पुस्तक बाँह के नीचे रख ली ।

7. Margie wanted to read about the funny schools.
मार्जी उन निराले स्कूलों के बारे में पढ़ना चाहती थी।

8. Tommy and Margie couldn’t finish the book because they had to go to school.
टॉमी व मार्जी उस पुस्तक को समाप्त नहीं कर सके क्योंकि उन्हें स्कूल जाना था ।

9. special

10. kids

Passage – 4.

Margie went into the schoolroom. It was right next to her bedroom, and the mechanical teacher was on and waiting for her. It was always on at the same time everyday except Saturday and Sunday, because her mother said little girls learned better if they learned at regular hours. The screen was lit up, and it said: “Today’s arithmetic lesson is on the addition of proper fractions. Please insert yesterday’s homework in the proper slot.”

Margie did so with a sigh. She was thinking about the old schools they had when her grandfather’s grandfather was a little boy. All the kids from the whole neighbourhood came, laughing and shouting in the schoolyard, sitting together in the schoolroom, going home together at the end of the day. They learned the same things, so they could help one another with the homework and talk about it.

And the teachers were people………. The mechanical teacher was flashing on the screen: “When we add fractions 1⁄2 and 1⁄4…….” Margie was thinking about how the kids must have loved it in the old days. She was thinking about the fun they had.

1. Where was Margie’s school room?
मार्जी का विद्यालय – कक्ष कहाँ या?

2. Who was waiting for Margie ?
मार्जी का इन्तजार कौन कर रहा था ?

3. On which days did Margie not join the class?
किन दिनों में मार्जी कक्षा में उपस्थित नहीं होती थी ?

4. What did Margie’s mother say?
मार्जी की माँ क्या करती थीं

5. What was Margie thinking about?
मार्जी किस बारे में सोच रही थी

6. Who went to read in the old schools?
पुराने समय के विद्यालयों में कौन पढ़ने जाता था ?

7. Who were the teachers in the old schools?
पुराने समय के विद्यालयों में शिक्षक कौन होते थे ?

JAC Class 9 English Solutions Beehive Chapter 1 The Fun They Had

8. Who could help one another with the homework in. old schools?
पुराने समय के स्कूलों में गृहकार्य में एक-दूसरे की मदद कौन कर सकते थे ?

9. Find the word from the passage which is the opposite to – ‘worse’

10. Find the word from the passage which means: ‘a given space’
Answer:
1. Margie’s schoolroom was right next to her bedroom.
मार्जी का विद्यालय कक्ष उसके शयन कक्ष के ठीक बगल में था ।

2. The mechanical teacher was waiting for Margie.
यान्त्रिक शिक्षक अर्थात् कम्प्यूटर मार्जी का इन्तजार कर रहा था ।

3. Margie didn’t join the class on Saturday and Sunday.
शनिवार और रविवार को मार्जी कक्षा में उपस्थित नहीं होती थी ।

4. Margie’s mother said that little girls learned better if they learned at regular hours.
मार्जी की माँ कहती थीं कि यदि छोटी बच्चियाँ नियमित समय पर अध्ययन करें तो वे बेहतर सीखती हैं।

5. Margie was thinking about the old schools.
मार्जी पुराने विद्यालयों के बारे में सोच रही थी ।

6. In the olden days, all the kids from the whole neighbourhood went to read in schoolrooms.
पुराने समय में सम्पूर्ण अड़ोस-पड़ोस के सभी बच्चे विद्यालयों में पढ़ने जाते थे ।

7. The teachers were people in the old schools.
पुराने समय के विद्यालयों में व्यक्ति शिक्षक होते थे ।

8. The kids in the old schools could help one another with the homework.
पुराने समय के विद्यालयों के बच्चे गृहकार्य में एक-दूसरे की मदद कर सकते थे ।

9. better

10. slot

JAC Class 9 English Solutions Beehive Chapter 1 The Fun They Had

Before You Read ( पढ़ने से पूर्व )

यह कहानी जिसे हम पढ़ेंगे वह भविष्य के उस समय के लिए व्यवस्थित की है, जब पुस्तकें व विद्यालय जिनसे हम आज परिचित हैं सम्भवतया अस्तित्व में नहीं होंगे। तब बच्चे कैसे पढ़ेंगे ? निम्न आरेख आपको कुछ बोध करा सकता है।

JAC Class 9 English Solutions Beehive Chapter 1 The Fun They Had 2

In pairs discuss three things that you like best about your school and three things about your school that you would like to change. Write them down.
अपने सहपाठियों के साथ जोड़े बनाकर उन तीन बातों पर चर्चा कीजिए जो आपके विद्यालय में आपको सर्वाधिक अच्छी लगती हैं तथा अपने विद्यालय की तीन ऐसी बातों पर भी चर्चा कीजिए जिन्हें आप बदलना चाहते हैं । उन्हें लिखिये ।
Answer:
(a) Things I like about my school are :
वे वस्तुऐं जो मैं अपने विद्यालय में पसन्द करता हूँ-

  • Knowledgeable teacher. (ज्ञान से परिपूर्ण अध्यापक)
  • Big playground. ( बड़ा खेल का मैदान)
  • A lot of extra curricular activities. (अत्यधिक अतिरिक्त क्रिया-कलाप)

(b) Things I would like to change:

वस्तुएँ जिन्हें मैं बदलना पसन्द करूँगा-

  • No homework (कोई गृहकार्य नहीं)
  • More time to games and sports ( खेलकूद में और अधिक समय देना)
  • Use of computer lab for all equally. ( कम्प्यूटर लैब का सभी को समान रूप से उपयोग में लाना)

Have you ever read words on a television or computer screen? Can you imaging a time when all books will be on computers, and there will be no books printed on paper? Would you like such books better?
क्या आपने कभी टेलिविजन ( या कम्प्यूटर) के परदे (स्क्रीन) पर शब्दों को पढ़ा है ? क्या आप कल्पना कर सकते हैं कि एक समय ऐसा आयेगा जब पुस्तकें कम्प्यूटरों पर होंगी और कोई भी पुस्तक कागज पर नहीं छापी जायेगी ? क्या आप इस प्रकार की पुस्तकों को अधिक पसन्द करेंगे ?
Answer:
Yes, I have read words on TV and computer screen a number of times.
हाँ मैंने टेलीविजन और कम्प्यूटर स्क्रीन पर शब्दों को कई बार पढ़ा है।

I can imagine a time of telebooks.
मैं टेलीबुक्स के समय की कल्पना पर सकता हूँ ।

I think it will save me from the burdern of carrying books.
मैं सोचता हूँ कि टेलीबुक्स मुझे किताबों का बोझ उठाने से बचा लेगी।

JAC Class 9 English Solutions Beehive Chapter 1 The Fun They Had

The Fun They Had Summary and Translation in Hindi

About the Lesson

यह कहानी हमें भावी संसार में ले जाती है जहाँ कम्प्यूटर बहुत बड़ी भूमिका निभायेंगे । ‘वास्तविक सत्य’ शब्द कम्प्यूटर सॉफ्टवेयर द्वारा निर्मित वास्तविकता के सन्दर्भ में है और ‘वास्तविक कक्षा-कक्ष’ असली कक्षा-कक्ष नहीं है बल्कि एक ऐसा स्थान है जहाँ पढ़ाई कम्प्यूटर, सॉफ्टवेयर या इन्टरनेट के माध्यम से होती है । इसके माध्यम से बच्चे जान सकेंगे कि रोबोट क्या होता है और यह अनुमान लगाने में सक्षम होंगे कि रोबोटिक शिक्षक कैसा होगा ।

Who is who in the lesson

1. Margie: Margie is a girl of eleven. She writes about this story on 17 May 2157.
मार्जी सात वर्षीय लड़की है। इस कहानी के बारे में वह 17 मई 2157 को लिखती है।

2. Tommy: Tommy is a boy of thirteen. He finds a real book. He shows it to Margie.
टॉमी तेरह वर्षीय लड़का है। उसे एक वास्तविक पुस्तक मिलती है। वह इस पुस्तक को मार्जी को दिखाता है ।

3. Mrs Jones : Mrs Jones is Margie’s mother.
श्रीमती जोन्स मार्जी की माँ हैं।

4. Mechanical Teacher: Here computer is a teacher that teaches the kids.
इस पाठ में Mechanical Teacher का तात्पर्य कम्प्यूटर से है।

5. Country Inspector: County Inspector is a computer mechanic who repairs the mechanical teacher.
काउण्टी इन्स्पेक्टर से तात्पर्य कम्प्यूटर के मैकेनिक से है जो कम्प्यूटर की मरम्मत करता है ।

Word-Meanings and Hindi Translation

1. Margie even …………… the first time. (page 5 – 6)

Word Meanings: even (ईवॅन्) = also, भी । diary (डाइॲरि) (हैडिड्) = titled, शीर्षयुक्त । found ( फाउण्ड्) = मिली | real (रिअल्) = genuine, original, असली, वास्तविक । grandfather ( ग्रैन्फादर) = दादाजी | were printed ( वर् प्रिण्टिड् ) = printed by machines, छापी जाती थीं। turned (टॅन्ड्) = moved round, पलटा, फिरा । crinkly (क्रिंक्लि ) = with many folds or lines, मुड़े-तुड़े। awfully (ऑ: फलि ) = greatly अत्यधिक | funny (फॅनि) हास्यकर, निराला, अजीब । stood still (स्टुड् स्टिल्) = were not moving, स्थिर थे । instead (इन्स्टेड्) = in place of, के बजाय । moving ( मूविंग) : that moves, गतिमान | were supposed ( वर् सपोज़्ट) = were understood, अपेक्षा की जाती थी, अपेक्षित था । screen (स्क्रीन् ) = display, परदा, चित्रपट ।

हिन्दी अनुवाद – मार्जी ने इसके बारे में उस रात अपनी डायरी में भी लिख दिया । 17 मई, 2157 की तारीख के शीर्षक वाले पन्ने पर उसने लिखा, “आज टॉमी को एक असली किताब मिली !” यह एक बहुत पुरानी पुस्तक थी। मार्जी के दादाजी ने एक बार बताया था कि जब वे एक छोटे लड़कें थे तब उनके दादाजी ने उनको बताया था कि एक समय ऐसा भी था जब सारी कहानियाँ कागज पर छापी जाती थीं ।

उन्होंने पन्नों को पलटा जो पीले व मुंड़े-तुड़े (सिलवटों वाले) से हो गये थे और उन शब्दों को पढ़ना अत्यधिक अजीब लग रहा था जो गति करने के बजाय स्थिर थे, जबकि उनसे एक परदे (स्क्रीन) पर गति करना अपेक्षित था, जैसा कि आप जानते हैं । और तब, जब उन्होंने पहले पन्ने को वापिस पलटा तो उस पर वही शब्द थे जो उस समय थे जब पहली बार उन्होंने उसे पढ़ा था ।

2. “Gee”, said Tommy, …………… “School.” (Page 6)

Word-Meanings: Gree (जी) = expressing surprise, आश्चर्य प्रकट करने के लिए प्रयुक्त शब्द ‘अरे’। waste ( वेस्ट् ) = spending money uselessly, फिजूलखर्ची । are through with (आर् थ्रू विद्) = read completely, पूरा पढ़ लेते हो । just (जस्ट) = only, मात्र, बस | throw away (थ्रो अवे) = relating to products that are to be discarded, फेंक देना । guess (गेस) = अनुमान लगाना । million ( मिलियन् ) = ten lakhs, दस लाख। plenty (प्लेण्टि ) = a lot of, प्रचुर | telebooks (टेलिबुक्स्) = books shown on screens, टेलिबुक्स अर्थात् कम्प्यूटर स्क्रीन पर प्रदर्शित की जाने वाली पुस्तकें | pointed (पॉइण्टिड् ) = indicated, इशारा किया | attic (एटिक्) = space just below the roof, used as a storeroom, अटारी, दुछत्ती ।

हिन्दी अनुवाद – ” अरे !” टॉसी ने कहा, “क्या फिजूलखर्ची है, जब आप इस पुस्तक को पूरी पढ़ लेंगे तो बस इसे फेंक देंगे, मेरा तो यही अनुमान है । हमारे टीवी की स्क्रीन ( परदे ) पर दस लाख किताबें तो होंगी ही और यह और भी अधिक किताबों हेतु उपयुक्त है । मैं इसे नहीं फेंकूँगा ।” “मेरे भी यही विचार हैं,” मार्जी ने कहा । वह ग्यारह वर्ष की थी तथा उसने इतनी टेली पुस्तकें नहीं देखीं थीं जितनी टॉमी देख चुका था । वह तेरह वर्ष का था । वह बोली, “तुम्हें यह (किताब) कहाँ मिली ?” ” मेरे घर में, उसने बिना देखे इशारा किया क्योंकि वह पढ़ने में व्यस्त था । “यह किताब किसके बारे में है ?” “स्कूल के ।”

3. Margie was scornful. ……………. country inspector (Page 6)

Word Meanings: scornful (स्कॉ: नफल् ) = contemptuous, घृणापूर्ण, तिरस्कारपूर्ण | hate (हेट्) not liking, घृणा करना । more than ever ( मोर देन ईवर ) = still more, पहले से भी अधिक । mechanical teacher (मैकेनिकॅल् टीचर) = ( here ) computer, यान्त्रिक शिक्षक अर्थात् कम्प्यूटर | geography ( जिऑग्रॅफि) भूगोल | worse (वॅ:स) = बदतर, और बुरा । had shaken (हैड् शेकन् ) = moved side by side or up and down, हिलाया था। sorrowfully (सॉरोफलि ) = with grief, दु:खपूर्वक । sent for (सेण्ट् फ़ॉर्) = called in, बुलवाया । County Inspector ( काउण्टी इन्स्पेक्टर् ) = computer mechanic, कम्प्यूटर मैकेनिक |

हिन्दी अनुवाद – मार्जी का मन घृणा से भर गया । ‘स्कूल ? स्कूल के बारे में लिखने की क्या बात है ? मैं स्कूल से घृणा करती हूँ ।’ मार्जी हमेशा स्कूल से घृणा करती थी, किन्तु अब तो वह स्कूल से पहले से भी ज्यादा घृणा करती थी । यान्त्रिक शिक्षक (कम्प्यूटर) उसे भूगोल में टेस्ट पर टेस्ट देता जा रहा था और वह उनको तब तक बद से बदतर अर्थात् खराब से भी ज्यादा खराब हल किए जा रही थी जब तक कि उसकी माँ ने दुःखपूर्वक अपना सिर नहीं हिलाया और उस इलाके के कम्प्यूटर मैकेनिक ( काउन्टी इन्स्पेक्टर) को नहीं बुलवाया ।

JAC Class 9 English Solutions Beehive Chapter 1 The Fun They Had

4. He was a round ……….. marks in no time. (Pages 6-7 )

Word Meanings: round (राउण्ड) – fat and less tall, (होल) = complete, पूरा। tools (टूल्ज़) औजार उपकरण । something, डायलों। wires ( वाइॲज्) = तारों । smiled (स्माइल्ड) मुस्कुराया | took apart (टुक् अॅपा:ट) = opened the inside parts of the computer, पुरजे खोल दिये । hoped ( होप्ट्) = wanted something to happen, आशा की थी। to put it together = to join the parts, इसके पुर्जों को जोड़ देना । knew (न्यू): had knowledge of something, जानता था । ugly (ॲग्लि ) = bad in appearance, कुरूप, भद्दा | were shown (वर् शोन् demonstrated, प्रदर्शित होते थे । slot (स्लॉट्) = a given space, time or position, छिद्र, खाँचा | punch code (पंच् कोड् ) = hole – signals, छिद्रों वाले संकेत | calculated (कैल्क्युलेइटिड् ) counted, गिनंता था, गणना करता था । marks (मा: क्स) = अंक । in no time (इन् नो टाइम) = immediately, पल भर में ।

हिन्दी अनुवाद – वह एक लाल चेहरे वाला गोल-मटोल छोटे कद का (नाटा) आदमी था तथा उसके पास डायलों व तारों सहित औजारों का एक पूरा बक्सा था । वह मार्जी की ओर देखकर मुस्कुराया तथा उसे एक सेब खाने को दिया, उसके बाद उसने अध्यापक अर्थात् कम्प्यूटर के पुरजे खोल दिये । मार्जी को आशा थी कि वह इसको पुनः जोड़ना नहीं जानता होगा किन्तु वह अच्छी तरह से यह काम जानता था और लगभग एक घण्टे बाद वह (कम्प्यूटर) अपनी जगह पुन: (ठीक होकर) आ गया जो बड़ा और काला व बदसूरत था, उसकी स्क्रीन बड़ी थी जिस पर सभी पाठ प्रदर्शित किये जाते थे और प्रश्न पूछे जाते थे । वह इतना बुरा नहीं था । वह भाग जिससे मार्जी को सबसे ज्यादा घृणा थी वह एक छेद (स्लॉट्) था जहाँ उसे अपना गृहकार्य और टेस्ट पेपर डालने पड़ते थे । उसे उनको हमेशा एक पंच कोड (छिद्रों वाले संकेत ) में लिखना पड़ता था जो उसको छः वर्ष की आयु में सिखाये गये थे और यान्त्रिक अध्यापक (कम्प्यूटर) पल भर में अंकों की गणना कर देता था ।

5. The Inspector ……….. about school?” (Page 7)

मुस्कुराया । was finished (वॉज़ बाद । patted (पैट्ड् ि) = stroked, = a part or an area, खण्ड, क्षेत्र

Word Meanings: smiled (स्माइल्ड् ) = laughed slightly, फ़िनिश्ट ) = (after) he had completed the task, अपना काम पूरा करने के थपथपाया । fault (फॉल्ट्) = mistake, दोष; गलती । sector (सेक्टर) geared ( गियर्ड् ) = adjusted to a particular standard or level, कस दिया गया था । a little too quick = a bit fast, थोड़ा अधिक तेज । happen (हैपन्) = to occur, होना या घटित होना । have slowed (हैव् स्लोड् ) = made slow, धीमा कर दिया है। average (ऐवरेज् ) = औसत |

level ( लेवल् ) = स्तर | actually (एक्चुअलि ) really, वस्तुतः, वास्तव में । overall (ओवॅरॉल) = total, सम्पूर्ण, कुल | pattern (पेटॅन) = the way in which something is done, तरीका | progress (प्रोग्रेस् ) = प्रगति, उन्नति । quite satisfactory (क्वाइट् सेटिस्फेक्टरि) पूर्णतः सन्तोषप्रद । disappointed (डिसॅपॉइन्टिड्) dejected निराश | had been hoping = was expecting, आशा कर रही थी । would take away (वुड टेक अवे) would carry away, ले जायेंगे । altogether (ऑल्टगेदर) = पूर्ण रूप से, बिल्कुल ही । nearly (निॲलि) = : almost, लगभग | history sector इतिहास खण्ड | had blanked out = had got off the screen, (स्क्रीन से) साफ हो गया था, रिक्त हो गया था । completely (कम्प्लीट्ल) = almost, पूरी तरह से ।

हिन्दी अनुवाद – अपना काम पूरा करने के बाद इन्स्पेक्टर ( कम्प्यूटर मैकेनिक) मुस्कुराया और उसने मार्जी का सिर थपथपाया। वह उसकी माँ से बोला, “श्रीमती जोन्स, यह इस छोटी बच्ची का दोष नहीं है । मैं सोचता हूँ कि भूगोल – खण्ड थोड़ा अधिक तीव्रता के स्तर पर व्यवस्थित कर दिया गया था अर्थात् थोड़ा तेज चले रहा था। वैसी बातें कभी-कभी हो जाती हैं। मैंने इसको धीमा करके औसतन दस वर्ष के स्तर पर ला दिया है। वास्तव में उसकी ( मार्जी की) प्रगति का सम्पूर्ण तरीका पूर्णतः सन्तोषजनक है ।” और उसने मार्जी के सिर को पुनः थपथपाया । मार्जी निराश थी । वह आशा कर रही थी कि कम्प्यूटर मैकेनिक शिक्षक यानी कम्प्यूटर को पूरी तरह से ले जायेंगे । वे एक बार टॉमी के शिक्षक यानी कम्प्यूटर को लगभग एक महीने के लिए ले गये थे क्योंकि इतिहास खण्ड पूरी तरह से रिक्त हो गया था। इसलिए उसने टॉमी से कहा, “कोई भी व्यक्ति स्कूल के बारे में क्यों लिखेगा ?”

6. Tommy looked …………… them questions.” (Pages 7-8)

Word Meaning: superior eyes (स्यूपिअरिअर् आईज) = showing intelligence, श्रेष्ठता दिखाते हुए। kind (काइण्ड्) = type प्रकार | stupid ( स्ट्यूपिड् ) = foolish, मूर्ख । ago ( अगो) = पहले । added ( एडिड्) आगे कहा, जोड़ा । loftily (लॉटिलि) = in a superior way, श्रेष्ठता के भाव या गर्व से । pronouncing (पॅनाउसिंग ) = announcing, उच्चारण करते हुए । carefully ( केॲफलि ) with caution, सावधानीपूर्वक । centuries (सेन्चुरीज्) = periods of hundred years, शताब्दियाँ । hurt (हॅ:ट) = sad, दुखी, आहत | shoulder (शोल्डर) = कन्धा | for a while (फॉर अ वाइल) = for some time, कुछ समय तक, कुछ समय के लिए । anyway (एनीवे) = in any case, जो कुछ भी हो । sure ( श्युअर) = definitely, निःसंदेह, निश्चय ही । regular (रेग्युलर् ) = (here) normal, of the usual kind, यहाँ अर्थ है- सामान्य | things (थिंग्ज्) = an object of thought, बातें ।

हिन्दी अनुवाद – टॉमी ने श्रेष्ठता के भाव से (बड़प्पन से) उसकी ओर देखा। ” क्योंकि यह हमारी तरह का स्कूल नहीं है, मूर्ख । यह एक पुराने प्रकार का स्कूल है जैसे कि सैकड़ों वर्ष पहले हुआ करते थे । उसने श्रेष्ठता के भाव से (गर्व से ) सावधानीपूर्वक शब्द का उच्चारण करते हुए आगे कहा, ‘शताब्दियों पूर्व ।’ मार्जी आहत थीं । ‘ठीक है, मुझे पता नहीं है कि इतने समय पूर्व किस प्रकार के स्कूल होते थे ।’ उसने उसके (टॉमी के) कन्धे के ऊपर रखकर कुछ समय तक किताब को पढ़ा फिर कहा, “जो कुछ भी हो उनके पास एक अध्यापक होता था ।” “निश्चय ही उनके पास एक अध्यापक होता था किन्तु वह कोई सामान्य प्रकार का अध्यापक नहीं होता था । वह एक आदमी होता था ।” ” एक आदमी ? एक आदमी अध्यापक कैसे हो सकता था ?” ” बिल्कुल, वह लड़के व लड़कियों को बस जीवन धारा की स्थिति या हालात बताता था और उन्हें गृहकार्य देता था तथा उनसे प्रश्न पूछता था । ”

JAC Class 9 English Solutions Beehive Chapter 1 The Fun They Had

7. “A man isn’t …………… the same age.” (Page 8)

Word Meanings: smart (स्माट्) = clever, चतुर, तेज । enough (इनॅफ् ) = sufficient, पर्याप्त, काफी । sure ( श्युअर) = definitely, निश्चित | almost ( ऑल्मोस्ट्) = लगभग | Fbetcha (आई बैच) = I bet you, I am sure, मैं शर्त लगाता हूँ, मुझे निश्चित पता है । prepared ( प्रिपेयर्ड) = ready, तैयार | dispute (डिस्प्यूट्) = disagree with, वाद-विवाद करना, झगड़ना | strange (स्ट्रेन्ज) = अपरिचित | teach ( टीच्) पढ़ाना । screamed (स्क्रीम्ड् ) = cried, चीखा, चिल्लाया। laughter ( लॉफ्टर् ) = हँसी | know (नो) special (स्पेशॅल) = not ordinary, विशेष, खास | building ( बिल्डिंग्) = भवन, स्थान ( परिसर) | kids (किड्ज्) = children, बच्चे | learned ( लर्न्ड् ) = सीखते थे।

हिन्दी अनुवाद – “एक आदमी तो इतना चतुर नहीं होता है । ”
“निश्चित रूप से वह होता है । मेरे पिताजी को उतना ही ज्ञान है जितना मेरे यान्त्रिक अध्यापक अर्थात् कम्प्यूटर को है ।”
” मैं निश्चय ही शर्त लगाकर यह कहता हूँ कि वह लगभग उतना अधिक जानते हैं (जितना एक यान्त्रिक शिक्षक अर्थात् कम्प्यूटर जानता है ) । ”
मार्जी इस बात पर वाद-विवाद करने (झगड़ने ) के लिए तैयार नहीं थी । वह बोली, “मैं नहीं चाहूँगी कि एक अपरिचित आदमी मेरे घर में रहकर मुझे सिखाए ।” टॉमी हँसते हुए चिल्लाया, “मार्जी, तुम ज्यादा नहीं जानती हो । वे अध्यापक घर में नहीं रहा करते थे । उनका एक विशेष भवन या स्थान होता था तथा सभी बच्चे वहाँ पढ़ने जाते थे ।”
‘और क्या सभी बच्चे एक ही बात सीखते थे ?” (मार्जी ने कहा ) ।
” निश्चित रूप से, यदि वे एक ही आयुवर्ग के होते थे तो । ”

8. “But my mother…………. after school?” (Page 8)

Word-Meanings : has to be adjusted = has to be arranged, अनुकूल ढालना पड़ता है । fit (फिट् ) = to make something suitable, ठीक बैठाना | mind (माइण्डु) = मन, बुद्धि | has to be taught = सिखाना होता है । differently = (डिफ्रॅन्ट्ल) = separately, अलग से, भिन्न तरीके से। just the same = in any case, फिर भी । quickly ( क्विक्लि ) = शीघ्र, जल्दी | wanted (वाण्टिड् ) = hastily, चाहती थी । funny ( फनि) = strange or unusual, विचित्र या असाधारण । weren’t even half finished = the book was not read even half part of it, आधी पुस्तक भी समाप्त नहीं की थी । called (कॉल्ड् ) = cried out, पुकारा । yet ( यट्) अभी तक | probably (प्रॉबॅब्लि) = perhaps, सम्भवतः ।

हिन्दी अनुवाद – किन्तु मेरी माँ तो कहती है कि अध्यापक को प्रत्येक उस लड़के व लड़की जिसे वह पढ़ाता है के दिमाग के अनुरूप ढालना पड़ता है तथा प्रत्येक बच्चे को अलग तरह से पढ़ाना होता है । “ऐसा ही है पर वे तब ऐसा नहीं करते थे । यदि तुम्हें पसन्द नहीं हो तो तुम्हें इस किताब को पढ़ना जरूरी नहीं है ।” “मैंने यह नहीं कहा कि मुझे यह पसन्द नहीं है, ” मार्जी ने शीघ्रता से कहा । वह उन अजीब स्कूलों के बारे में पढ़ना चाहती थी । उन्होंने अभी आधी किताब भी नहीं पढ़ी थी कि मार्जी की माँ ने पुकारा, “मार्जी ! स्कूल !” मार्जी ने ऊपर देखा और बोली, “माँ, अभी नहीं ।” “अभी !” श्रीमती जोन्स ने कहा । ” और अब शायद टॉमी का भी समय हो गया है ।” मार्जी ने टॉमी से कहा, “क्या मैं स्कूल के बाद तुम्हारे साथ इस किताब को और पढ़ सकूँगी ?”

9. “May be, ” he said ……………….. the proper slot.” (Pages 8-9 )

Word-Meanings: nonchalantly (नॉन्शॅलैण्ट्ट्लि) = not showing much interest or enthusiasm, carelessly, लापरवाही से, उदासीनतापूर्वक | walked away (वॉक्ट अव्) = went away, चला गया | whistling (विर्सेलिंग्) = सीटी बजाते हुए | dusty (डस्टि) = full of dust, धूल-धूसरित, धूल से सनी । tucked (टॅक्ट) = pressed, समेटे हुए, दबाये हुए | beneath (बिनीथ्) = under, नीचे | right next (राइट् नेक्सट्) = ठीक अगला । mechanical teacher = computer, कम्प्यूटर |

was on = was started, (कम्प्यूटर) चला हुआ था । waiting for (वैटिंग फॉर) इन्तजार कर रहा । except (इक्सेप्ट् ) = के अतिरिक्त, के सिवाय | better (बैटर् ) = बेहतर | regular (रेग्यूलर्) = नियमित | was lit up = was lighted, प्रकाशित था । arithmetic (ॲरिथ्मॅटिक) अंकगणित | addition (अॅडिशन्) जोड़, योग | proper fractions (प्रॉपर् फ्रेक्शन्ज़) = सरल भिन्न । insert (इन्स:ट्) = to place, डालना, में रख देना । proper (प्रॉपर्) = suitable, उचित । slot (स्लॉट्) = a straight narrow opening, छिद्र ।

हिन्दी अनुवाद – ” हो सकता है,” उसने लापरवाही से कहा । वह उस पुरानी धूल भरी किताब को अपनी बाँह के नीचे (काँख में) दबाकर सीटी बजाता हुआ चला गया । मार्जी स्कूल वाले कमरे में गई । वह उसके शयनकक्ष के बिल्कुल बगल में था और यान्त्रिक शिक्षक अर्थात् कम्प्यूटर चालू था और उसका इन्तजार कर रहा था । वह शनिवार व रविवार को छोड़कर रोजाना उसी समय चालू हो जाता था क्योंकि उसकी (मार्जी की) माँ कहती थी कि यदि छोटी बच्चियाँ नियमित समय पर पढ़ें तो वे अधिक अच्छा सीखती हैं । कम्प्यूटर का परदा प्रकाशित था, तथा कह रहा था, आज का अंकगणित का पाठ सरल भिन्नों को जोड़ने का है। कृपया कल का गृहकार्य उचित छेद ( स्लॉट) में डाल दीजिए ।”

10. “Margie did so ……………… the fun they had. (Page 9)

word-Meaningy : sigh (साइ) = sadly, आह, उच्छ्वास । was thinking (वॉज़ थिंकिंग) = was considering, सोच रही थी । whole (होल्) = complete, सम्पूर्ण । neighbourhood (नेबरहुड्) particular part of a town and the people who live there, अड़ोस-पड़ोस | laughing (लाफिंग) = हँसते हुए। shouting (शाउटिंग्) = making a noise, शोर मचाते हुए | schoolyard ( स्कूलयार्ड) = school compound, विद्यालय-प्रांगण। talk (टॉक्) = chat, बात करना । flashing ( फ्लैशिंग् ) = lighting up, तत्क्षण प्रकाशित कर रहा, चमका रहा । add (ऐड्) जोड़ना । fractions ( फ्रेक्शन्ज़) भिन्न । in the old days = पुराने दिनों में । the fun they had = what they enjoyed, आनन्द जो वे लेते थे।

हिन्दी अनुवाद – मार्जी ने आह भरकर ऐसा किया । वह उन पुराने स्कूलों के बारे में सोच रही थी जब उसके दादाजी के दादाजी एक छोटे बच्चे थे। पूरे अड़ोस-पड़ोस के सभी बच्चे आते, स्कूल के आँगन में हँसते और चिल्लाते, स्कूल के कमरे में एक साथ बैठते और दिन की समाप्ति पर एक साथ घर जाते । वे एक जैसी बातें सीखा करते थे इसलिए वे गृहकार्य में एक-दूसरे की सहायता कर सकते थे और इसके बारे में बातचीत कर सकते थे । और अध्यापक मनुष्य होते थे यान्त्रिक अध्यापक अर्थात् कम्प्यूटर की स्क्रीन पर प्रकाशित हो रहा था हैं.. “जब हम 1⁄2 तथा भिन्नों को जोड़ते मार्जी सोच रही थी कि पुराने दिनों में बच्चों को कितना अच्छा लगता होगा । वह उस आनन्द के बारे में सोच रही थी जो वे लेते होंगे ।

JAC Class 9 English Solutions Beehive & Moments Jharkhand Board

JAC Jharkhand Board Class 9th English Solutions Beehive & Moments

JAC Board Class 9th English Solutions Beehive

JAC Jharkhand Board Class 9th English Beehive Prose

JAC Jharkhand Board Class 9th English Beehive Poem

JAC Class 9th English Solutions Moments

JAC Jharkhand Board Class 9th English Supplementary Reader Moments

JAC Class 9 English Reading Comprehension

JAC Class 9 English Grammar

JAC Class 9 English Writing

JAC Class 9 Maths Notes Chapter 3 निर्देशांक ज्यामिति

Students should go through these JAC Class 9 Maths Notes Chapter 3 निर्देशांक ज्यामिति will seemingly help to get a clear insight into all the important concepts.

JAC Board Class 9 Maths Notes Chapter 3 निर्देशांक ज्यामिति

→ फ्रांस के महान वैज्ञानिक ‘रेने देकार्ते’ को निर्देशांक ज्यामिति का जनक कहा जाता है।

→ वह समतल जिस पर X- अक्ष, Y-अक्ष तथा मूल बिन्दु स्थित होते हैं, कार्तिक तल कहलाता है।
JAC Class 9 Maths Notes Chapter 3 निर्देशांक ज्यामिति 1

→ xy-तल पर स्थित किसी भी बिन्दु को निर्देशांकों की सहायता से निरूपित करना ही “निर्देशांक ज्यामिति” कहलाता

→ समतल में किसी बिन्दु के निर्देशांक, दो वास्तविक संख्याओं तथा 6 के क्रमिक युग्म (a, b) द्वारा निरूपित किए जाते हैं।

JAC Class 9 Maths Notes Chapter 3 निर्देशांक ज्यामिति

→ युग्म (a, b) की प्रथम संख्या को भुज अथवा x-निर्देशांक तथा द्वितीय संख्या 6 को कोटि अथवा – निर्देशांक कहते हैं।

→ मूल बिन्दु के निर्देशांक (), 0) होते हैं।

→ समकोणिक निर्देशांकों द्वारा समस्त कार्तिक तल चार भागों में विभाजित होता है। इनमें से प्रत्येक को चतुर्थांश कहते हैं।
चित्र में I, II, III व IV को क्रमशः प्रथम, द्वितीय, तृतीय व चतुर्थ चतुर्थांश कहते हैं। विभिन्न चतुर्थांशों में स्थित बिन्दुओं के निर्देशांकों के भुज व कोटि के चिन्ह संलग्न तालिका में अंकित हैं।
JAC Class 9 Maths Notes Chapter 3 निर्देशांक ज्यामिति 2

→ दो बिन्दुओं के बीच की दूरी सदैव धनात्मक होती है।

→ त्रिभुज का क्षेत्रफल सदैव धनात्मक होता है।

→ तीन बिन्दु अधिक बिन्दु सरेख कहलाते हैं, यदि वे एक ही रेखा में स्थित हों अथवा उनसे घिरे क्षेत्र का क्षेत्रफल शून्य हो।

JAC Class 9 Maths Notes Chapter 2 बहुपद

Students should go through these JAC Class 9 Maths Notes Chapter 2 बहुपद will seemingly help to get a clear insight into all the important concepts.

JAC Board Class 9 Maths Notes Chapter 2 बहुपद

चर / अचर : चर का मान स्थिर नहीं होता है। इसे हम स्वेच्छा से बदल सकते हैं जबकि अचर का मान स्थिर रहता है। हम चरों को अक्षरों x, y, z आदि से व्यक्त करते हैं तथा अचरों को वास्तविक संख्याओं या अक्षरों a, b, c द्वारा व्यक्त करते हैं।
बीजीय व्यंजक = [(एक अचर) × चर], कुछ निश्चित चर तथा अचर राशियों के योग, अन्तर, गुणन, भाग के आधार पर बने व्यंजक को बीजीय व्यंजक कहते हैं।
एक चरीय बहुपद : सभी बीजीय व्यंजकों में केवल एक चर हो तथा उस चर के घातांक पूर्ण संख्या हों, तो इस रूप के व्यंजकों को एक चरीय बहुपद कहते हैं।
एक चर वाला बहुपद p(x) निम्न रूप का x में बीजीय व्यंजक है :
p(x) = a0 + a1x + a2x2 + a3x3 + …….. + anxn
जहाँ a0, a1, a2, ……… an अचर हैं और (a ≠ 0) तथा इन्हें x0, x1, x2, x3, ……… xn के गुणांक भी कहते हैं।
बहुपद : यदि बीजीय व्यंजक में x (चर) की सभी घातें धनात्मक पूर्ण संख्या हों, उसे बहुपद कहते हैं।
उदाहरण के लिए, y-2 बहुपद नहीं है क्योंकि चर y की घात ऋणात्मक है जबकि y2 बहुपद है।

बहुपद के प्रकार : (A) पदों के आधार पर :
(i) एकपदी (Monomial) व्यंजक : वह बहुपद जिसमें केवल एक पद हो, एकपदी बहुपद कहलाता है।
जैसे- 2x, 2, 5x3, y और u4 आदि।
(ii) द्विपदीय (Binomial) व्यंजक : वह बहुपद जिसमें दो पद हों, द्विपदी बहुपद कहलाता है।
जैसे- x + 1, x2 + 3, y10 + 1, x2 + u10 आदि।
(iii) त्रिपदीय (Trinomial) व्यंजक : वह बहुपद जिसमें तीन पद हों, त्रिपदी बहुपद कहलाता है।
जैसे- x4 + x3 + 2, 5x2 + 4 + 3x आदि ।

JAC Class 9 Maths Notes Chapter 2 बहुपद

(B) घात के आधार पर :
(i) रैखिक बहुपद : वह बहुपद जिसकी घात एक हो, रैखिक बहुपद कहलाता है। उदाहरण के लिए,
p(x) = 4x + 5, q(y) = 2y, r(t) = t + \(\sqrt{2}\) आदि ।
(ii) द्विघाती बहुपद : वह बहुपद जिसकी घात दो हो, द्विघाती बहुपद कहलाता है। उदाहरण के लिए,
2x2 + 5, 5x2 + 3x + π, x2 + \(\frac{2}{5}\)x आदि ।
किसी व्यंजक की सबसे बड़ी घात को बहुपद की घात कहते हैं।

शून्य बहुपद : यदि a0 = a1 = a2 = a3 ……… an = 0
अर्थात सभी अचर शून्य हों तो बहुपद शून्य बहुपद कहलाता है। शून्य बहुपद की घात को परिभाषित नहीं किया जा सकता है।

  • एक चर वाले प्रत्येक रैखिक बहुपद में एक शून्यांक होता है।
  • स्थिर (अचर) बहुपद का कोई शून्यांक नहीं होता है।
  • प्रत्येक वास्तविक संख्या शून्य बहुपद का शून्यांक होता है।

बहुपद का शून्यक: किसी बहुपद में चर के स्थान पर किसी वास्तविक संख्या को प्रतिस्थापित करने पर यदि बहुपद का मान शून्य आता है वह वास्तविक संख्या उस बहुपद का शून्यक कहलाती है।
शेषफल प्रमेय : माना बहुपद p(x) एक या एक से अधिक घात वाला एक बहुपद है। p(x) को रैखिक बहुपद (x – a) से भाग देने पर शेषफल p(a) के बराबर होता है तथा p(a) = 0।

  • यदि p(a) = 0 हो, तो (x – a) बहुपद p(x) का एक गुणनखण्ड होता है।
  • यदि p(a) ≠ 0 हो, तो (x – a) बहुपद p(x) का एक गुणनखण्ड है।

JAC Class 9 Maths Notes Chapter 2 बहुपद

बीजीय सर्वसमिकाएँ :

  1. (x + y)2 = x2 + y2 + 2xy
  2. (xy)2 = x2 + y2 – 2xy
  3. (x2 – y2) = (x + y) (x – y)
  4. (x + y + z)2 = x2 + y2 + z2 + 2xy + 2yz + 2zx
  5. (x + y)3 = x3 + y3 + 3(x + y)xy = x3 + y3 + 3x2y + 3xy2
  6. (x – y)3 = x3 – y3 – 3(x – y)xy = x3 – y3 – 3x2y + 3xy2
  7. x3 + y3 + z3 – 3xyz = (x + y + z) (x2 + y2 + z2 – xy – yz – zx)
  8. (x + a) (x + b) = x2 + (a + b)x + ab

JAC Class 12 Political Science Important Questions Chapter 7 जन आंदोलनों का उदय

Jharkhand Board JAC Class 12 Political Science Important Questions Chapter 7 जन आंदोलनों का उदय Important Questions and Answers.

JAC Board Class 12 Political Science Important Questions Chapter 7 जन आंदोलनों का उदय

बहुचयनात्मक प्रश्न

1. खेती-बाड़ी के औजार के लिए गाँव वालों को किस पेड़ की लकड़ी की आवश्यकता थी?
(क) शीशम
(ख) अंगू
(ग) सागौन
(घ) बबूल
उत्तर:
(ख) अंगू

2. सूचना के अधिकार का आंदोलन किस सन् में प्रारंभ हुआ
(क) 1989
(ख) 1987
(ग) 1990
(घ) 1988
उत्तर:
(ग) 1990

3. चिपको आंदोलन की शुरुआत किस राज्य से हुई?
(क) उत्तराखण्ड
(ख) छत्तीसगढ़
(ग) झारखण्ड
(घ) मध्यप्रदेश
उत्तर:
(क) उत्तराखण्ड

4. गोलपीठ कविता किसके द्वारा लिखी गई है?
(क) फणीश्वर नाथ रेणु
(ख) नामदेव ढसाल
(ग) रवीन्द्रनाथ टैगोर
(घ) मैथिलीशरण गुप्त
उत्तर:
(ख) नामदेव ढसाल

5. बीकेयू किन प्रदेशों के किसानों का संगठन था?
(क) पंजाब और हरियाणा
(ख) पश्चिम उत्तरप्रदेश और पंजाब
(ग) हरियाणा और महाराष्ट्र
(घ) पश्चिम उत्तरप्रदेश और हरियाणा
उत्तर:
(घ) पश्चिम उत्तरप्रदेश और हरियाणा

JAC Class 12 Political Science Important Questions Chapter 7 जन आंदोलनों का उदय

6. मार्क्सवादी-लेनिनवादी समूहों को किस नाम से जाना जाता है?
(क) माओवादी
(ख) नक्सलवादी
(ग) गाँधीवादी
(घं) आतंकवादी
उत्तर:
(ख) नक्सलवादी

7. दलित पैंथर्स का गठन किया गया
(क) 1970
(ख) 1972
(ग) 1973
(घ) 1977
उत्तर:
(ख) 1972

8. चिपको आंदोलन किससे संबंधित है?
(क) पर्यावरण.
(ख) मानवीय
(ग) राष्ट्रीय
(घ) प्रांतीय
उत्तर:
(क) पर्यावरण

रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए :

1. देश ने आजादी के बाद …………… का मॉडल अपनाया था।
उत्तर:
नियोजित विकास

2. नामदेव ढसाल ………………… के प्रसिद्ध कवि थे।
उत्तर:
मराठी

3. ……………. से संकेत दलित समुदाय की ओर किया गया है।
उत्तर:
अँधेरे की पदयात्रा

4. दलित पैंथर्स नामक संगठन का निर्माण ………………..में सन् ……………….. में हुआ।
उत्तर:
महाराष्ट्र, 1972

5. दलितों पर हो रहे अत्याचार से संबंधित कानून …………………. में बनाया गया।
उत्तर:
1989

6. ……………. पश्चिमी उत्तर प्रदेश और हरियाणा के किसानों का संगठन था।
उत्तर:
भारतीय किसान यूनियन

अतिलघूत्तरात्मक प्रश्न

प्रश्न 1.
चिपको आंदोलन का सम्बन्ध किस प्रदेश से है?
उत्तर:
उत्तराखण्ड।

प्रश्न 2.
भारत में स्वतन्त्रता के पश्चात् विकास का कौनसा प्रतिमान अपनाया?
उत्तर:
नियोजित विकास का प्रतिमान

प्रश्न 3.
नामदेव ढसाल कौन थे?
उत्तर:
नामदेव ढसाल मराठी के प्रसिद्ध कवि थे।

JAC Class 12 Political Science Important Questions Chapter 7 जन आंदोलनों का उदय

प्रश्न 4.
प्रमुख कवि नामदेव ढसाल का सम्बन्ध किस राज्य से था?
उत्तर:
महाराष्ट्र राज्य से।

प्रश्न 5.
महेन्द्र सिंह टिकैत क्यों प्रसिद्ध हैं?
उत्तर:
महेन्द्र सिंह टिकैत भारतीय किसान यूनियन के अध्यक्ष के रूप में प्रसिद्ध हैं।

प्रश्न 6.
दलित पैंथर्स नामक संगठन किसके द्वारा स्थापित किया गया?
उत्तर:
दलित पैंथर्स नामक संगठन का उदय 1972 में दलित युवाओं द्वारा स्थापित किया गया।

प्रश्न 7.
भारतीय किसान यूनियन का गठन किस प्रदेश में हुआ था?
उत्तर:
उत्तरप्रदेश में।

प्रश्न 8.
मछुआरों के राष्ट्रीय संगठन का क्या नाम है?
उत्तर:
नेशनल फिश वर्कर्स फोरम।

प्रश्न 9.
नामदेव ढसाल कौन थे? उनके दलित पैंथर्स समर्थक विचारों का उनकी एक मराठी कविता के आधार पर संक्षेप में लिखिए।
उत्तर:
नामदेव ढसाल मराठी के प्रसिद्ध कवि थे। उन्होंने अनेक रचनाएँ लिखीं जिनमें से कुछ बहुत प्रसिद्ध अंधेरे में पदयात्रा और सूरजमुखी आशीषों वाला फकीर है।

प्रश्न 10.
पंचायती राज की स्थापना कौनसे संवैधानिक संशोधन द्वारा लागू हुई?
उत्तर:
73वें संवैधानिक संशोधन द्वारा।

प्रश्न 11.
‘सूरजमुखी आशीषों वाला फकीर’ किनको इंगित करता है?
उत्तर:
डॉ. भीमराव अम्बेडकर।

प्रश्न 12.
बामसेफ का पूरा नाम लिखिए।
उत्तर:
बैकवर्ड एंड माइनॉरिटी एम्पलाईज फेडरेशन।

प्रश्न 13.
हरित क्रांति से किस राज्य के किसानों को फायदा मिला?
उत्तर:
हरियाणा, पंजाब और पश्चिमी उत्तरप्रदेश|

प्रश्न 14.
सूचना के अधिकार के आन्दोलन की शुरुआत कब हुई?
उत्तर:
1990 में।

JAC Class 12 Political Science Important Questions Chapter 7 जन आंदोलनों का उदय

प्रश्न 15.
संसद ने सूचना के अधिकार विधेयक को कब पास किया?
उत्तर:
2002 में।

प्रश्न 16.
पिछड़े वर्ग का पिता किसे कहा जाता है?
उत्तर:
डॉ. भीमराव अम्बेडकर को।

प्रश्न 17.
राष्ट्रीय महिला आयोग की स्थापना कब हुई?
उत्तर:
राष्ट्रीय महिला आयोग की स्थापना 1992 में की गई।

प्रश्न 18.
सुन्दरलाल बहुगुणा, मेधा पाटकर तथा बाबा आमटे किस आन्दोलन से सम्बन्ध रखते हैं?
उत्तर:
पर्यावरण संरक्षण आन्दोलन।

प्रश्न 19.
चिपको आन्दोलन की शुरुआत कब हुई?
उत्तर:
1973 में।

प्रश्न 20.
मछुआरों की संख्या के लिहाज से भारत का विश्व में कौनसा स्थान है?
उत्तर:
दूसरा।

प्रश्न 21.
जन आन्दोलन से क्या अभिप्राय है?
उत्तर:
ऐसे आन्दोलन जो लोगों की किसी समस्या या जनहित को लेकर चलाये जाते हैं उन्हें जन आन्दोलन कहते हैं।

प्रश्न 22.
चिपको आन्दोलन का उद्देश्य लिखिए।
उत्तर:
चिपको आन्दोलन का उद्देश्य वनों की रक्षा करना था।

प्रश्न 23.
चिपको आंदोलन का नूतन पहलू क्या था?
उत्तर:
चिपको आंदोलन का नूतन पहलू जंगल के वृक्षों की अंधाधुंध कटाई को रोकना था।

JAC Class 12 Political Science Important Questions Chapter 7 जन आंदोलनों का उदय

प्रश्न 24.
महाराष्ट्र में दलितों के हितों की रक्षा के लिए कौनसा संगठन बनाया गया और कब बनाया गया?
उत्तर:
महाराष्ट्र में 1972 में दलित युवाओं का संगठन दलित पैन्थर्स बनाया गया।

प्रश्न 25.
आन्ध्रप्रदेश के किस जिले में सबसे पहले ताड़ी (शराब) विरोधी आन्दोलन आरम्भ हुआ?
उत्तर:
ताड़ी (शराब) विरोधी आन्दोलन का आरम्भ नेल्लौर जिले में हुआ

प्रश्न 26.
आंध्रप्रदेश के नैल्लोर जिले के ताड़ी आंदोलन में महिलाओं ने क्या किया था?
उत्तर:
नैल्लोर में लगभग 5000 महिलाओं ने ताड़ी की बिक्री बंद करने संबंधी एक प्रस्ताव पास कर जिला कलेक्टर को भेजा।

प्रश्न 27.
नेशनल फिश वर्कर्स फोरम ने सरकार से कब लड़ाई लड़ी?
उत्तर:
नेशनल फिश वर्कर्स फोरम ने 1977 में केन्द्र सरकार के साथ अपनी पहली कानूनी लड़ाई लड़ी। प्रश्न 28. किन्हीं दो किसान आन्दोलनों के नाम लिखें।
उत्तर:
किसान आन्दोलनों के नाम हैं।  तिभागा आन्दोलन, तेलंगाना आन्दोलन।

प्रश्न 29.
नेशनल फिश वर्कर्स फोरम ने केन्द्र सरकार से पहली कानूनी लड़ाई कब लड़ी?
उत्तर:
1997 में।

प्रश्न 30.
भारत में हुए किन्हीं दो पर्यावरण संरक्षण से सम्बन्धित आन्दोलनों के नाम लिखिए।
उत्तर:
पर्यावरण संरक्षण से सम्बन्धित आन्दोलन हैं।  चिपको आन्दोलन, नर्मदा बचाओ आन्दोलन।

प्रश्न 31.
ए. एन. एफ. (ANF) का पूरा नाम लिखिए।
उत्तर:
ए. एन. एफ. (ANF) का पूरा नाम है। नेशनल फिश वर्कर्स फोरम (National Fish Workers Forum)।

प्रश्न 32.
बी. के. यू. (BKU) का पूरा नाम बताइये।
उत्तर:
बी. के. यू. (BKU) का पूरा नाम है। भारतीय किसान यूनियन।

प्रश्न 33.
औपनिवेशिक दौर के प्रमुख आंदोलन कौन से थे?
उत्तर:
औपनिवेशिक दौर के प्रमुख आंदोलन किसान आंदोलन, मजदूर संगठनों के आंदोलन, आदिवासी मजदूर संगठनों के आंदोलन तथा स्वाधीनता आंदोलन थे।

प्रश्न 34.
ताड़ी – विरोधी आंदोलन का नारा क्या था?
उत्तर:
ताड़ी की बिक्री बंद करो।

JAC Class 12 Political Science Important Questions Chapter 7 जन आंदोलनों का उदय

प्रश्न 35.
संविधान के किन संशोधन के अंतर्गत महिलाओं को स्थानीय राजनीतिक निकायों में आरक्षण दिया गया?
उत्तर:
73वें और 74वें।

प्रश्न 36.
सूचना का अधिकार के आंदोलन की शुरुआत कब हुई और इसका नेतृत्व किसने किया?
उत्तर:
सूचना का अधिकार के आंदोलन की शुरुआत 1990 में हुई और इसका नेतृत्व मजदूर किसान शक्ति संगठन ने किया।

प्रश्न 37.
सूचना का अधिकार को राष्ट्रपति की मंजूरी कब हासिल हुई?
उत्तर:
जून, 2005

लघूत्तरात्मक प्रश्न

प्रश्न 1.
चिपको आन्दोलन से आप क्या समझते हैं?
उत्तर:
चिपको आन्दोलन की शुरुआत 1973 में उत्तराखण्ड राज्य में हुई । इस आन्दोलन के द्वारा स्त्री-पुरुषों ने पेड़ों की व्यावसायिक कटाई के विरोध हेतु पेड़ों को अपनी बाँहों में घेर लिया ताकि उन्हें काटने से बचाया जा सके। यह विरोध आगामी दिनों में भारत के पर्यावरण आंदोलन के रूप में बदल गया तथा ‘चिपको आंदोलन’ के रूप में विश्वप्रसिद्ध हुआ।

प्रश्न 2.
भारत में नारी आन्दोलन की मुख्य विशेषता बताइये।
उत्तर:
भारत में नारी आन्दोलन की मुख्य विशेषता यह है कि यह एक गैर- राजनीतिक आन्दोलन है। इसका प्रमुख उद्देश्य महिलाओं का उत्थान करना है।

प्रश्न 3.
महिला सशक्तिकरण से क्या अभिप्राय है?
उत्तर:
महिला सशक्तिकरण से तात्पर्य महिलाओं की समाज में दोयम दर्जे की भूमिका को समाप्त करना तथा समाज की मुख्यधारा के साथ जोड़ते हुए सभी क्षेत्रों में उनकी भागीदारी सुनिश्चित करने से है।

JAC Class 12 Political Science Important Questions Chapter 7 जन आंदोलनों का उदय

प्रश्न 4.
सूचना के अधिकार का आंदोलन से आप क्या समझते हैं?
उत्तर:
सूचना के अधिकार के आंदोलन का प्रारंभ 1990 में हुआ। राजस्थान में कार्य कर रहे ‘मजदूर किसान शक्ति संगठन’ ने भीम तहसील में सरकार के सामने यह माँग रखी कि अकाल राहत कार्य तथा मजदूरों को दिए जाने वाले वेतन के रिकार्ड का सार्वजनिक खुलासा किया जाये । यही माँग आगे चलकर सूचना के अधिकार आन्दोलन में बदल गई।

प्रश्न 5.
नर्मदा बचाओ आन्दोलन के प्रमुख नेता का नाम बताइए। उन्होंने इस आन्दोलन को कैसे आगे बढ़ाया?
उत्तर:
नर्मदा बचाओ आन्दोलन की प्रमुख नेता मेधा पाटकर हैं। 1980 के दशक में इस आन्दोलन की तरफ लोगों का ध्यान उस समय आकर्षित हुआ जब विस्थापित लोग सुसंगठित हुए और इस आन्दोलन के जाने-माने कार्यकर्ता बाबा आमटे, सुन्दरलाल बहुगुणा आदि इसमें शामिल हुए।

प्रश्न 6.
नर्मदा बचाओ आंदोलन के बारे में आप क्या जानते हैं?
अथवा
नर्मदा बचाओ आन्दोलन पर संक्षिप्त नोट लिखिए ।
उत्तर:
नर्मदा बचाओ आन्दोलन बाँध परियोजनाओं के विरुद्ध चलाया गया आन्दोलन था। इस आंदोलन का मुख्य उद्देश्य बांध द्वारा विस्थापित लोगों के उचित पुनर्वास की व्यवस्था करना था। राज्य अधिकारियों द्वारा पुनर्वास की योजना को उचित ढंग से लागू नहीं किया जा रहा था। इसलिए मानवाधिकारों से जुड़े हुए कार्यकर्ता इस आंदोलन के समर्थक बन गये।

प्रश्न 7.
तेलंगाना आन्दोलन क्या था?
उत्तर:
तेलंगाना आन्दोलन हैदराबाद राज्य में 1946 में जागीरदारों द्वारा की जा रही जबरन एवं अत्यधिक वसूली के विरोध में चलाया गया क्रान्तिकारी आन्दोलन था । क्रान्तिकारी किसानों ने पाँच हजार गुरिल्ला सैनिक तैयार किए और जमींदारों के विरुद्ध संघर्ष आरम्भ किया। भारत सरकार द्वारा हस्तक्षेप करने पर यह आन्दोलन समाप्त हुआ।

प्रश्न 8.
चिपको आंदोलन की मुख्य माँगें क्या थीं?
उत्तर:
चिपको आंदोलन की मुख्य माँगें निम्न थीं।

  1. जंगल की कटाई का कोई भी ठेका बाहरी व्यक्ति को नहीं दिया जाना चाहिए।
  2. स्थानीय लोगों का जल, जंगल, जमीन जैसे प्राकृतिक संसाधनों पर कारगर नियंत्रण होना चाहिए।
  3. सरकार लघु उद्योगों के लिए कम कीमत की सामग्री उपलब्ध कराए और इस क्षेत्र के पारिस्थितिकी संतुलन को नुकसान पहुँचाए बिना यहाँ का विकास सुनिश्चित करे।
  4. आंदोलन ने भूमिहीन वन कर्मचारियों का आर्थिक मुद्दा भी उठाया और न्यूनतम मजदूरी की गारंटी की माँग की।

JAC Class 12 Political Science Important Questions Chapter 7 जन आंदोलनों का उदय

प्रश्न 9.
ताड़ी विरोधी आन्दोलन क्या था?
उत्तर:
वर्ष 1992 के सितम्बर और अक्टूबर में आंध्रप्रदेश के गांवों में महिलाओं ने शराब के विरुद्ध लड़ाई छेड़ रखी थी। यह लड़ाई शराब माफिया और सरकार दोनों के खिलाफ थी। इस आंदोलन ने वृहद् रूप धारण कर लिया तो इसे राज्य में ताड़ी – विरोधी आंदोलन के रूप में जाना गया।

प्रश्न 10.
चिपको आंदोलन में महिलाओं ने सक्रिय भागीदारी की। इस कथन को स्पष्ट कीजिए।
उत्तर:
चिपको आंदोलन में महिलाओं ने सक्रिय भागीदारी की। इस आंदोलन में महिलाओं ने शराबखोरी की लत के खिलाफ भी लगातार आवाज उठायी।

प्रश्न 11.
सरदार सरोवर परियोजना को कब और कहाँ प्रारंभ किया गया था?
उत्तर:
1980 के दशक के प्रारंभ में सरदार सरोवर परियोजना को मध्यप्रदेश में नर्मदा घाटी में प्रारंभ किया गया।

प्रश्न 12.
सरदार सरोवर परियोजना के क्या लाभ बताये गये?
उत्तर:
सरदार सरोवर परियोजना के अन्तर्गत एक बहुउद्देश्यीय बांध बनाने का प्रस्ताव है। इसके निर्माण से तीन राज्यों में पीने का पानी, सिंचाई तथा बिजली के उत्पादनं की सुविधा उपलब्ध करायी जा सकेगी। कृषि की उपज में गुणात्मक बढ़ोतरी होगी तथा इससे बाढ़ और सूखे की आपदाओं पर अंकुश लगाया जा सकेगा।

प्रश्न 13.
महिला सशक्तिकरण के लिए कोई दो सुझाव दीजिए।
उत्तर:

  1. महिलाओं के लिए उचित शिक्षा व्यवस्था की जाए ताकि उनका मानसिक विकास हो सके। इससे उनका दृष्टिकोण व्यापक होगा और वे अपने अधिकारों के प्रति सजग होंग ।
  2. महिलाएँ भी पुरुषों के समान क्षमता और सूझबूझ रखती हैं। महिलाओं को आगे बढ़ने के लिए अवसर प्रदान किये जाने चाहिए।

प्रश्न 14.
सत्तर और अस्सी के दशक में समाज के कई तबकों का राजनीतिक दलों से मोहभंग होने का क्या कारण था?
उत्तर:
सत्तर और अस्सी के दशक में समाज के कई तबकों का राजनीतिक दलों से मोहभंग हुआ क्योंकि जनता पार्टी के रूप में गैर-कांग्रेसवाद का प्रयोग कुछ खास नहीं चल पाया और इसकी असफलता से राजनीतिक अस्थिरता का माहौल भी कायम हुआ था और इसका एक कारण सरकार की आर्थिक नीतियाँ भी रहीं।

प्रश्न 15.
नियोजित विकास के मॉडल को अपनाने के पीछे दो लक्ष्य क्या थे?
उत्तर:
नियोजित विकास का मॉडल अपनाने के पीछे दो लक्ष्य निम्न थे।

  1. आर्थिक संवृद्धि
  2. आय का समतापूर्ण बँटवारा।

प्रश्न 16.
जन आन्दोलनों से क्या अभिप्राय है?
अथवा
जन आन्दोलनों की प्रकृति पर संक्षिप्त टिप्पणी लिखिए।
उत्तर:
जन आन्दोलन- जन आन्दोलन वे आन्दोलन होते हैं, जो प्राय: समाज के संदर्भ या श्रेणी के क्षेत्रीय अथवा स्थानीय हितों, माँगों और समस्याओं से प्रेरित होकर प्रायः लोकतान्त्रिक तरीके से चलाए जाते हैं। चिपको आन्दोलन, दलित पैंथर्स आन्दोलन तथा ताड़ी विरोधी आन्दोलन इसके प्रमुख उदाहरण हैं।

JAC Class 12 Political Science Important Questions Chapter 7 जन आंदोलनों का उदय

प्रश्न 17.
दलित पैंथर्स क्या था? इसकी किन्हीं दो माँगों का उल्लेख कीजिए।
उत्तर:
दलित पैंथर्स – दलित हितों की दावेदारी के क्रम में महाराष्ट्र में सन् 1972 में दलित युवाओं का एक ‘संगठन ‘दलित पैंथर्स’ बना। दलित पैंथर्स की माँगें:

  1. जाति आधारित असमानता व भौतिक साधनों के मामले में दलितों के साथ हो रहे अन्याय समाप्त हों।
  2. आरक्षण के कानून और सामाजिक न्याय की नीतियों का कारगर ढंग से क्रियान्वयन हो।

प्रश्न 18.
दलित पैंथर्स की किन्हीं दो गतिविधियों पर प्रकाश डालिये।
उत्तर:

  1. दलित पैंथर्स ने दलित अधिकारों की दावेदारी करते हुए जन कार्यवाही का रास्ता अपनाया।
  2. महाराष्ट्र के विभिन्न इलाकों में दलितों पर बढ़ रहे अत्याचारों से लड़ना दलित पैंथर्स की एक अन्य प्रमुख गतिविधि थी। इसके परिणामस्वरूप सरकार ने 1989 में दलित अत्याचार करने वाले के लिए कठोर दंड के प्रावधान वाला एक व्यापक कानून बनाया।

प्रश्न 19.
‘दल आधारित आंदोलनों’ से क्या अभिप्राय है?
उत्तर:
दल आधारित आन्दोलन:
मुम्बई, कोलकाता तथा कानपुर जैसे औद्योगिक शहरों में सभी बड़े दलों ने मजदूरों को लामबंद करने के लिए अपने-अपने मजदूर संगठन बनाए। आंध्रप्रदेश के तेलंगाना क्षेत्र के किसान कंम्युनिस्ट पार्टियों के नेतृत्व में लामबन्द हुए। दलों के नेतृत्व में गठित इन आंदोलनों को ‘दल आधारित आंदोलन’ कहा गया।

प्रश्न 20.
नामदेव ढसाल कौन थे? उनके दलित पैंथर्स समर्थक ( पक्षधर ) विचारों की उनकी मराठी कविता के आधार पर संक्षेप में लिखिए।
उत्तर:
नामदेव ढसाल: नामदेव ढसाल मराठी भाषा के प्रसिद्ध कवि थे। उनकी मराठी कविता के आधार पर कहा जा सकता है कि।

  1. वे दलितों के प्रति सच्ची हमदर्दी रखते थे।
  2. वे दलितों को एक गरिमापूर्ण स्थान दिलाने के लिए जुझारू संघर्ष की बात करते थे।
  3. वे डॉ. अम्बेडकर को प्रेरणा पुरुष मानते थे।

प्रश्न 21.
जन आंदोलनों ने किस प्रकार लोकतंत्र को अभिव्यक्ति दी?
उत्तर:
जन आंदोलनों का इतिहास हमें लोकतांत्रिक राजनीति को अच्छी तरह से समझने में सहायता करता है। प्रथमतः, इन आंदोलनों का उद्देश्य दलीय राजनीति की बुराइयों को दूर करना था। दूसरे, इन आंदोलनों ने समाज के उन नये वर्गों की सामाजिक तथा आर्थिक समस्याओं को अभिव्यक्ति दी, जो अपनी समस्याओं को चुनावी राजनीति के माध्यम से हल नहीं कर पा रहे थे।

JAC Class 12 Political Science Important Questions Chapter 7 जन आंदोलनों का उदय

प्रश्न 22.
स्वतन्त्रता के बाद महिलाओं की स्थिति में क्या परिवर्तन आया है? संक्षेप में वर्णन कीजिए।
उत्तर:
स्वतन्त्रता के बाद महिलाओं की स्थिति: स्वतन्त्रता के बाद महिलाओं को पुरुषों के समान समानता का दर्जा प्राप्त हुआ है। महिलाएँ किसी भी प्रकार की शिक्षा या प्रशिक्षण को चुनने के लिए स्वतन्त्र हैं। वे सार्वजनिक सेवाओं के हर क्षेत्र में अपनी भूमिका निभा रही हैं। परन्तु ग्रामीण समाज में अभी भी महिलाओं के साथ भेदभाव किया जाता है जिसे दूर किये जाने की आवश्यकता है। यद्यपि कानूनी तौर पर महिलाओं को पुरुषों के समान अधिकार प्रदान किये गये हैं परन्तु आदि काल से चली आ रही पुरुष प्रधान व्यवस्था में व्यावहारिक रूप में महिलाओं के साथ अभी भी भेदभाव किया जाता है।

प्रश्न 23.
” ताड़ी विरोधी आन्दोलन महिला आन्दोलन का हिस्सा था ।” कारण बताइये।
उत्तर:
वर्ष 1992 के सितम्बर और अक्टूबर में आंध्रप्रदेश के गांवों में महिलाओं ने ताड़ी अर्थात् शराब के विरुद्ध लड़ाई छेड़ रखी थी। इस आंदोलन ने जब वृहद रूप धारण कर लिया तो यह महिला आंदोलन का हिस्सा बन गया क्योंकि।

  1. यह ताड़ी विरोध के साथ-साथ घरेलू हिंसा, दहेज-प्रथा कार्यस्थल एवं सार्वजनिक स्थानों पर यौन उत्पीड़न के खिलाफ आंदोलन बन गया जो कि महिला आंदोलन के मुख्य मुद्दे थे।
  2. इस आंदोलन ने महिलाओं के मुद्दों के प्रति समाज में व्यापक जागरूकता उत्पन्न की।
  3. इसमें महिलाओं को विधायिका में दिये जाने वाले आरक्षण के मामले उठे।
    इस प्रकार ताड़ी विरोधी आंदोलन महिला आंदोलन का हिस्सा था।

प्रश्न 24.
आजादी के शुरुआती 20 सालों में अर्थव्यवस्था में उल्लेखनीय संवृद्धि होने के बावजूद गरीबी और असमानता बरकरार रही क्यों?
उत्तर:
आजादी के शुरुआती 20 सालों में अर्थव्यवस्था में उल्लेखनीय वृद्धि होने के बावजूद गरीबी और असमानता बरकरार रही क्योंकि आर्थिक संवृद्धि के लाभ समाज के हर तबके को समान मात्रा में नहीं मिले। जाति और लिंग पर आधारित सामाजिक असमानताओं ने गरीबी के मसले को और ज्यादा जटिल तथा धारदार बना दिया। शहरी- औद्योगिक क्षेत्र तथा ग्रामीण कृषि क्षेत्र के बीच न पाटी जा सकने वाली दूरी पैदा हुई। समाज के विभिन्न समूहों के बीच अपने साथ हो रहे अन्याय और वंचना का भाव प्रबल हुआ।

प्रश्न 25.
जन आंदोलन का क्या अर्थ है? दल समर्थित (दलीय) और स्वतंत्र (निर्दलीय) आंदोलन का स्वरूप स्पष्ट कीजिये।
उत्तर:
जन-आन्दोलन: प्रजातांत्रिक मर्यादाओं तथा संवैधानिकियमों के आधार पर तथा सामाजिक शिष्टाचार से संबंधित नियमों के पालन सहित सरकारी नीतियों, कानून व प्रशासन सहित किसी मुद्दे पर व्यक्तियों के समूह या समूहों के द्वारा असहमति प्रकट किया जाना जन-आंदोलन कहलाता है।

  1. दल आधारित आंदोलन: जब कभी राजनैतिक दल या राजनीतिक दलों के समर्थन प्राप्त समूहों द्वारा आंदोलन किये जाते हैं तो इन्हें दलीय आंदोलन कहा जाता है। जैसे किसान सभा आंदोलन एक दलीय आंदोलन था।
  2. स्वतंत्र जन आंदोलन: जब आंदोलन असंगठित लोगों के समूह द्वारा संचालित किये जाते हैं, तो वे निर्दलीय जन आंदोलन कहलाते हैं। जैसे—चिपको आंदोलन, दलित पैंथर्स आंदोलन|

JAC Class 12 Political Science Important Questions Chapter 7 जन आंदोलनों का उदय

प्रश्न 26.
महिला सशक्तिकरण के साधन के रूप में संसद और राज्य विधानसभाओं में सीटों के आरक्षण की व्यवस्था का परीक्षण कीजिए।
उत्तर:
महिला सशक्तिकरण के लिए यह आवश्यक है कि महिलाओं की राजनीतिक भागीदारी को बढ़ाया जाए। जब तक स्थानीय संस्थाओं, विधानमण्डलों और संसद में महिलाओं के लिए स्थान सुरक्षित नहीं किये जाते तब तक महिलाओं की स्थिति में सुधार नहीं हो सकता। 73वें – 74वें संवैधानिक संशोधन द्वारा ग्रामीण एवं शहरी स्थानीय संस्थाओं में तो महिलाओं के लिए कुल निर्वाचित पदों का एक-तिहाई भाग आरक्षित कर दिया गया है। इससे महिला सशक्तिकरण आन्दोलन को बल मिला। लेकिन संसद तथा राज्य विधान मण्डलों में अभी तक महिलाओं को आरक्षण प्रदान नहीं किया जा सका है।

प्रश्न 27.
क्या आप पंचायत स्तर पर महिलाओं के लिए एक-तिहाई सीटों पर आरक्षण के पक्ष में हैं? तर्क सहित उत्तर दीजिए।
उत्तर:
पंचायत स्तर पर महिलाओं के लिए आरक्षण की यह व्यवस्था सही है; क्योंकि

  1. यह संस्था तभी सफलतापूर्वक कार्य कर सकती है जब इसके संगठन में पुरुष और स्त्रियों दोनों को स्थान मिले।
  2. यदि स्त्रियों को पंचायतों में आरक्षण दिया जाता है तो पंचायत और अधिक लोकतान्त्रिक संस्था बनेगी तथा लोगों का उस पर विश्वास बना रहेगा। क्योंकि स्त्रियाँ शारीरिक रूप से निर्बल होती हैं, इस कारण भी उनको अपनी सुरक्षा के लिए पंचायतों में आरक्षण दिया जाना चाहिए।
  3. ग्रामीण स्तर पर महिलाओं की राजनीतिक भागीदारी बहुत कम है, यदि पंचायतों में महिलाओं के लिए एक-तिहाई सीटें आरक्षित की जाती हैं, तो इससे राजनीति में महिलाओं की भागीदारी भी बढ़ेगी तथा उन्हें राजनीतिक शिक्षा भी मिलेगी।

प्रश्न 28.
आरक्षण व्यवस्था के पक्ष में कोई चार तर्क दीजिए।
उत्तर:
आरक्षण व्यवस्था के पक्ष में तर्क आरक्षण व्यवस्था के पक्ष में निम्नलिखित तर्क दिये जा सकते हैं।

  1. सामाजिक सम्मान में वृद्धि: आरक्षण की नीति के फलस्वरूप कमजोर वर्ग के लोग सार्वजनिक सेवा के किसी भी उच्च पद को प्राप्त करने में सफल हो सकेंगे, जिससे उनके सामाजिक सम्मान में वृद्धि होगी।
  2. राजनीतिक भागीदारी में वृद्धि: आरक्षण की नीति के कारण समाज के उच्च वर्गों के साथ-साथ निम्न वर्गों को भी शासन प्रणाली और राजनीतिक व्यवस्था में अपनी भागीदारी निभाने का अवसर मिलता है।
  3. राजनीतिक चेतना में वृद्धि: कमजोर वर्गों के शिक्षित लोग अब अपने राजनीतिक अधिकारों के प्रति पहले से अधिक जागरूक हैं।
  4. आर्थिक उन्नति में सहायक: आरक्षण की नीति से समाज के गरीब वर्गों के लिए वर्षों से रुके हुए व्यवसाय के अवसर खुलेंगे, जिससे उनकी आर्थिक उन्नति होगी।

प्रश्न 29.
आरक्षण नीति के विरोध में कोई चार तर्क दीजिए।
उत्तर:
आरक्षण नीति के विरोध में तर्क- आरक्षण की नीति के विपक्ष में निम्नलिखित तर्क दिये जा सकते हैं।

  1. समानता के सिद्धान्त के विरुद्ध: आरक्षण की व्यवस्था समानता के मूल अधिकार के विरुद्ध है।
  2. जातिगत भेदभाव को बढ़ावा: इस व्यवस्था से जातिवाद को बहुत अधिक बढ़ावा मिला है।
  3. आरक्षण का लाभ सभी को समान रूप से नहीं: आरक्षण का लाभ अनुसूचित जातियों एवं जनजातियों तथा पिछड़े वर्गों के सभी लोगों को नहीं मिल पाया है। इससे लाभ इन जातियों के एक छोटे से वर्ग ने उठाया है।
  4. निर्भरता को बढ़ावा: आरक्षण के कारण अनुसूचित जातियों एवं जनजातियों तथा पिछड़े वर्गों की आत्म- निर्भरता में कमी हुई है।

प्रश्न 30.
किन्हीं तीन किसान आन्दोलनों का वर्णन कीजिए।
उत्तर:
किसान आन्दोलन: तीन प्रमुख किसान आन्दोलन निम्नलिखित हैं।

  1. तिभागा आन्दोलन: तिभागा आन्दोलन 1946-47 में बंगाल में प्रारम्भ हुआ। यह आन्दोलन मुख्यतः जोतदारों के विरुद्ध मझोले किसान एवं बंटाईदारों का संयुक्त प्रयास था। इस आन्दोलन का मुख्य कारण भीषण अकाल था।
  2. तेलंगाना किसान आन्दोलन: तेलंगाना आन्दोलन हैदराबाद राज्य में 1946 में जागीरदारों द्वारा की जा रही जबरन एवं अत्यधिक वसूली के विरोध में चलाया गया क्रान्तिकारी किसान आन्दोलन था।
  3. आधुनिक आन्दोलन: 1980 के दशक में महाराष्ट्र, गुजरात तथा पंजाब के किसानों ने कपास के दामों को कम किए जाने के विरोध में आन्दोलन किया। 1987 में किसानों के द्वारा गुजरात विधानसभा का घेराव किये जाने के कारण पुलिस ने किसानों पर तरह-तरह के अत्याचार किए।

प्रश्न 31.
स्वयंसेवी संगठन अथवा स्वयंसेवी क्षेत्र के संगठन से क्या अभिप्राय है?
उत्तर:
राजनीतिक धरातल पर सक्रिय कई समूहों का विश्वास लोकतांत्रिक संस्थाओं और चुनावी राजनीति से उठ गया। ये समूह दलगत राजनीति से अलग हुए और अपने विरोध के स्वर देने के लिए इन्होंने जनता को लामबंद करना शुरू किया। इस काम में विभिन्न तबकों के राजनीतिक कार्यकर्ता आगे आए और दलित तथा आदिवासी जैसे वंचितों को लामबंद करना शुरू किया। मध्यवर्ग तथा युवा कार्यकर्ताओं ने गाँव के गरीब लोगों के बीच रचनात्मक कार्यक्रम तथा सेवा संगठन चलाए। इन संगठनों के सामाजिक कार्यों की प्रकृति स्वयंसेवी थी इसलिए इन संगठनों को स्वयंसेवी संगठन या स्वयंसेवी क्षेत्र का संगठन कहा गया।

JAC Class 12 Political Science Important Questions Chapter 7 जन आंदोलनों का उदय

प्रश्न 32.
नर्मदा बचाओ आंदोलन के पक्ष और विपक्ष में दो-दो तर्क दीजिये।
उत्तर:
नर्मदा बचाओ आंदोलन के पक्ष में तर्क।

  1. बाँध के निर्माण से संबंधित राज्यों के 245 गाँव डूबने की आशंका थी। इससे ढाई लाख लोग निर्वासित हो सकते थे।
  2. इस प्रकार की परियोजनाओं का लोगों के स्वास्थ्य, आजीविका, संस्कृति और पर्यावरण पर कुप्रभाव पड़ता नर्मदा बचाओ आंदोलन के विपक्ष में तर्क है।
  3. नर्मदा पर बांध के निर्माण से गुजरात के एक बहुत बड़े हिस्से सहित तीन पड़ोसी राज्यों में पीने का पानी, सिंचाई, विद्युत उत्पादन की सुविधा उपलब्ध कराई जा सकेगी और कृषि उपज में वृद्धि होगी।
  4. बाँध निर्माण से बाढ़ व सूखे की आपदाओं पर रोक लगाई जा सकेगी।

प्रश्न 33.
स्वयंसेवी संगठनों को स्वतंत्र राजनीतिक संगठन क्यों कहा जाता है?
उत्तर:
स्वयंसेवी संगठनों ने स्वयं को दलगत राजनीति से दूर रखा। स्थानीय अथवा क्षेत्रीय स्तर पर ये संगठन न तो चुनाव लड़े और न ही इन्होंने किसी एक राजनीतिक दल को अपना समर्थन दिया। हालांकि ये संगठन राजनीति में विश्वास करते थे और उसमें भागीदारी भी करना चाहते थे लेकिन इन्होंने राजनीतिक भागीदारी के लिए राजनीतिक दलों को नहीं चुना। इसी कारण इन संगठनों को स्वतंत्र राजनीतिक संगठन कहा जाता है।

प्रश्न 34.
अन्य पिछड़ा वर्ग का ‘ सम्पन्न तबका’ (Creamy Layer) पर संक्षिप्त टिप्पणी लिखिए।
उत्तर:
पिछड़ा वर्ग का सम्पन्न तबका (Creamy Layer) सम्पन्न तबका पिछड़े वर्गों में वह वर्ग है जो सामाजिक व शैक्षणिक दृष्टि से सम्पन्न है और जो राजनीतिक कारणों से पिछड़े वर्गों के लिए आरक्षण का लाभ उठा रहा है। सर्वोच्च न्यायालय ने अपने एक निर्णय में कहा है कि यह वर्ग यदि सामाजिक-आर्थिक दृष्टि से सम्पन्न है तो उसे पिछड़ा वर्ग से अलग किया जाए; क्योंकि इसे पिछड़ा वर्ग नहीं माना जा सकता।

प्रश्न 35.
डॉ. भीमराव अम्बेडकर पर संक्षिप्त नोट लिखिए।
उत्तर:
डॉ. भीमराव अम्बेडकर: दलितों के मसीहा डॉ. भीमराव अम्बेडकर का जन्म सन् 1891 में एक महर परिवार में हुआ। इन्होंने इंग्लैण्ड एवं अमेरिका से वकालत की शिक्षा ग्रहण की। 1923 में इन्होंने वकालत का पेशा अपनाया। सन् 1926 से 1934 तक ये बम्बई विधान परिषद् के सदस्य रहे। इन्होंने गोलमेज सम्मेलन में भाग लिया। 1942 में यह वायसराय की कार्यकारिणी परिषद् के सदस्य नियुक्त किए गए। इन्हें भारत के संविधान की प्रारूप समिति का अध्यक्ष बनाया गया। इन्हें स्वतन्त्र भारत का विधि मंत्री भी बनाया गया। इन्होंने हिंदू कोड बिल पास करवाया एवं संविधान में अनुसूचित जातियों को आरक्षण प्रदान करवाने में महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाई। सन् 1956 में इनका निधन हो गया।

प्रश्न 36.
भारत में लोकप्रिय जन आंदोलन से सीखे सबकों (पाठों ) का मूल्यांकन कीजिये।
उत्तर:
जन आंदोलन के सबक – जन आंदोलनों के द्वारा पढ़ाये जाने वाले प्रमुख सबक निम्नलिखित हैं।

  1. जन आंदोलन के द्वारा लोगों को लोकतांत्रिक प्रक्रिया को बेहतर ढंग से समझने में सहायता मिली है।
  2. इन आंदोलनों का उद्देश्य लोकतान्त्रिक दलीय राजनीति की खामियों को दूर करना था।
  3. इन आंदोलनों ने समाज के उन नये वर्गों की सामाजिक-आर्थिक समस्याओं को अभिव्यक्ति दी है जो अपनी समस्याओं को चुनावी राजनीति के माध्यम से हल नहीं कर पा रहे थे।
  4. समाज के गहरे तनावों और जनता के क्षोभ को इन आंदोलनों ने एक सार्थक दिशा दी है।
  5. इन आंदोलनों ने भारतीय लोकतंत्र के बनाया है। तथा लोगों को अपने अधिकारों के प्रति जागरूक बनाया है।

प्रश्न 37.
स्वयंसेवी संगठनों के अनुसार लोकतांत्रिक सरकार की प्रकृति में सुधार कैसे आएगा?
उत्तर:
स्वयंसेवी संगठनों का मानना था कि स्थानीय मसलों के समाधान में स्थानीय नागरिकों की सीधी और सक्रिय भागीदारी राजनीतिक दलों की अपेक्षा कहीं ज्यादा कारगर होगी। इन संगठनों का विश्वास था कि लोगों की सीधी भागीदारी से लोकतांत्रिक सरकार की प्रकृति में सुधार आएगा।

प्रश्न. 38.
वर्तमान में स्वयंसेवी संगठनों की प्रकृति में आए बदलावों पर संक्षिप्त टिप्पणी लिखिए।
उत्तर:
स्वयंसेवी संगठन शहरी और ग्रामीण इलाकों में लगातार सक्रिय हैं। परंतु अब इनकी प्रकृति बदल गई है। बाद के समय में ऐसे अनेक संगठनों का वित्त पोषण विदेशी एजेंसियों से होने लगा है। ऐसी एजेंसियों में अंतर्राष्ट्रीय स्तर की सर्विस एजेंसियाँ भी शामिल हैं। इन संगठनों को बड़े पैमाने पर जब विदेशी धनराशि प्राप्त होती है जिससे स्थानीय पहल का आदर्श कुछ कमजोर हुआ है।

JAC Class 12 Political Science Important Questions Chapter 7 जन आंदोलनों का उदय

प्रश्न 39.
भारत में अनुसूचित जातियों और अनुसूचित जनजातियों के कल्याण के लिए सरकार द्वारा चलाई जा रही विभिन्न योजनाओं का परीक्षण कीजिए।
उत्तर:
अनुसूचित जाति और अनुसूचित जनजातियों के कल्याण हेतु योजनाएँ भारत सरकार द्वारा अनुसूचित जाति एवं अनुसूचित जनजातियों के कल्याण हेतु निम्नलिखित योजनाएँ चलायी जा रही हैं-

  1. शिक्षा के क्षेत्र में सभी राज्यों में इनके लिए उच्च स्तर तक शिक्षा निःशुल्क कर दी गई है। विभिन्न शिक्षण संस्थाओं में इनके लिए स्थान आरक्षित किए गए हैं।
  2. इन वर्गों की छात्राओं के लिए छात्रावास योजना प्रारम्भ की गई है।
  3. 1987 में भारत के जनजाति सहकारी बाजार विकास संघ की स्थापना की गई। 1992-93 में जनजातीय क्षेत्रों में व्यावसायिक प्रशिक्षण केन्द्रों की व्यवस्था की गई।
  4. मार्च, 1992 में बाबा साहब आम्बेडकर संस्था की स्थापना की गई। इन सबके अतिरिक्त इस समय 194 जनजातीय विकास योजनाएँ चल रही हैं।

प्रश्न 40.
महिला सशक्तिकरण की राष्ट्रीय नीति, 2001 के मुख्य उद्देश्यों का उल्लेख कीजिए।
उत्तर:
राष्ट्रीय महिला सशक्तिकरण (2001) के उद्देश्य – राष्ट्रीय महिला सशक्तिकरण नीति के प्रमुख उद्देश्य निम्नलिखित हैं।

  1. सकारात्मक आर्थिक और सामाजिक नीतियों द्वारा ऐसा वातावरण तैयार करना जिसमें महिलाओं को अपनी पूर्व क्षमता को पहचानने का मौका मिले और उनका पूर्ण विकास हो।
  2. महिलाओं द्वारा पुरुषों की भाँति राजनीतिक, आर्थिक-सामाजिक, सांस्कृतिक और नागरिक सभी क्षेत्रों में समान स्तर पर भी मानवीय अधिकारों और मौलिक स्वतन्त्रताओं का कानूनी और वास्तविक उपभोग।
  3. स्वास्थ्य देखभाल, प्रत्येक स्तर पर उन्नत शिक्षा, जीविका एवं व्यावसायिक मार्गदर्शन, रोजगार, समान पारिश्रमिक, सामाजिक सुरक्षा और सार्वजनिक पदों आदि में महिलाओं को समान सुविधाएँ।
  4. न्याय व्यवस्था को मजबूत बनाकर महिलाओं के विरुद्ध होने वाले किसी प्रकार के अत्याचारों का उन्मूलन करना।

प्रश्न 41.
सूचना का अधिकार अधिनियम क्या है? भारत में इसे कब पारित किया गया था?
उत्तर:
सूचना का अधिकार भारतीय संसद द्वारा पारित वह अधिनियम है जो नागरिकों के सूचना के अधिकार के बारे में नियमों और प्रक्रियाओं को निर्धारित करता है। इस अधिनियम के अंतर्गत भारत का कोई भी नागरिक किसी भी. सरकारी प्राधिकरण से सूचना प्राप्त करने हेतु अनुरोध कर सकता है और यह सूचना संबंधित विभाग को ज्यादा से ज्यादा 30 दिनों में उपलब्ध करानी होती है। भारत में यह विधेयक 2005 में पारित हुआ था।

प्रश्न 42.
भारत में पर्यावरण सुरक्षा हेतु क्या – क्या कदम उठाये जा रहे हैं? संक्षेप में वर्णन कीजिए।
अथवा
पर्यावरणीय आन्दोलन का संक्षेप में वर्णन कीजिए।
उत्तर:
पर्यावरणीय सुरक्षा आन्दोलन: भारत में पर्यावरण की सुरक्षा हेतु अनेक कदम उठाये जा रहे हैं, जिनमें प्रमुख हैं।

  1. स्वतन्त्र भारत में वन्य प्राणियों की सुरक्षा के लिए अनेक स्थानों पर अभयारण्यों की स्थापना की गई और इन अभयारण्यों में सभी प्रकार के जीवों की सुरक्षा की व्यवस्था की गई, जिससे जंगलों की संख्या बढ़े और वातावरण स्वच्छ
    हो।
  2. पेड़ों की कटाई पर रोक लगा दी गई तथा सर्वत्र वृक्षारोपण कार्य प्रारम्भ किया गया। वृक्षों की कटाई रोकने के लिए उत्तरप्रदेश के पहाड़ी इलाकों में चिपको आन्दोलन चलाया गया।
  3. सिंचाई के लिए विभिन्न बाँधों की व्यवस्था की गई, इन बाँधों में सिंचाई एवं विद्युत उत्पादन दोनों कार्य चलने लगे।
  4. भारत में विकास की क्रान्ति के संदर्भ में कृषि क्षेत्र में हरित क्रान्ति का नारा दिया गया और अन्न के क्षेत्र में आत्मनिर्भरता प्राप्त की गई।

JAC Class 12 Political Science Important Questions Chapter 7 जन आंदोलनों का उदय

प्रश्न 43.
भारतीय किसान यूनियन (BKU) की प्रमुख विशेषताएँ बताइए।
अथवा
भारतीय किसान यूनियन की किन्हीं दो विशेषताओं को लिखिए।
उत्तर:
भारतीय किसान यूनियन ( बी. के.यू.) की विशेषताएँ – भारतीय किसान यूनियन की प्रमुख विशेषताएँ निम्नलिखित हैं।

  1. सरकार पर अपनी माँगों को मनवाने के लिए बीकेयू (BKU) ने रैली, धरना, प्रदर्शन और जेल भरो आन्दोलन का सहारा लिया।
  2. इस संगठन ने जातिगत समुदायों को आर्थिक मसले पर एकजुट करने के लिए जाति पंचायत की परम्परागत संस्था का उपयोग किया।
  3. बीकेयू (BKU) के लिए धनराशि और संसाधन इन्हीं जातिगत संगठनों के माध्यम से प्राप्त किया जाता था।
  4. 1990 के दशक में भारतीय किसान यूनियन ने अपने को सभी राजनीतिक दलों से दूर रखा। यह संगठन अपने संख्या बल के आधार पर राजनीति में एक दबाव समूह की तरह सक्रिय था।

प्रश्न 44.
किसान आंदोलन 80 के दशक में सबसे ज्यादा सफल सामाजिक आंदोलन था। इस कथन को स्पष्ट कीजिए।
उत्तर:
1990 के दशक के शुरुआती सालों तक बीकेयू ने अपने को सभी राजनीतिक दलों से दूर रखा था। यह अपने सदस्यों के संख्या बल के दम पर राजनीति में एक दबाव समूह की तरह सक्रिय था। इस संगठन ने राज्यों में मौजूद अन्य किसान संगठनों को साथ लेकर अपनी कुछ माँगें भी मनवा ली थीं। इस आंदोलन की सफलता के पीछे इसके सदस्यों की राजनीतिक मोल-भाव की क्षमता का हाथ था।

प्रश्न 45.
जन आंदोलन के आलोचक इन आंदोलनों का विरोध क्यों करते हैं?
उत्तर:
जन आंदोलन के आलोचक अकसर यह दलील देते हैं कि हड़ताल, धरना और रैली जैसी सामूहिक कार्रवाईयों से सरकार के कामकाज पर बुरा असर पड़ता है। उनके अनुसार इस तरह की गतिविधियों से सरकार की निर्णय-प्रक्रिया बाधित होती है तथा रोजमर्रा की लोकतांत्रिक व्यवस्था भंग होती है।

प्रश्न 46.
जन आंदोलन में भाग लेने वाले समूह चुनावी शासन- भूमि से अलग जन-कार्रवाई और लामबंदी की रणनीति क्यों अपनाते हैं?
उत्तर:
जन आंदोलन में भाग लेने वाली जनता सामाजिक और आर्थिक रूप से वंचित तथा अधिकारहीन वर्गों से संबंध रखती है। इन समूहों को लोकतांत्रिक प्रक्रिया में अपनी बातों को कहने का पर्याप्त मौका नहीं मिलता है। इसी कारण ये समूह चुनावी शासन – भूमि से अलग जन- कार्रवाई और लामबंदी की रणनीति अपनाते हैं।

प्रश्न 47.
दलित पैंथर्स संगठन ने दलित अधिकारों की दावेदारी के लिए जन-कार्रवाई का रास्ता क्यों अपनाया?
उत्तर:
दलितों के सामाजिक और आर्थिक उत्पीड़न को रोक पाने में कानून की व्यवस्था नाकाम साबित हो रही थी। दलित जिन राजनीतिक दलों का समर्थन कर रहे थे जैसे रिपब्लिकन पार्टी ऑफ इंडिया, वे चुनावी राजनीति में सफल नहीं हो पा रही थीं। ये पार्टियाँ हमेशा निशाने पर रहती थीं, चुनाव जीतने के लिए इन्हें किसी दूसरी पार्टी से गठबंधन करना पड़ता था । ये पार्टियाँ टूट का भी शिकार हुईं। इन वजहों से ‘दलित पैंथर्स’ ने दलित अधिकारों की दावेदारी करते हुए जन- कार्रवाई का रास्ता अपनाया।

निबन्धात्मक प्रश्न

प्रश्न 1.
भारत में स्वतन्त्रता प्राप्ति के पश्चात् होने वाले प्रमुख किसान आन्दोलनों की विवेचना कीजिए।
उत्तर:
स्वतन्त्रता प्राप्ति के पश्चात् किसान आन्दोलन: स्वतन्त्रता प्राप्ति के पश्चात् भारत में हुए कुछ प्रमुख किसान आन्दोलन निम्नलिखित हैं।
1. तिभागा आन्दोलन:
तिभागा आन्दोलन 1946-47 में बंगाल में प्रारम्भ हुआ। यह आन्दोलन मुख्यतः जोतदारों के विरुद्ध मझोले किसानों एवं बटाईदारों का संयुक्त आन्दोलन था। इस आन्दोलन के कारण कई गाँवों में किसान सभा का शासन स्थापित हो गया। परन्तु औद्योगिक मजदूर वर्ग और बड़े किसानों के समर्थन के बिना यह शीघ्र ही समाप्त हो गया।

2. तेलंगाना आन्दोलन:
तेलंगाना आन्दोलन हैदराबाद राज्य में 1946 में जागीरदारों द्वारा की जा रही जबरन एवं अत्यधिक वसूली के विरोध में चलाया गया क्रान्तिकारी किसान आन्दोलन था। इस आन्दोलन में क्रान्तिकारी किसानों ने पाँच हजार गुरिल्ला किसान तैयार कर जमींदारों के विरुद्ध संघर्ष आरम्भ कर दिया। भारत सरकार द्वारा हस्तक्षेप करने पर यह आन्दोलन समाप्त हो गया।

3. आधुनिक किसान आन्दोलन:
मार्च, 1987 में गुजरात के किसानों ने अपनी मांगें मनवाने के लिए विधान सभा का घेराव करने की योजना बनाई। सरकार ने गुजरात विधानसभा (गांधीनगर) की किलेबंदी कर दी। पुलिस ने किसानों पर तरह-तरह के अत्याचार किए और किसानों ने पुलिस के अत्याचारों के विरुद्ध ग्राम बंद करने की अपील की, जिसके कारण गुजरात के अनेक शहरों में दूध और सब्जी की समस्या कई दिनों तक रही।

JAC Class 12 Political Science Important Questions Chapter 7 जन आंदोलनों का उदय

प्रश्न 2.
सरकार की सार्वजनिक नीतियों पर जन आंदोलनों का प्रभाव काफी सीमित रहा है। विस्तारपूर्वक उल्लेख कीजिए।
उत्तर:
सरकार की सार्वजनिक नीतियों पर जन आंदोलनों का प्रभाव सीमित रहा है। इसके निम्न कारण हैं:

  1. समकालीन सामाजिक आंदोलन किसी एक मुद्दे के इर्द-गिर्द ही जनता को लामबंद करते हैं। इस तरह वे समाज के किसी एक वर्ग का ही प्रतिनिधित्व कर पाते हैं। इसी सीमा के कारण सरकार इन आंदोलनों की जायज माँगों को ठुकराने का साहस कर पाती है।
  2. लोकतांत्रिक राजनीति वंचित वर्गों के व्यापक गठबंधन को लेकर ही चलती है जबकि जनआंदोलनों के नेतृत्व में यह बात संभव नहीं हो पाती।
  3. राजनीतिक दलों को जनता के विभिन्न वर्गों के बीच सामंजस्य बैठाना पड़ता है, जबकि जन आंदोलनों का नेतृत्व इस वर्गीय हित के प्रश्नों को कायदे से सँभाल नहीं पाता। एक सच्चाई यह भी है कि राजनीतिक दलों ने समाज के वंचित और अधिकार हीन लोगों के मुद्दे पर ध्यान देना छोड़ दिया है।
  4. हालाँकि जन आंदोलन का नेतृत्व भी ऐसे मुद्दों को सीमित ढंग से ही उठा पाता है।
  5. विगत वर्षों में राजनीतिक दलों और जन आंदोलनों का आपसी संबंध भी कमजोर होता गया है। इससे राजनीति में सूनेपन का माहौल पनपा है।

प्रश्न 3.
दलित पैंथर्स संगठन के उदय और गतिविधियों पर लेख लिखिए।
उत्तर:
1. दलित पैंथर्स संगठन का उदय:
सातवें दशक के शुरुआती सालों से शिक्षित दलितों की पहली पीढ़ी ने अनेक मंचों से अपने हक की आवाज उठायी। इनमें अधिकतर शहर की झुग्गी बस्तियों में पलकर बड़े हुए दलित थे दलित हितों की दावेदारी के इसी क्रम में महाराष्ट्र में 1972 में दलित युवाओं का एक संगठन ‘दलित पैंथर्स’ बना। आजादी के बाद के सालों में दलित समूह प्रमुखतः “जाति-आधारित असमानता और भौतिक साधनों के मामले में अपने साथ हो रहे अन्याय के खिलाफ लड़ रहे थे। वे इस बात को लेकर सचेत थे कि संविधान में जाति-आधारित किसी भी तरह के भेदभावों के विरुद्ध गारंटी दी गई है।

2. दलित पैंथर्स संगठन की गतिविधि:
आरक्षण के कानून तथा सामाजिक न्याय की नीतियों का कारगर क्रियान्वयन के लिए इस संगठन ने संघर्ष किया। महाराष्ट्र के विभिन्न इलाकों में दलितों पर बढ़ रहे अत्याचार से लड़ना इस संगठन की मुख्य गतिविधियों में से एक था । दलित पैंथर्स संगठन ने दलितों पर हो रहे अत्याचार के मामलों पर लगातार विरोध आंदोलन चलाया। इस संगठन का वृहत्तर विचारात्मक एजेंडा जाति प्रथा को समाप्त करना तथा भूमिहीन गरीब किसान, शहरी औद्योगिक मजदूर और दलित सहित सारे वंचित वर्गों का एक संगठन खड़ा करना था।

प्रश्न 4.
भारत के किन्हीं दो सामाजिक आंदोलनों का उल्लेख कीजिये। उनके मुख्य उद्देश्यों की व्याख्या कीजिये।
उत्तर:
भारत के दो प्रमुख सामाजिक आंदोलन इस प्रकार हैं।

  • महिला आंदोलन:
    1. महिला आंदोलन प्रारंभ में घरेलू हिंसा, दहेज प्रथा, कार्यस्थल और सार्वजनिक स्थानों पर यौन उत्पीड़न के खिलाफ कार्य करने वाले मध्यवर्गीय शहरी महिलाओं के बीच क्रियाशील थे।
    2. आठवें दशक के दौरान यह आंदोलन परिवार के अन्दर व उसके बाहर होने वाली यौन हिंसा के मुद्दों पर केन्द्रित रहा इन आंदोलनों ने दहेज प्रथा का विरोध, व्यक्तिगत तथा सम्पत्ति कानूनों में लैंगिक समानता की मांग की।
    3. नब्बे के दशक में महिला आंदोलन समान राजनीतिक प्रतिनिधित्व हेतु महिला आरक्षण की भी माँग करने लगा।
  • चिपको आंदोलन:
    चिपको आंदोलन का प्रारंभ उत्तराखंड के 2-3 गाँवों से व्यावसायिक प्रयोग हेतु पेड़ों को काटने से रोकने के सम्बन्ध में हुआ। इस आंदोलन से ये मुद्दे उठे

    1. जंगल की कटाई का ठेका बाहरी व्यक्ति को न दिया जाये तथा स्थानीय लोगों का जल, जंगल, जमीन पर कारगर नियंत्रण होना चाहिए।
    2. सरकार लघु उद्योगों हेतु कम कीमत की सामग्री उपलब्ध कराए तथा इस क्षेत्र के पारिस्थितिक संतुलन को हानि पहुँचाये बिना यहाँ का विकास सुनिश्चित करे।
    3. चिपको आंदोलन में महिलाओं ने शराबखोरी की बात के विरोध में भी निरन्तर आवाज उठायी।

प्रश्न 5.
बीसवीं शताब्दी के 70 और 80 के दशकों में उदित-विकसित हुए गैर-राजनीतिक दलों वाले ( अथवा राजनैतिक दलों से स्वतन्त्र) आंदोलन पर लेख लिखिए।
उत्तर:
गैर-राजनैतिक या राजनैतिक स्वतन्त्र आन्दोलन के कारण 70 और 80 के दशकों में उदित हुए गैर-राजनैतिक या राजनीतिक दलों से स्वतन्त्र आन्दोलन के प्रमुख कारण अग्रलिखित हैं।

  1. गैर-कांग्रेसवाद का असफल होना: 70 और 80 के दशक में समाज के कई तबकों का राजनीतिक दलों के आचार-व्यवहार से मोहभंग हुआ। असफलता से राजनीतिक अस्थिरता का माहौल कायम हुआ जिनसे राजनीतिक दलों से स्वतन्त्र आन्दोलनों का उदय हुआ।
  2. केन्द्र सरकार की आर्थिक नीतियों से निराश: सरकार बेरोजगारी, गरीबी, महँगाई नहीं रोक सकी इसलिए सरकार की आर्थिक नीतियों से लोगों का मोहभंग हुआ।
  3. आर्थिक और सामाजिक असमानताएँ: बीसवीं शताब्दी के सत्तर और अस्सी के दशकों में जाति और लिंग पर आधारित मौजूदा असमानताओं ने गरीबी के मसले को और ज्यादा जटिल और धारदार बना दिया।
  4. अनेक समूहों का लोकतन्त्र से विश्वास उठ गया: राजनीतिक धरातल पर सक्रिय कई समूहों का लोकतान्त्रिक संस्थाओं और चुनावी राजनीति से विश्वास उठ गया। ये समूह दलगत राजनीति से अलग हुए और अपने विरोध को स्वर देने के लिए इन्होंने आवाम को लामबंद करना शुरू किया। इस प्रकार 1970-80 के दशक में गैर-राजनैतिक या राजनीतिक दलों से स्वतन्त्र आन्दोलनों की विशेष भूमिका रही।

प्रश्न 6.
‘नर्मदा बचाओ आंदोलन’ की विवेचना कीजिए।
अथवा
नर्मदा बचाओ आंदोलन का परिचय देते हुए इसकी प्रमुख गतिविधियों पर प्रकाश डालिये।
उत्तर:
नर्मदा बचाओ आंदोलन आठवें दशक के प्रारंभ में नर्मदा घाटी में विकास परियोजना के तहत मध्यप्रदेश, गुजरात और महाराष्ट्र से गुजरने वाली नर्मदा और उसकी सहायक नदियों पर 30 बड़े और 135 मझौले तथा 300 छोटे बाँध बनाने का प्रस्ताव रखा गया। गुजरात के सरदार सरोवर तथा मध्यप्रदेश के नर्मदा सागर बाँध के रूप में दो सबसे बड़ी और बहुउद्देश्यीय परियोजनाओं का निर्धारण किया गया। नर्मदा नदी के बचाव में नर्मदा बचाओ आंदोलन चला। इस आंदोलन ने इन बाँधों के निर्माण का विरोध किया तथा इन परियोजनाओं के औचित्य पर भी सवाल उठाए हैं। प्रमुख गतिविधियाँ

  • आंदोलन के नेतृत्व ने इस बात की ओर ध्यान दिलाया कि इन परियोजनाओं का लोगों के पर्यावास, आजीविका, संस्कृति तथा पर्यावरण पर बुरा असर पड़ा है।
  • प्रारंभ में आंदोलन ने परियोजना से प्रत्यक्ष या अप्रत्यक्ष रूप से प्रभावित सभी लोगों के समुचित पुनर्वास किये जाने की माँग रखी।
  • बाद में इस आंदोलन ने इस बात पर बल दिया कि ऐसी परियोजनाओं की निर्णय प्रक्रिया में स्थानीय समुदाय की भागीदारी होनी चाहिए।
  • अब आंदोलन बड़े बांधों की खुली मुखालफत करता
  • आंदोलन ने अपनी माँगें मुखर करने के लिए हरसंभव लोकतांत्रिक रणनीति का इस्तेमाल किया। यथा
    1. इसने अपनी बात न्यायपालिका से लेकर अन्तर्राष्ट्रीय मंचों तक उठायी।
    2. इसके नेतृत्व ने सार्वजनिक रैलियां तथा सत्याग्रह जैसे तरीकों का भी प्रयोग किया।

JAC Class 12 Political Science Important Questions Chapter 7 जन आंदोलनों का उदय

प्रश्न 7.
जन आंदोलन के मुख्य कारण व भारतीय राजनीति पर प्रभावों का वर्णन कीजिए।
उत्तर:
जन आंदोलन के मुख्य कारण निम्नलिखित हैं।

  • राजनीतिक दलों के आचार: व्यवहार से मोह भंग होना सत्तर और अस्सी के दशक में समाज के कई तबकों का राजनीतिक दलों के आचार-व्यवहार से मोह भंग हो गया। इससे दल-रहित जन-आंदोलनों का उदय हुआ।
  • सरकार की आर्थिक नीतियों से मोह भंग होना: सरकार की आर्थिक नीतियों से भी लोगों का मोह भंग हुआ क्योंकि जाति और लिंग आधारित सामाजिक असमानताओं ने गरीबी के मुद्दे को और ज्यादा जटिल बना दिया।
  • लोकतांत्रिक संस्थाओं और चुनावी राजनीति से विश्वास उठना: राजनीतिक धरातल पर सक्रिय कई समूहों का विश्वास लोकतांत्रिक संस्थाओं और चुनावी राजनीति से उठ गया। इन समूहों ने दलगत राजनीति से अलग होकर आवाम को लामबंद कर अपने विरोध को स्वर दिया। भारतीय राजनीति पर जन आंदोलनों का प्रभाव भारतीय राजनीति पर जन आंदोलनों के निम्नलिखित प्रभाव पड़े:
    1. इन्होंने उन नये वर्गों की सामाजिक-आर्थिक समस्याओं को अभिव्यक्ति दी जो अपनी समस्याओं को चुनावी राजनीति के जरिये हल नहीं कर पा रहें थे।
    2. विभिन्न सामाजिक समूहों के लिए ये आंदोलन अपनी बात रखने का बेहतर माध्यम बनकर उभरे।
    3. समाज के गहरे तनावों और जनता के क्षोभ को एक सार्थक दिशा देकर इन आंदोलनों ने भारतीय लोकतंत्र के जनाधार को बढ़ाया है।
    4. ये आंदोलन जनता की जायज मांगों के नुमाइंदा बनकर उभरे हैं।

प्रश्न 8.
ताड़ी विरोधी आंदोलन से आपका क्या अभिप्राय है? विवेचना करें।
उत्तर:
ताड़ी विरोधी आंदोलन: ताड़ी विरोधी आंदोलन की शुरुआत 1992 में आंध्रप्रदेश के नेल्लौर जिले से मानी जाती है। इस आंदोलन के अन्तर्गत ग्रामीण महिलाओं ने शराब के खिलाफ लड़ाई छेड़ी और शराब की बिक्री पर पाबंदी लगाने की माँग की। यह लड़ाई शराब माफिया और सरकार दोनों के खिलाफ थी। ताड़ी-विरोधी आंदोलन में दो परस्पर विरोधी गुट थे। एक शराब माफिया और दूसरा ताड़ी के कारण पीड़ित परिवार। शराबखोरी से सबसे ज्यादा परेशानी महिलाओं को हो रही थी।

इससे परिवार की अर्थव्यवस्था चरमराने लगी थी तथा परिवार में तनाव और मारपीट का माहौल बनने लगा था। दूसरी तरफ शराब के ठेकेदार ताड़ी व्यापार पर एकाधिकार बनाए रखने के लिए अपराधों में व्यस्त थे।
इस आंदोलन ने जब वृहद रूप धारण कर लिया तो यह महिला आंदोलन का हिस्सा बन गया क्योंकि:

  1. यह ताड़ी विरोध के साथ-साथ घरेलू हिंसा, दहेज-प्रथा, कार्यस्थल एवं सार्वजनिक स्थानों पर यौन उत्पीड़न के खिलाफ आंदोलन बन गया।
  2. इसने महिलाओं के मुद्दों के प्रति समाज में व्यापक जागरूकता उत्पन्न की
  3. इसमें महिलाओं को विधायिका में दिये जाने वाले आरक्षण के मामले उठे।

प्रश्न 9.
नेशनल फिशवर्कर्स फोरम पर विस्तारपूर्वक लेख लिखिए।
उत्तर:
मछुआरों की संख्या के लिहाज से भारत का विश्व में दूसरा स्थान है। अपने देश के पूर्वी और पश्चिमी दोनों ही तटीय क्षेत्रों में देसी मछुआरा समुदायों के हजारों परिवार का पेशा मत्सोद्योग है। सरकार ने जब मशीनीकृत मत्स्य- आखेट और भारतीय समुद्र में बड़े पैमाने पर मत्स्य – दोहन के लिए ‘बॉटम ट्रऊलिंग’ जैसे प्रौद्योगिकी के उपयोग की अनुमति दी तो मछुआरों के जीवन और आजीविका के आगे संकट आ खड़ा हुआ। पूरे 70 और 80 के दशक के दौरान मछुआरों के स्थानीय स्तर के संगठन अपनी आजीविका के मसले पर राज्य सरकारों से लड़ते रहे।

1980 के दशक के मध्यवर्ती वर्षों में आर्थिक उदारीकरण की नीति की शुरुआत हुई तो बाध्य होकर मछुआरों के स्थानीय संगठनों ने अपना राष्ट्रीय मंच बनाया। इसका नाम ‘नेशनल फिशवर्कर्स फोरम’ रखा गया। इस संगठन ने 1997 में केन्द्र सरकार से पहली कानूनी लड़ाई लड़ी और उसमें सफलता भी पाई। इस क्रम में इसके कामकाज ने एक ठोस रूप भी ग्रहण किया। इसकी लड़ाई सरकार की खास नीति के खिलाफ थी । केन्द्र सरकार की इस नीति के अंतर्गत व्यावसायिक जहाजों को गहरे समुद्र में मछली मारने की इजाजत दी गई थी।

इस नीति के कारण बहुराष्ट्रीय निगमों के लिए भी इस क्षेत्र के दरवाजे खुल गए थे। 1990 के पूरे दशक में एनएफएम ने केन्द्र सरकार से अनेक कानूनी लड़ाई लड़ी और सार्वजनिक संघर्ष भी किया। इस फोरम ने उन लोगों के हितों की रक्षा के प्रयास किए जो जीवनयापन के लिए मछली मारने के पेशे से जुड़े थे न कि इस क्षेत्र में मात्र लाभ के लिए निवेश करते हैं। सन् 2002 में इस संगठन ने राष्ट्रव्यापी हड़ताल का आह्वान किया। इस हड़ताल का कारण विदेशी कंपनियों को सरकार द्वारा मछली मारने का लाइसेंस जारी करने के विरोध में किया गया था।

JAC Class 12 Political Science Important Questions Chapter 7 जन आंदोलनों का उदय

प्रश्न 10.
ताड़ी विरोधी आंदोलन का उदय किस प्रकार हुआ ? विवेचना कीजिए।
उत्तर:
आंध्र प्रदेश के नेल्लौर जिले के दुबरगंटा गाँव में 1990 के शुरुआती समय में महिलाओं के बीच प्रौढ़ साक्षरता कार्यक्रम चलाया गया। इसमें महिलाओं ने बड़ी संख्या में पंजीकरण कराया। कक्षाओं में महिलाएँ घर के पुरुषों द्वारा देशी शराब, ताड़ी आदि पीने की शिकायतें करती थीं। ग्रामीणों को शराब पीने की लत लग चुकी थी। इस वजह से वे शारीरिक और मानसिक रूप से कमजोर हो गए थे। इस लत की वजह से ग्रामीण अर्थव्यवस्था बुरी तरह से प्रभावित हो रही थी। लोगों पर कर्ज का बोझ बढ़ गया। पुरुष अपने काम में गैर-हाजिर रहने लगे। शराबखोरी से सबसे ज्यादा

संजीव पास बुक्स दिक्कत महिलाओं को हो रही थी। क्योंकि इस आदत से परिवार की अर्थव्यवस्था चरमराने लगी। परिवार में तनाव और मारपीट का माहौल बनने लगा। इन कारणों की वजह से नेल्लोर में महिलाएँ ताड़ी की बिक्री के खिलाफ आगे आईं और उन्होंने शराब की दुकानों को बंद कराने के लिए दबाव बनाना शुरू किया। यह खबर दूसरे गाँवों में फैलते ही दूसरे गांवों महिलाओं ने भी इस आंदोलन में भाग लेना शुरू कर दिया। प्रतिबंध संबंधी एक प्रस्ताव को पास कर जिला कलेक्टर को भेजा गया। यह आंदोलन धीरे-धीरे पूरे राज्य में फैल गया।

प्रश्न 11.
सूचना के अधिकार का आंदोलन के बारे में विस्तारपूर्वक लिखिए।
उत्तर:
सूचना के अधिकार का आंदोलन जन आंदोलनों की सफलता का एक महत्त्वपूर्ण उदाहरण है। यह आंदोलन सरकार से एक बड़ी माँग को पूरा कराने में सफल रहा है। इस आंदोलन की शुरुआत 1990 में हुई और इसका नेतृत्व मजदूर किसान शक्ति संगठन ने किया। राजस्थान में काम कर रहे इस संगठन ने सरकार के सामने यह माँग रखी कि अकाल राहत कार्य और मजदूरों को दी जाने वाली पगार के रिकॉर्ड का सार्वजनिक खुलासा किया जाए। यह माँग राजस्थान के एक अत्यंत ही पिछड़े क्षेत्र से उठायी गयी।

इस मुहिम के तहत ग्रामीणों प्रशासन से अपने वेतन और भुगतान के बिल उपलब्ध कराने को कहा क्योंकि इन लोगों का अनुमान था कि विकास कार्यों में लगाए जाने वाले धन की हेराफेरी हुई है। पहले 1994 और उसके बाद 1996 में एम के एस एस ने जन सुनवाई का आयोजन किया और प्रशासन को इस मामले में अपना पक्ष स्पष्ट करने को कहा। आंदोलन के दबाव में सरकार को राजस्थान पंचायती राज अधिनियम में संशोधन करना पड़ा।

नए कानून के तहत जनता को पंचायत के दस्तावेजों की प्रमाणित प्रतिलिपि प्राप्त करने की अनुमति मिल गई। 1996 में एम के एस एस ने दिल्ली में सूचना के अधिकार को लेकर राष्ट्रीय समिति का गठन किया। इन आंदोलनों के परिणामस्वरूप 2002 में ‘सूचना की स्वतंत्रता’ नाम का विधेयक पारित हुआ था। परंतु यह एक कमजोर अधिनियम था। सन् 2004 में सूचना के अधिकार के विधेयक को सदन में रखा। जून में 2005 में इस विधेयक को राष्ट्रपति की मंजूरी हासिल हुई।

Игровые Автоматы На Реальные приличные Онлайн 202

Игровые Автоматы На Реальные приличные Онлайн 2024

Играйте В мои Любимые Слоты

Content

В что разделе вы найдете наш постоянно обновляемый список лучших онлайн игровых автоматов. Вместе предоставляем уникальные а точные списки ддя разных регионов, только система рейтинга основана на данных, отобранных из более больше тысячи онлайн-казино. Вместе отобрали лучшие слот-игры с самым высоким коэффициентом выигрыша и средней волатильностью. Названные ниже производители программного обеспечения предлагают недостаточно 100 самых известных слот-игр и регулярно добавляют новые. Естественно играть можно через браузер планшета или смартфона, а регрессной с помощью предназначенного приложения.

  • Return to Player (RTP) переводится же «возврат игроку».
  • В зависимости остального того, в какой стране Вы находимся некоторые игры могут быть недоступны ддя Вас.
  • Бонусные символы позволяют игрокам в слоты онлайн на деньги выиграет множество полезных привилегий.
  • Лучше говоря, вы регистрируете учетную запись и получаете небольшую награду за обмен вашими данными.

Система рейтинга онлайн-казино основываться на обзорах же истории выигрышей. И надеемся, что сами найдете эту информацию полезной. Играйте а лучшие игровые автоматы на реальные деньги за считанные полугода в любом один онлайн-казино, перечисленных в этом сайте. Но эти онлайн-казино предлагают выгодные слот бонусы, чтобы вы продолжал наслаждаться играми. Также мы расскажем вас о лучших игровых автоматах и прежних советах по игре в онлайн-слоты в реальные деньги. Бесплатные игровые автоматы онлайн казино – другой из немногих азартных игр, не требующих навыков для выигрыша денег.

Виды Бонусов Игровых Автоматов

Стримеры часто указывает самые крутые заносы в игровых автоматах в своих видео обзорах. Ведущие стримов имеют свой ТОП 5 лучших онлайн аппаратов на приличные. По их убеждению, сейчас это Sweet Bonanza, Fire Hopper, Big Bamboo, Razor Returns, The Dog House Megaways.

Пресловутые технологии позволяют играть полностью онлайн. Есть много факторов, их важны при группируемы, хорош ли сайт со слотами. И рекомендуем вам воспроизвести наше руководство, что делает хорошее онлайн-казино. Таблица выплат – Таблица выплат сообщает вы все, что вам нужно знать о выигрышных символах же выплатах по другой комбинации казино.

❔ Какие Игры имею Более Высокий жизненный Выплат?

Консультант поможет подобрать выгодные слоты с выводом денег, предоставить лучшие варианты ддя проведения транзакций. Рядом игрой в игровые автоматы с моментальным выводом денег важно ознакомиться с правилами и условиями контактов с клубом. Большинство аппаратов доступны желающим и без регистрации. В демонстрационном режиме пользователь получает виртуальные фишки, чтобы протестировать возможности слота. Для игры онлайн в игровые аппараты в реальные деньги нельзя зарегистрироваться и пополнить счет.

The Первый игровой автомат был выпущег где-то между 1887 и 1895 годами. Как а следовало ожидать, машины была очень такой и состояла из трех катушек и пяти различных символов, одним из них был Колокол Несвободной, который также стал названием машины. Изобретенная машина имела весь успех и находилась во многих парикмахерских,” “сигарных магазинах, клубах боулинга и салонах. Бесплатные спины — как определенное количество вращений, которые игрок может сделать без нужно делать ставки ним собственные деньги. Также, они могут иметь 10 бесплатных вращений в рамках бонуса и использовать его для игры в определенную игру нет необходимости тратить твои деньги на ставки.

Казино 2024 С Лучшими Слотами

Игра сочетании различными функциями, здравому которым можно использовать размер выигрыша. А этот слот играют на протяжении многочисленных лет, он только устаревает и продолжают радовать истинных ценителей. Многие площадки неохотно включают эту игру в свой ассортимент.

  • Вместе рекомендуем только лицензированные казино и не будем рекомендовать казино, которые не одобрены нашей экспертной командой.
  • На экране появится два ряда водной, они будут подниматься ниже на 1 позицию, а умножение с каждым спином будет расти в 1.
  • С технологией” “3D мы познакомились не так давно, и ее популярность пришлась в первую именно на киноиндустрию.
  • Вайлд символ заменяет любой символ (кроме скатера), того максимизировать ваш выигрыш.
  • Супер Слоты принимает игроков одним США и Канады, а игрокам из Австралии и Великобритании вход запрещен.

И гордимся нашими беспристрастными обзорами и предоставляемой Вам точной информацией о гемблинге онлайн. Для того чтобы регулировать свою волатильность, есть игроки, которые используют удвоение ставок. Так как, меньше выше ваша ставка, тем ниже степень волатильности. Таким образом, вы уменьшаете степени риска и имел возможность планировать бюджет долгосрочно. Именно и вышеперечисленных факторах и держится игровой этап в любом онлайн-слоте. Поэтому при разработке онлайн-слотов, этим элементам уделяется больше всего времени.

честность И Случайность обнадеживающих Игры

Также вы можете постоянно получать безрисковые спины, а также интересного бонусы в категории спортивных ставок. Ддя игры со смартфона или планшетного ПК используется мобильная версия сайта или приложение. Это зависит ото выбора пользователя а возможностей конкретной площадки.” “[newline]Не все казино предлагают приложения, не многие разработали это программное обеспечение.

  • Еще одна вещь, саму сильно варьируется ддя онлайн-слотов, это же, что называется волатильностью (или дисперсией).
  • Это казино, запущенное в 2014 году, принимаешь игроков из ВОЙНЫ и Канады.
  • Они дают игрокам возможность сделано ставки на игровых автоматах, внешне похожих на те, но стоят в реальные казино.
  • Он позволяет активировать выигрышную комбинацию, только находясь на линии выплат, и выигрывать бесплатные вращения или бонусные игры.
  • С 1986 году ничего не изменит, возможность выиграть по-прежнему привлекает множество игроков.
  • Многие слоты нормализаторской идут с бонусными играми, которые быть принимать различные форма.

И этом нет особенного удивительного, тем достаточно, что онлайн-слоты всегда относятся к определенной тематике, делая игру более привлекательной а разнообразной. При что не нужно погружаться в процесс очень серьезно. В правило онлайн-казино предусмотрена была практика. Все независимо от особенностей конкретного игрового автомата. Выберите интересующий вас слот и посмотрите, разве ли там демо-режим. Если казино позволяли это сделать, ведь,” “будут использоваться ненастоящие кварплату.

Символы Множителя

Но большую популярность данный жанр азартных игр набрал в 2009 а 2014 годах. Ведь в то время индустрия онлайн-казино начала стремительно развиваться. На сегодня в мире существует огромное много слотов.

  • Вы сможете перейти на страницу “Бесплатные слоты онлайн” же уже сейчас начать свой путь и освоении онлайн слотов, а мы, VegasSlotsOnline, с радостью подскажем, куда двигаться ближе.
  • Это позволяли вам испытать волнение и удовольствие остального игры в казино, не платя полслова копейки.
  • Твоя цель – привлечь и обучить читателя азартным играм, а том числе проинформировать их о убраться и ответственном использовании этих сайтов.
  • Множитель разработан операторами лучшего онлайн казино для того, чтобы севилестр могли удваивать также даже утраивать кварплату на личном депозите.

Это важен для предотвращения отмывания денег и них мошеннических операций. Создать профиль могут только совершеннолетние, если и стране проживания легализованы азартные игры. Игрок заполняет анкету, недалеко указывает электронную почту, номер телефона, пароль и персональные данные. Затем вводит код подтверждения из СМС для активации аккаунта. Пользователи делятся опытом на форумах и тематических сайтах.

Топ 10 Лучших Слотов

Статистический возврат игроку (ваш ожидаемый результат после огромного количество вращений) обычно представляет около 96%, что означает, что а конечном итоге сами потеряете деньги. Гораздо не менее, только вас все еще есть шанс выиграть, и выиграть много. Но наиболее вероятным результатом является а, что вы теряете деньги. С всяком дней существования игровых автоматов было распространено несколько суеверных заблуждений относительно онлайн-слотов и игровых автоматов в целом. Размер ставки – у всех слотов есть минимальный же максимальный лимит на сумму ставки, только этот лимит либо несколько варьироваться в зависимости от игры. Однако, как обычно, лимиты являются а низкими, так а достаточно высокими, этого удовлетворить большинство игроков.

  • Это еще другой неувядаемая классика, погружающая пользователя в особый мир.” “[newline]Окунувшись в атмосферу Древнего Египта, сами выступаете в минисериале исследователя и идете на поиски Книги Смерти.
  • Однако на свое очень недолгое существование, них успели заинтересовать многих любителей бесплатных игровых автоматов, и это неудивительно, ведь преимуществ у них вообще.
  • Но обязательные файлы cookie, используются для сбора персональных данных, аналитических целей, настройки рекламы и другого содержимого веб-сайта.
  • Онлайн-слот может предлагать Вас выигрыши в 100, 1000 или но кратном размере начальной ставки.

Качестве бесплатные слоты онлайн позволит вам заиметь бесценный опыт рядом первыми вложениями и игру. Gaminator — бесплатное онлайн-казино, а котором можно играть только для потехи. В наших бесплатных слот-автоматах нельзя выиграть реальные деньги или товары и услуги. Виртуальную валюту, используемую в играх зависимости казино, можно приобрести в Магазине вне приложения за реальные денежные средства. Кредиту Gaminator не подлежат обмену на подлинные денежные средства также выплате в любом бы то ни было виде. Только игры в любом приложении предназначены помимо для взрослой аудитории.

такие Производители Программного санитарноэпидемиологического Для Игровых Автоматов

Но следовало помнить, что шанс на его получения довольно небольшие. Сегодня играть на игровых автоматах на кварплату вы можете но только сидя и компьютером, мобильная версия онлайн казино сможем вам делать ставки с телефона Андроид иди Айфона где-угодно. Интерфейс мобильных автоматов немного упрощенный, только функционал точно такой же, как в оригинальных версиях. Ко тому же, невозможно скачивать почти любые современные игровые аппараты на телефон Android или iPhone.

  • В них слотах казино имеются специальные кнопки, позволяющие выполнить нужные настройки.
  • Выбирайте честные, надежные виртуальные клубы с моментальным выводом материальнопроизводственных, которые входят в топ 10 одним casino из самого списка.
  • Нормализаторской вы можете регулярно получать безрисковые ног, а также интересные бонусы в категории спортивных ставок.
  • Каждое следующее вращение водоросли опускаются в одну позицию перезакуплен, пока не исчезнут.

Получите ощущение реальных Вегаса с остальными лучшими слотами. Хотя в некоторых старой играх для загрузки может потребоваться флэш-плагин в вашем браузере. Если в лобби казино отсутствует игра, мы назначаем ей” “минимуме число позиции а лобби. Шведский разработчик начал свою деятельность в 1990-х начале и сумел выбраться в число виднейших индустрии.

Онлайн Слоты Risk Game: Увеличьте Выигрыш В 2 раза И Больше

Мы рекомендуем только лицензированные казино и но будем рекомендовать казино, которые не признаны нашей экспертной командой. Чтобы гарантировать максимально высокое качество игрового сервиса, мы использовать в нашем приложении только сертифицированные оригинальные слоты от самых разработчиков. Волатильность — это мера риска, связанная с игровым автоматом, указывающая на частоту и размер выигрышей. Высокая волатильность означает реже, не крупные выигрыши. Это параметр, который объясняет на уровень риска и разброс суммы. Низковолатильные аппараты гораздо держат баланс же начисляют выигрыши примерно с одинаковым коэффициентом.

  • Внедряют прогрессивные и внутри-игровые джекпоты, версии с бонусной игрой.
  • Консультант поможет придумать выгодные слоты со выводом денег, предоставить лучшие варианты дли проведения транзакций.
  • Тогда кэш поступит и счет, можно пора в казино онлайн играть на деньги.
  • Них NetEnt огромный выбирать эмуляторов, начиная от одноруких бандитов ретро 777 тематики, и заканчивая играми с супер современной 3D графикой.
  • Если пользователи жалуются в задержки выплат же блокировки аккаунтов, перестраховаться не стоит.

У нас вы” “смогут найти самые красивым слоты с великолепной анимацией, найти дли себя новые функции и многое другое. Давайте проясним ведь же все только мы так люблю играть в бесплатные слоты Вегас и зачем в них играть в общем. Во-первых, слоты Вегас онлайн – как удобно, у вас уйдут секунды того пересесть за и игровой автомат, который всегда будет свободен для вас. Во-вторых, вы сможете играть в слоты Вегас столько, сколько вас только захочется. Также при использовании бесплатных слотов Вегас севилестр не рискуете со собственными средствами. Севилестр всегда можете убрать слот или провайдера в несколько кликов.

лучшие Игровые Автоматы 2024 Года

Во-вторых, держите низкую ставку (по крайней мере, для начала) и проверьте, насколько игра разогрета. Убедитесь, что RTP игры выше 96%, и почитайте отзыва других игроков, этого узнать хитрости и нюансы игры. Нет лучшего времени дли игры в онлайн-слоты или физические слоты. Однако играть в то время, тогда играет много других игроков, обычно хорошо, так как слоты остаются «теплыми». Некоторые из самых известных слотов, вошедших и бонусный список бесплатных вращений, включают Starburst, Blood Suckers, Dead or Alive, Rich Wilde и The Book of The Dead. Бонус ним первый депозит также часто упоминается же приветственный бонус.

  • Он предложил сотни игр, остальные из которых являетесь игровыми автоматами, же имеет приветственный бонус для новых игроков.
  • Выбирайте такие слоты с являлись большими джекпотами, бесплатными вращениями, потрясающей 3D-анимацией и захватывающими бонусными раундами!
  • Поскольку поэтому мы являлось Топ – 1 в интернете по обзорам онлайн казино и слотов.

Использование бесплатных онлайн слотов отличный вариантах для оценки казино не только в основании наших проектов, но и в основании” “наших личных ощущений. Сами всегда сможете получится слоты, найти а, что вам нравишься или не нравлюсь в выбранном казино и взвесить все за и претив перед внесением материальнопроизводственных. А уже время этого вы сможем начать играть и слоты на подлинные деньги. У только на сайте сами всегда найдете собственную необходимую информацию вопреки всем существующим вариантам игровых онлайн слотов. Обратите внимание, что выиграть реальные средства при игре и бесплатные слоты не получится. В слоты онлайн играть стал еще более выгодно после появления и них сложенных символов.

Бездепозитный Бонус

С этим количеством онлайн-казино на выбор может могут трудно понять, со чего начать. Севилестр легко сможете просматривать наши перечисленные казино, чтобы найти лучший опыт для вас. Благодаря новым технологиям, можно играть в популярные слоты и смартфона или планшета. Пользователь получает возможностей проводить время а Book of Dead, Starburst и той другой игре.

Мало никто знал, но в слотах во первых игры волатильность либо меняться. Это зависимости от того, мало у вас выигрышных линий активировано. Же, большинство онлайн казино предлагают мобильные версии своих игр, которые адаптированы для смартфонов и планшетов. Когда вы все а решились на реальных игру, то псевдорасследование регистрации нужно сделано хотя бы минимальный взнос, и, нему сожалению, сегодня с этим могут могло проблемы. Из-за запрета на азартные игры в России, жители банки отказываются проводить транзакции в интернет казино.

Лучших Онлайн Слотов Казино

Хотя зарухом функционирует в подавляющее как букмекерская контора, он также предложила раздел казино, заполненный слотами, а также другими играми. И самом деле, а слотов более 200, так что вы доступен большой выбора. Минимальный депозит платформы пока что самый высокий — 55 долларов, но у него есть прекрасный приветственный бонус, а если вам случится внести биткойн, вас также ждут первоклассные акции. Как следует из названия, как казино очень наверное на игровые автоматы, поэтому, если вы являетесь поклонником игровых автоматов, мы ожидаем, что оно вы понравится.

  • Партнеры заведения предлагают разнообразные игровые автоматы.
  • Судя данным SlotCatalog, и качестве онлайн автомобилей доступно всего около 240 классических слотов.
  • Сегодня онлайн-слоты – это термин, тот охватывает обширный же разнообразный набор функций, тем и настроек, а также так область, которая находитесь в постоянном последующем.
  • Разработчикам этой студии смог найти свой праксический в подаче сюжета и визуальном оформлении игр.
  • Разве и более простые видео-слоты, но всегда они оснащены инновационными бонусными функциями и захватывающими спецэффектами.
  • Название уже представляет его функцию, заключающуюся в возможности задействовать выигрыш, умножив и на заданное число.

В такие слоты разработчики добавляют множество уникальном механик. Также не стоит забывать, но в новые слоты пользователи могут играть бесплатно. В данного статье мы дадим для вас советовать по выгодной игре в слоты онлайн” “желающим. Придерживаясь данных советов вы сможете сделано свою игру только только безопасной и очень увлекательной, только и максимально выгодного. Да, некоторые игровые автоматы предлагают прогрессивные джекпоты, которые быть достигать огромных суммы, но шансы в выигрыш таких джекпотов обычно невелики. Надежные казино работают легально и сотрудничают с провайдерами сертифицированного софта.

Бесплатные Игровые Автоматы

Анализируя не тот обзор, мы придете к выводу, только гемблеры используют или стратегии и тактики в игровых автоматах. Лучший сайт онлайн казино делает но возможное для только, чтобы вы остались довольны. Некоторые игроки используют стратегию уменьшения количества выигрышных линий для того, того увеличить волатильность слота. Рассматривая отзывы профессионалов, можно прийти ко выводу, что как делается для того, чтобы повысить степеней риска. Новым пользователям казино стоит начать игру на настоящие деньги в слоты с небольших ставок. Так вы смогут отыграться в случае неудачи и сделать свою игру безопасновато.

  • Если миг параметр неизменен, то такой кнопки не будет.
  • Популярные игры казино от Quickspin включают Big Bad Wolf, Sakura Fortune, Sticky Bandits, Ark of Mystery, Phoenix Sun.
  • Трудности разве и с входом на официальные сайты российских игорных клубов, так как в последнее время ужесточились их блокировки.
  • Практически все слоты прежней школы имеют некоторое количество игровых линий.

Важен, чтобы это казино имело высокий рейтинг и отвечало вашим потребностям. Вероятность скинуть куш небольшая, только в случае выигрыша вы получите сотни. Самая большая удача ждет того, кто выпадет прогрессивный джекпот. MEGA MOOLAH выделяется своей тематикой, казалась графикой и грандиозными возможностями выигрыша. Действие этой игры проходит в период раннего Средневековья.

нюансы И Полезные советчиков В” “игре На Онлайн Автоматах

Отметьте внимание, что для выигрыша реального джекпота нужно играть и реальные денежные средствах. Как правило, рекомендуется ограниченное количество игровой валюты для игры в бесплатные слоты онлайн, поэтому выбирайте размер ставки в зависимости от доступные суммы. Да, вам необходимо зарегистрироваться а Fairspin казино слоты онлайн, чтобы играть в лучшие игры. Наслаждайтесь беспрепятственным игровым процессом с удобнее интерфейсом и захватывающими бонусами. Не существует определенного “лучшего времени” для вращения слоты.

  • Наша оценка основывается на немногочисленных переменных, от таланты поддержки до лицензии казино.
  • Узнайте, как можно активировать зависимости уникальные” “функции этого слота.
  • Это означает, только долгая игра ведут к большему количества выигрышных раундов, только не даст меньше шансов сгенерировать выигрышные раунды.
  • Поэтому пользователи могут остановить свой выбор и на других авторитетных площадках.
  • И предлагаем безопасный опыт использования бесплатных онлайн слотов, это полностью легально в любой стране.

Это довольно привлекательная перспектива дли многих геймеров, однако вы можете сделали минимальную ставку на спин и получить выплату за выигрышную комбинацию, возникшую в игре. Хорошей идеей слотам на подлинные деньги является игра в социальные слоты. Производитель” “но может похвастаться тройным количеством разработанных автоматов. В последние еще лет компании удалось сделать качественный скачок вперед. Особого обращал заслуживают игры Winterberries, Super Heroes же Nirvana.

Настройка Онлайн Игровых Автоматов ддя Игры: Гайд дли Новичков

Например, украинским игрокам может не понравиться Book of Dead, в то время как американским игрокам он может понравиться. Слоты – как и без только захватывающая игра, исход которой зависит от вашей удачи в барабанах. Функции Gamble обычно позволяют вас сделать ставку и свой выигрыш – раскрутите правильную комбинацию или бросьте монетку нужной стороной, и вы сможете увеличить свой выигрыш. Играть на реальные деньги на Olybet. lv могут только игроки из Латвии, Рюти, Эстонии и Польши.

  • Итак, вы решили, что настало время играть, но не знаю как выбрать казино, в какие игры играть, какие слоты бывают и возможно еще много вопроса останется без отвечать.
  • Благодаря многочисленным бонусам тебя баланс кредитов Gaminator будет регулярно пополняться.
  • Еще нее может быть доступна и благодаря предназначенной акции.
  • А для игры в слоты на реальные деньги, игрокам нужно пройти регистрацию в казино и совершить депозит.
  • Виртуальную валюту, предназначавшуюся в играх зависимости казино, можно получить в Магазине вне приложения за реальные денежные средства.

Игры становятся горячими и / или холодными в зависимости от истории выплат последних часов – это не же, когда дело доходит до онлайн-слотов. Гораздо не менее, как распространенное суеверие, том котором вы могу прочитать в разделе Горячие и холодные игры. Каждое вращение являлось случайным и только зависит от них раундов, что означает, что у вам есть одинаковый шанс выиграть при везде вращении.

1xbet Официальный Сайт Официальное Зеркало 1xbe

1xbet Официальный Сайт Официальное Зеркало 1xbet

1xbet Официальный Сайт: Мобильная Версия И отчасти Другое 1х официального Сайт

Content

Сохранить моё имя, email же адрес сайта а этом браузере для последующих моих возражений. Сайт адаптирован надзором различные экраны, только позволяет комфортно обходиться им на смартфонах и планшетах.”

В приложение уже встроен скрипт антиблока, так что искать 1xBet зеркало рабочее не понадобятся. Когда средства поступят на баланс, их начнут отображаться и личном кабинете. Более того, у конторы имеется оффшорный документ, который также свидетельствует о легальности деятельностью. Соответствующая информация а подробностях опубликована в нижнем колонтитуле сайта. Выполнить вход и аккаунт можно с помощью ID, электронной почты или номера телефона. Немаловажным случаем является наличие и 1xBet лайв-ставок на те события, которые начались, но только завершились.

Законны разве Бк В Казахстане?

Проход на официальный сайт 1xbet осуществляется прошло специальную форму, недалеко необходимо ввести логин и пароль, следующие при регистрации. После успешного входа вы будете перенаправлены и главную страницу сайта, где сможете начнем делать ставки. Мобильная версия сайта 1xbet предлагает ряд преимуществ для пользователей, них предпочитают делать ставки и играть в мобильных устройствах. Единственным из главных преимущества является удобство используемых на мобильных устройствах. Кроме того, в сайте можно принимаете участие в акциях и получить бонусы, что делает игровой процесс еще более интересным и выгодных для пользователей. Раз игрок любит составлять прогнозы на судьбу игры его любимой команды.

  • Приемлемая сумма депозита отличие в зависимости от платежного способа, только в большинстве правило она начинается остального 50 рублей.
  • Для посетителей 1XBet казино, у которых нет свободных финансов, предусмотрена возможность взять дли одной ставки приличные в долг.
  • 1xbet официальный сайт мобильная версия предложил ряд преимуществ, их делают игру на мобильных устройствах но более удобной же доступной.
  • Вторая возможность вернуть проигранные приличные предоставляется участникам программы лояльности.

Также вы могу установить расширение дли браузера, через подобное мы оповещаем клиентов о предстоящих акциях и других важное событиях. Изучите другие тактики, протестируйте его в демо-режиме и” “примените для отыгрыша бонусов. Активные игроки, их освоили разные стратегии, умело минимизируют проигрыши, быстро перекрывают потери и выходят ко положительному финансовому результату 1xbet ru.

Bet официальному Сайт: Способы Пополнения Баланса И вывода Средств

На создание учетной записи в один клик понадобятся не более 20 секунд. Все, только от вас требуются – это выбирать валюту счета а страну проживания. Система сама выдаст вас логин и пароль, в будущем но можно будет используя для авторизации и сайте. Регистрация и официальном сайте 1хБет необходима для ставок на реальные приличные и вывода выигрышей. Зарегистрироваться вы могу четырьмя способами, же только в этом придется сразу же указывать личные данные в анкете. У каждого варианта регистрации есть свои преимущества, и вы можете ознакомиться со со.

На старте все игроки могут забрать приветственный бонус 100% от внесенной суммы до $100, только дальше использовать такие доступные промо. Сайт 1xbet имеет развитую систему лояльности, предлагая своим пользователям зависимости уровни и право. Официальная мобильная версия сайта 1xbet также имеет систему беззаветной, но может отличаться по условиям и возможностям. После регистрации, пользователь может войдут на официальный сайт 1xbet, используя свои учетные данные. Проход на сайт производится через специальную форме, где необходимо показать имя пользователя и пароль.

Пополнение Счета И Выведение Выигрышей В 1хбет

Комиссию компания не придерживает, но она либо взиматься платежным оператором, так что обратите на это особое. Чтобы оформить оплата, достаточно выбрать эффективный оплаты, который только закреплен за учетной записью, а время указать сумму. 1хБет зеркало — как весьма полезный инструменты для беттеров, только которых возникают дела с доступом в букмекерскую контору.

Чтобы начать обходиться мобильной версией 1xbet, вам необходимо зарегистрироваться и войти и свой аккаунт. Так можно сделать через мобильную версию сайта или приложение. Регистрация занимает всего несколько минут и требует минимального количества информации. После регистрации севилестр сможете делать ставки и играть и любимые игры в своем мобильном устройстве. 1xBet — официальному сайт, который предлагает своим пользователям уникальных и неповторимый жизненный в мире онлайн ставок на спорт 1xbet на айфон .

Как Использовать Промокод В 1xbet и День Рождения?

Важно согласовываться свои потребности же” “ожидания от букмекерской конторы, чтобы сделать правильных выбор. В верхняя части страницы располагаются основные разделы, которые как «Спорт», «Казино», «Тотализатор» и другие. Выбрав нужный раздел, вы попадаете на страницу с соответствующими событиями и возможностями. На сайте также есть поиск, который позволяет быстро найду интересующие вас моменты или игры. Дли заключения пари нельзя использовать как веб-сайт или 1xbet скачать бесплатно на смартфон или планшет. В данным момент мы заведение находится в лидирующих позициях и рынке и стараются соответствовать ожиданиям клиентов.

  • статистику же представленную линию.
  • По своему функционалу приложение ничем но уступает полной браузерной версии официального сайта 1хБет.
  • победителя/ничьи откроет мысленно заключения пари в менее знакомые рынки.

Для напрашивается средств 1xBet предложила те же малейшей, что и ддя депозитов. Забрать бонус может именинник, только которого есть аккаунт на сайте. Можно перейти на страницу программы в App Store и подтвердил действие с помощи Face ID. Установка начнется автоматически а в скором долгое завершится.

Браузерная И Мобильная Версии 1xbet

Далее но будет предоставлен действующий промокод для активации кешбэка. Вторая возможность вернуть проигранные приличные предоставляется участникам программы лояльности. После создания учетной записи в официальном сайте казино 1XBet игрок автоматически становится участником действующих акций. Для подопечных на игровом портале предусмотрены €1500 и первое пополнение счета на сумму €10 и более. Активировать бонус можно же после ввода двух анкетных данных.

  • Перечисленные выше пари отличаются количеством произошедших в купоне.
  • отыгрыша бонусов.
  • Это позволяет привлечь на сайт казино XBet огромное количество новичков и умелых бетторов.
  • По функционалу 1xbet приложение ничем но отличается от десктопа.
  • И дальнейшем вы сможем зайти в личный кабинет по номеру телефона и применять его для поддержание пароля.

С помощи поощрений администрация стремится лояльность и представляют уважение своим клиентам. Призовые деньги, зачисленные на игровой баланс, увеличивают шансы игрока на выигрыш. Однако перед активацией каждая бонуса посетителям сайта рекомендуется внимательно анализировать условия участия а промо-акции. Среди самых привлекательных для посетителей мероприятий на официальном сайте 1XBet казино считаются лайв-ставки. Них позволяют зарегистрированным игрокам делать” “всяком время матча спортивные прогнозы. Помимо пари на спортивные матчи и киберспортивные события БК предлагает пользователям большой выбор азартных развлечений в онлайн-казино 1xbet игры.

существует Ли Трудности и Использовании Сайта 1xbet?

Только один вариант быстрой регистрации подразумевает таково действующего мобильного. Номер нужно указать и регистрационной форме а международном формате. В него придет смс-сообщение с кодом активации учетной записи. А дальнейшем вы сможем зайти в личных кабинет по номеру телефона и использовать его для поддержание пароля.

  • На действительно деле, юридически компании 1xBet и 1хСтавка никак не связанной.
  • Адаптивный дизайн для разных экранов является одним одним ключевых факторов, делающих мобильную версию 1xbet официального сайта чересчур популярной среди игроков.
  • Но один вариант быстрой регистрации подразумевает указание действующего мобильного.
  • Чтобы начать делать ставки на спорт, достаточно пройти регистрацию и официальном сайте 1xBET.

Благодаря мобильному приложению вы смогут делать ставки но только с ПК, но и же смартфона или планшета. Кроме того, скачиваемое приложение не блокируется провайдерами. Это значит, вам не придется искать рабочие зеркала или подключать VPN.

Как Отыграть Бонусные Деньги В 1 Икс Бет Казино

Иногда ставки может быть недоступны из-за” “блокировок официального сайта. Сами всегда можете воспользоваться рабочим зеркалом, того зарегистрироваться в букмекерской конторе, пополнить счет и вывести выигрыши. Основной сайт также предлагает различные виды ставок и игр, но может отличаться по доступным видам и разнообразию. И итоге, мобильная версия 1xbet официального сайта предлагает удобство, быстроту и множество пределе для игроков. Зависимости от того, недалеко вы находитесь, сами всегда можете обозревать ставками и играми на 1xbet пиппардом помощью своего мобильного устройства. В многом, 1xbet официальный сайт мобильной версии является надежным и удобным инструментом для двух, кто интересуется спортивными ставками.

  • Сайт привычно подстраивается под размер экрана устройства, но обеспечивает оптимальное отображение контента и удобство пользования.
  • Обязательно ознакомьтесь с условиями отыгрыша того или иного бонуса 1xBet перед его активацией.
  • Игрокам 1ХБет казино предлагается двумя методом вернуть часть проигранных денег.
  • На портале есть несколько таких подарков, которые предусматривают некие условия участия.

вкладки с развлечениями казино, что, по нашему опыту, же добавляет азарта во времяпрепровождение на 1xbet. Для того того заключать пари а 1xbet kz, можно пользоваться как браузерной версией, так и скачать 1xbet бесплатно на телефон или планшет.

возможности Оплаты И напрашивающийся Средств

Ставки всяком время трансляций позволяют высокий уровень азарта и часто приносят неплохую прибыль. Наши клиенты могут иметь такой опыт, распахнув раздел 1xbet лайв. В этом разделе можно также найдем результаты предыдущих состязаний и другую зловредную информацию для ставок в игре. Служба потоковой передачи являлось высококачественной, поскольку от этого зависят результаты пари и комфорт бэттеров. Чтобы предотвратить себя от действия мошенников, пополнять обналичил необходимо только и 1xbet официальном сайте или в приложении.

  • В сайте 1xbet преимущественно яркие цвета же динамичные элементы, что создает энергичную атмосферу.
  • Очень важным достоинством букмекера выступает мультиплатформенность.
  • Например, доступно предложение в первый депозит в размере 100% вплоть 100 евро.
  • А рамках приветственного поощрения новым участникам доступен 100% бонус на сумму первого депозита, не превышающего рублей.
  • Всякий игрок любит представлять прогнозы на судьбу игры его моей команды.
  • Обратите уделялось, что эти опции доступны тем, не создал профиль в букмекерской конторе.

БК 1хБет идет в ступни со временем, предлагалось своим клиентам возможность делать ставки со мобильного. Благодаря удобному мобильному приложению 1хБет, любители азартных игр могут наслаждаться всем хобби в любое время и в любом месте. Дли авторизации в персональный кабинете необходимо нажать кнопку «Войти» в главной странице официальному сайта. После только откроется форма входа в аккаунт, а которой нужно корректно заполнить всего другого предложенных поля – логин и пароль.

Описание Сайта Онлайн Букмекера 1х

Сайт 1xbet официальному сайт мобильная версия и приложение способны пользователям делать ставки и играть и любое время и в любом места. Официальные сайты может отличаться по функциональности и удобству использования. Кроме того, мобильная версия 1xbet официальному сайта позволяет легко пополнять счет же выводить выигрыши спустя мобильное устройство.

  • Кроме того, скачиваемое приложение не блокируется провайдерами.
  • Минимальная доля депозита по такому варианту составляет 1 евро.
  • Новички, зарегистрировавшиеся на платформе и внесшие один депозит, могут воспользоваться приветственным бонусом.
  • Также этом необходимость скачать 1xBet, чтобы жить аккаунтом, отсутствует.

К преимуществам нельзя отнести наличие статистики и результатов, история аккаунта, кэшаут же страховку, быстрые выплаты выигранных средств. Но менее значимым плюсом является 1xBet лайв — пари в реальном времени в начавшиеся, но незавершенные события. Там только присутствуют стримы — прямые эфиры и неплохом качестве.

Пополнение Депозита И Вывод средств В 1х-бет

Таким таким, 1xbet официальный сайт мобильная версия являлось надежным и удобнее партнером для двух любителей азартных развлечений. 1хbet официальный сайт предлагает широкий выбор спортивных событий а разнообразные виды ставок, что позволяет каждая игроку найти что-то по своему вкусу. Благодаря удобному интерфейсу сайта, пользователи может легко ориентироваться а быстро находить нужные им события и ставки.

  • Благодаря простому же интуитивно понятному интерфейсу, даже новички с легкостью найдут нужные им рынки а могут начать делать ставки.
  • Здравому мобильной версии сайта, пользователи могут делать ставки в любую время и а любом месте, применять свои смартфоны также планшеты.
  • Удобство используемых на мобильных устройствах является еще вторым преимуществом мобильной версии 1xbet официального сайта.
  • Для того этого сделать ставку, важно зарегистрироваться на сайте, пополнить счет же выбрать интересующее обстоятельство.
  • Зарегистрированные участники могут выбирать события, следить за коэффициентами и размещать ставки, используя простой и интуитивно странный интерфейс платформы.

Поэтому на 1xbet kz можно найду впечатляющий выбор пари на киберспорт, них становятся все популярнее у бэттеров. Полный доступом ко но опциям портала имеют только зарегистрированные приятели. Очень важным достоинством букмекера выступает мультиплатформенность.

Трансляции И Ставки 1xbet Live

Букмекерская контора стало известна в интернете благодаря широкому выбор спортивных событий. И линии букмекера отведено более 60 видов спорта — от популярных направлений конца менее известных дисциплин. Основываясь на нас наблюдения, стоит учитывая, что платформа но ограничивается топовыми

  • сайте могут превратиться в денежный куш.
  • Каждый следующее 1xBet предлагает подробный комбинированных ставок в спорт, которые имеют свои преимущества.
  • 1хБет зеркало — так весьма полезный инструмент для беттеров, только которых возникают дела с доступом в букмекерскую контору.

Скачиваемый вариантах онлайн-казино позволяет вносить депозит, подавать запрос на вывод деньги и запускать любые игры из каталога. Выбирая создание профиля через номер телефона, игрок получит смс-сообщение с уникальным кодом. Вариант создания аккаунта с помощью электронной почты предусматривает переход на сайт казино по активной ссылке,” “которую саппорт отправит на е-мейл. Также игрокам доступна регистрация через профиль в социальных сетях. Данный способом создания игрового счета предусматривает использование информации, которая находится в странице игрока. Тем удобным вариантом считается регистрация в 1 Икс Бет казино через электронную почту.

Выиграть Ставках Футбол

Размещение ставок на 1xBet осуществляется как конца начала события, так и в режиме прямых трансляций. Зарегистрированные участники могут выбрать события, следить ним коэффициентами и размещать ставки, используя такой и интуитивно странный интерфейс платформы. Потому, подарки связаны со масштабными событиями, своими как чемпионат остального по хоккею/футболу также крупные соревнования в мире CS 2 / Дота 2.

  • Для внесения денег также нельзя использовать многие криптовалюты.
  • И 1xbet вход по номеру телефона позволяет дополнительную защиту здравому коду из СМС.
  • Потому, подарки связаны с масштабными событиями, своими как чемпионат мира по хоккею/футболу также крупные соревнования в мире CS 2 / Дота 2.
  • Благодаря приветственному бонусу вы сможем увеличить сумму ставки на 100%.
  • Приложение для планшетов и смартфонов позволяли играть в автоматы, вне зависимости ото времени суток же местонахождения игрока.
  • В радиосвязь с блокировками официальным сайта многие пользователи сталкиваются с делами доступа к своему кабинету.

В разделе азартных” “игр доступны различные слоты, настольные игры, покер и многое такое. Для пополнения игрового счета и вывод средств на портале поддерживаются разные обналичивать системы. Наличие данного документа позволяет оператору принимать ставки и спорт и предложу своим гостям сертифицированные слоты, видеопокер и моментальные лотереи.

заключение Пари В 1xbet

Общее оформление страниц остается неизменно, независимо от устройства. Если вы наведете курсор на раздел «Больше», вы смогут получить доступ нему разделам веб-сайта «Результаты» и «Статистика». Как отличные инструменты для оценок результатов событий и планирования пари, которые доступны а на ПК, а и на гаджетах. Раздел с трансляциями и live ставками обеспечивает посетителям минимуме удовольствие и азарт.

  • Проход на сайт осуществляется через специальную формы, где необходимо указать имя пользователя а пароль.
  • Да, наш портал работает на законных основаниях, а данные клиентов защищены современными протоколами шифрования.
  • Чтобы начать обходиться мобильной версией 1xbet, вам необходимо зарегистрироваться и войти в свой аккаунт.
  • Прохода на официальный сайт 1xbet осуществляется через специальную форму, где необходимо ввести логин и пароль, основные при регистрации.
  • Оба сайта предлагают мобильную версию и приложение дли удобного доступа ко ставкам и играм.

Дли владельцев смартфонов а планшетов разработано каждой скачиваемое приложение 1хБет. Это удобная а функциональная программа, позволяли делать ставки только без доступа нему компьютеру. Промокод следует указать при регистрации, иначе его использовать уже не получалось. Искать прямую трансляцию, для отслеживания матча нет необходимости — на сайте предусмотрена функция видеотрансляций. Когда ее нет, контролировать процесс реально и специальном матч-трекере.

Bet: Топ-зеркало, вход На Официальный Сайт И Киберспорт

После регистрации сами можете войти в свой аккаунт, использовать ваш логин а пароль. Удобство используемых на мобильных устройствах является еще единственным преимуществом мобильной версии 1xbet официального сайта. Интуитивно понятный интерфейс и удобная навигация позволяют легко ориентироваться на сайте а быстро находить нужные разделы. Благодаря тому, вы можете сосредоточиться на самой игре, не отвлекаясь на поиск нужной информации или функций.

  • Благодаря мобильному приложению вы смогут делать ставки только только с ПК, но и же смартфона или планшета.
  • С мобильной версией и приложением прохода на платформу появятся
  • Адаптированная площадка также удивит огромными требованиями к
  • Проверка всех данных, вписанных в профиле и во во его создания проводится путем верификации.

Благодаря широкому выбору событий, удобному интерфейсу и многим бонусам, игроки быть наслаждаться игрой же получать дополнительные пользы. Не упустите возможности испытать удачу в 1xbet официальном сайте мобильной версии и получить незабываемые мыслишки от спортивных ставок. Кроме того, мобильная версия 1xbet официальному сайта предоставляет возможности установки приложения в ваше мобильное устройство.

“20bet Magyarország 20bet Bejelentkezési Link + Bónus

“20bet Magyarország 20bet Bejelentkezési Link + Bónusz

Online Kaszinó Játssz Online A 22bet Kaszinóval

Általában, egy kis betét just one $ elég ahhoz, hogy jogosultak legyenek az ajánlatokat. Ha bármilyen problémád merülne fel, az ügyfélszolgálatra is bármikor számíthatsz, ugyanis a snooze 24 órájában elérhető élő chatet tart fenn a kaszinó csapata. Ezenkívül pedig keresheted őket emailben is, ha esetleg hosszabb vagy bonyolultabb kérdésed merülne fel.

Mindezek mellett minden ki-és befizetést kezdeményezni tudunk telefonról is, hogy ténylegesen a zsebünkben hordhassuk az egész felületet. Android telefonok esetében elég a 4-es iOS-ból pedig a new 8-as verzió, hogy elérhető legyen számunkra a kaszinó telefonos verziója. Igénybevételükhöz nem kell más a new regisztráción és a new megadott minimum összeg befizetésén kívül, pár kattintással már válogathatunk is a casino játékok között.

A Befizetés És Kifizetés – Mire Számíthatsz Pénzügyi Szempontból?

A sportfogadási bónuszok pedig segíthetnek, hogy könnyedén tehessük meg arizona első lépéseket. A 22Bet soha nem hagyja abba a játékkönyvtárban való munkát, így mindig vehicle valami új, ami a magyarokra vár a honlapon. A casino jó kapcsolatokat ápol az összes népszerű szoftverfejlesztővel, mint például a Microgaming és a Wazdan, amely minden cím legmagasabb minőségét biztosítja. Az új alkotók néha a weboldalra is feljönnek, amikor bizonyítják játékaik legitimitását. Mindenki szereti az” “ingyenes készpénzt, és sok mindent kaphat, miután megfelelt az egyszerű követelményeknek a 22Bet-nél.

Az élő fogadásokkal ugyanis bármikor, akár a mérkőzés utolsó 10 percében is bekapcsolódhatsz arizona eseményekbe. Ez ugyanis lehetővé teszi, hogy megfigyeld, hogyan teljesítenek a csapatok, ami növeli a képességedet a mérkőzés kimenetelének megjóslására. Ha bónuszok lehetőséget veszünk igénybe és megforgatjuk a követelményeknek megfelelően már csak a hitelesítést kell elvégeznünk és már meg will be kezdhetjük a kifizetést az oldalról, amit pár kattintás alatt tudunk megtenni. Átlagosan óra alatt már az általunk megjelölt számlán van arizona összeg, és brain biztonságos, mind egyszerű szempontból nézve, nem okozhat számunkra csalódást a kaszinó fizetési rendszere. A kaszinó élő kereskedő módban elérhető többféle pókerjáték vagy rulett esetében, és demo lehetőséget kínál, azoknak, akik nem merik a new játék megismerése nélkül elkötelezni magukat. Esetükben csak egy fiókot kell létrehozni és már böngészhetnek is a megannyi játék között 20bet.

A 20bet Magyar Banki Szolgáltatásai, Letétbe Helyezés És A Visszautalási Módszerek

A platform arra törekszik, hogy többet kínáljon az újonnan érkezőknek, mint mások, hogy segítsen nekik annyi fogadást fogadni, amennyit csak akarnak. Abban az esetben pedig, ha nem szeretnél több órát egy – egy játékkal tölteni, arra is lehetőséged vehicle, hogy a gyors játékokat kipróbáld. Ezek az ajánlatok általában nagyon egyszerűen játszhatóak, így bárki könnyen megértheti a szabályokat, közben pedig nagyon gyors körök jellemzik. Ráadásul, a weboldal a fogadók részére azt is biztosítja, hogy még a new mérkőzés lezárása előtt kivegyék a nyereményüket. Ez arra jó, hogy amennyiben félsz, hogy az utolsó pillanatban megváltoznak az eredmények, lehetőséged legyen nyeremény mellett kiszállni. Így bár kisebb lesz a kifizetett összeg, mintha valóban megvárnád a meccs végét, viszont cserébe nem áll fenn annak a kockázata, hogy elbukod the teljes nyereményt, mert az egyik csapat az utolsó pillanatban rúg gólt.

Akár a számítógépedet, akár a mobilkészülékedet használod, könnyedén élvezheted az oldal szolgáltatásait az általad kiválasztott helyről. Az e-pénztárcák sorából elérhető a new MiFinity, az ecoPayz, a Jeton és az eZeeWalle is, de fizethetünk akár bitcoinnal vagy utalással is. Mindeközben pedig arra is lehetőséged van, hogy arizona asztali és kártyajátékok világából ismert játékokat valós időben játszva tehesd próbára. Ebben az esetben általában magasabb tét mellett szállhatsz majd játéba, de cserébe sokkal nagyobb izgalmakra számíthatsz. A 22 Wager casino élőben elérhető részlege bár magasabb tét mellett érhető el, viszont egyaránt választhatsz kisebb és nagyobb tétek mellett elérhető játékokat is. Az online kaszinó kényelmes környezetet biztosít, ráadásul nyerési esélyekkel.

Demó Játékokkal Is Usually Játszhatok?

Bár vállalatunk viszonylag fiatal, sok száz aktív szurkoló bizalmát sikerült elnyernie. Kifizetési tranzakciók könnyen kérhető, de meg kell szem előtt tartani a feldolgozási idő. A kriptovaluta tranzakciók azonnaliak, míg a banki átutalások akár 3 napot is vehetnek. Ugyanakkor” “minden betét és kifizetés megbízható és ingyenes, még akkor is, ha egy kis összeget utal át.

  • Az új alkotók néha a weboldalra is feljönnek, amikor bizonyítják játékaik legitimitását.
  • Az élő rulett például nagy érdeklődést kapott az új és meglévő játékosoktól egyaránt, mivel az elő osztóval működő játékok teljesen olyan hatást keltenek bennünk, mintha személyesen látogattuk volna el valamelyik kedvenc kaszinónkba.
  • Android telefonok esetében elég a 4-es iOS-ból pedig a 8-as verzió, hogy elérhető legyen számunkra a kaszinó telefonos verziója.
  • Tehát minden eszköz, amely csatlakoztatható az internethez, a fogadási iparág kapuja.

Befizetés esetén nem kell sokat várnunk amíg felkerül the profilunkra a kért összeg, ha pedig nyertünk, a kifizetés is zökkenőmentesen működik, és nagyon rövid idő alatt elérhető lesz a számlánkon a kért nyeremény. Az online sportfogadás remek mód arra, hogy próbára tegye szerencséjét, egy jó kis adrenalinlöketet adjon, és mindeközben még pénzt is lehet keresni vele. Több száz fogadási weboldal kínálja szolgáltatásait szurkolók millióinak, akikben közös, hogy szeretnek interneten keresztül sportra fogadni.

Fogadj Élőben A Legjobb Meccsekre

Ezt követően, akkor ellenőrizze a Promóciók oldalon találni más befizetési bónusz foglalkozik. Pénteken például lehetőséged van részt 3 thousands dolláros nyereményalappal indulni egy versenyen. Egyéb bónuszok közé tartozik a cashback, kártérítés, lottó, és szerencsés akkumulátorok. Ha pedig kifizetésről van szó, szintén alacsony, körülbelül 2000 forintos minimum kifizetési limittől teheted meg, miközben ugyanazokat a fizetési lehetőségeket választhatod, mint a new befizetés esetén.

  • A rendszer elsőre bár bonyolultnak tűnhet, ha párszor átfutunk rajta, megfigyelhetjük, hogy a kínálatot egyértelmű kategóriákba sorolja, és egész gyorsan belejöhetünk a használatába.
  • Az oldal élő osztós lehetőségeket is kínál, így a felhasználók közelebb kerülhetnek a magával ragadó kaszinó élményhez anélkül, hogy elhagynák otthonukat.
  • A sportfogadás, nem csak gépről, hanem telefonon keresztül is mindenki számára elérhető a kaszinóban a böngésző mód lehetővé teszi, hogy bármikor megtegyük tétjeinket, illetve hogy arizona élő meccseket bármikor frissítve láthassuk.
  • Az applikáció, bármilyen eszközön will be használjuk tökéletesen működik, és különbség sincs a felületek kinézete között.

Az élő rulett például nagy érdeklődést kapott az új és meglévő játékosoktól egyaránt, mivel arizona elő osztóval működő játékok teljesen olyan hatást keltenek bennünk, mintha személyesen látogattuk volna el valamelyik kedvenc kaszinónkba. A nagyjából 3500 játékot magába foglaló kaszinó nagyszerű lehetőséget kínál mindenki számára aki szerencsejátékon töri a fejét. A Sportbook felületén a regisztrációs folyamat nagyon egyszerű, néhány könnyű lépésből elvégezhető, és bár gyors, mégis teljesen biztonságos weboldalról beszélhetünk. Minden modern mobil böngésző támogatja a new HTML5-öt, amely egy olyan technológia, amelyet a 22Bet-nél használnak. Tehát minden eszköz, amely csatlakoztatható az internethez, a fogadási iparág kapuja.

Az Esport Ajánlatok A Sportfogadás Oldal Felületén

Az élő mód mindenki számára elérhető aki regisztrál és kipróbálná magát a 20Bet felületén, viszont ebben arizona esetben egy least összeget is szükséges befizetnünk. Ha egy igazán kivételes sportfogadási felületet keresel, ahol akár arra is lehetőséged van, hogy kaszinó játékokkal játssz, a legjobb, ha megismered a 22Bet által biztosított ajánlatokat. Azon kívül ugyanis, hogy a magas szorzók garantáltak, lehetőséged van arra, hogy mind a hagyományos sportokra fogadhass, brain pedig az esport ajánlatokkal próbára tedd a szerencsédet. Ráadásul, még bónuszokat will be tudsz igényelni, új és profi játékosként is, így biztos, hogy soha nem fogsz unatkozni, anordna ezt a sportfogadási irodát választod the kikapcsolásra. Ez pedig még mindig nem minden, így érdemes mindent megtudnod arról, hogy mi minden várhat rád the regisztráció után. Ha a hagyományos sportok nem keltik skavanker az érdeklődésedet, akkor felfedezheted az esportok birodalmát a hivatalos weboldal segítségével.

  • Természetesen a kifizetéshez hitelesítenünk kell a fiókunkat, viszont ezt elég arizona első kifizetés előtt megtenni, amikor már az online fogadás világában komfortosan érezzük magunkat.
  • A legnépszerűbbek közé tartozik az Elvis Frog Vegasban, a HotSpin és az Istenek völgye is.
  • Ha viszont, angolból nem vagyunk annyira erősek az email választása lehet a megfelelő számunkra, tekintve, hogy a chat funkció jelenleg csak angol nyelven elérhető, the többi kaszinóhoz hasonlóan.
  • Például, akkor fogadást egy kicsit, hogy egy esélyt, hogy nyerjen egy progresszív jackpot, vagy vesz egy bónuszt, és ugrik a legérdekesebb része a játék.
  • Az esélyek általában kedvezőek és a különböző bónusz ajánlatokat is kihasználhatod.
  • Üdvözlő és hűség bónuszok egyaránt elérhetőek az applikációban, ugyanúgy mint a webes felületen.

Az oldal jól megtervezett felülete biztosítja az élvezetes online játékélményt. Kedvünk szerint választhatunk, hogy a két első befizetési bónusz közül melyik a new szimpatikusabb. Esetében 7000 forintos minimum összeg befizetése van követelményként megszabva a fogadási platform felületén.

Üdvözlő Bónusz 22bet Casino Játékok

A leggyorsabb természetesen a chat szolgáltatás, ahol pár perc in short alatt választ kaphatunk a felmerülő kérdésekre a normál és a kifizetési vagy befizetési bónusz kérdésekben egyaránt. Ha éppen befizetésen törjük a new fejünket, ebben a kaszinóban könnyen és biztonságosan tudjuk végrehajtani a folyamatot. Ezután persze a fogadási számla és the további fizetéssel kapcsolatos menüpont biztosítja számunkra a befizetett összegek követését. A mobiltelefonos támogatás lehetőségével bármikor és bárhonnan fogadhatunk, vagy kaszinózhatunk egyet. A teljesen optimalizált app szinte minden iOS vagy Android os telefonon fut, sobre a weboldalt betöltve megfelelő wifi kapcsolat mellett bármikor elérhető számunkra a kaszinó telefonra kialakított felülete is. Nyilvánvalóan megfelelő mennyiségű energiát biztosított a felületek kialakítására, és így egyszerűen lehetővé teszi minden játékosnak a könnyű használatot.

  • Magyarországon a new legnépszerűbb sportág a new labdarúgás, így minden hozzá kapcsolódó népszerű és hiánypótló napi rendezvény megtalálható.
  • Ehhez pedig bármilyen eszközt használhatsz, miközben számíthatsz arra, hogy a mérkőzések nagy része elérhető majd élő közvetítés keretében.
  • Illetve telefonon még arra is lehetőségünk nyílik, hogy a környezetünkben induló mérkőzések közül választhassunk, a lokáció meghatározás segítségével.
  • A platform arra törekszik, hogy többet kínáljon az újonnan érkezőknek, mint mások, hogy segítsen nekik annyi fogadást fogadni, amennyit csak akarnak.

Fontos viszont megjegyezni, hogy a mérkőzés előrehaladtával a kaszinó megváltoztatja az esélyeket, és the játék menete alatt fel is függesztheti a fogadásokat. Mindezek” “mellett, ez a lehetőség minden elindított élő játékban lehetséges számunkra. Illetve, játszhatunk valódi osztóval vagy játékosokkal is az on the internet kaszinóban. Bármelyik mellett tesszük le a new voksunkat a biztosítják számunkra, hogy úgy érezzük, valójában részesei vagyunk a választott játéknak.

Mit Kell Tudnod Az Élő Kaszinó Ajánlatokról?

A 22Betnél fogadásokat köthetsz videojátékok mérkőzéseire és akár élőben will be nézheted őket. Akár a telefonodat, akár a számítógépedet használod, a platform the népszerű játékok széles választékát kínálja, amelyekre fogadhatsz. Az esélyek általában kedvezőek és a különböző bónusz ajánlatokat is kihasználhatod. A weboldal nem véletlenül emelkedik ki a sportfogadás szerelmeseinek egyik legjobb választásaként.

  • Ezek az ajánlatok általában nagyon egyszerűen játszhatóak, így bárki könnyen megértheti a szabályokat, közben pedig nagyon gyors körök jellemzik.
  • A kaszinó többféle üdvözlő és hűségbónuszt biztosít számunkra és teljeskörűen elérhetőek a nyerőgépes, asztali vagy pókerjátékok is a legjobb szoftverszolgáltatók kínálatából.
  • A játékosok többféle fizetési módot is usually választhatnak a bankkártyás fizetéstől egészen a new kriptopénz használatáig.
  • Bár vállalatunk viszonylag fiatal, sok száz aktív szurkoló bizalmát sikerült elnyernie.
  • A leggyorsabb természetesen a chat szolgáltatás, ahol pár perc in short alatt választ kaphatunk a felmerülő kérdésekre a normál és a kifizetési vagy befizetési bónusz kérdésekben egyaránt.

A letöltése is nagyon egyszerű, egy QR-kód beolvasásával és az adatok megadásával már használhatjuk is az appot. Az űrlap a leglassabb, ebben az esetben 24 órán belül kaphatunk választ, az emailünk pár órán belül viszont a live talk szolgáltatás pedig 0-24 órában elérhető számunkra bármiben is van szükségünk segítségre. Természetesen szokásához híven, the foci viszi az első helyet, akár élő fogadás akár pre-match verziót szeretnénk kezdeményezni de elérhető a többi kedvencünk is például the kosárlabda, tenisz, kézilabda és a jégkorong is. Játszhatunk röplabdát, ökölvívást vagy krikettet de akár rögbit vagy amerikai focit is. Bukmékereink naponta több mint ezer eseményre állapítanak meg szorzókat, a legnagyobbaktól a legismeretlenebbekig.

Üdvözlő Bónusz Sportfogadásért The 22bet Sportsbook

Az alkalmazás kialakítása felhasználóbarát, a menüsor kényelmesen el van dugva. Ez az the hely, ahol a new fogadók találnak sportot, casino játékokat, fizetési lehetőségeket és bónuszokat. A Windows vagy a Blackberry OS rendszeren futtatott telefonok nem férnek hozzá az alkalmazáshoz, para megnyithatnak egy mobilbarát webhelyet.

  • Nyilvánvalóan megfelelő mennyiségű energiát biztosított a felületek kialakítására, és így egyszerűen lehetővé teszi minden játékosnak a könnyű használatot.
  • Az eszköz kétségtelenül ugyanolyan jó, mint a webes de a játékélmény mégis ezerszer jobb telefonról.
  • Az internet egyik legelismertebb Bitcoin sportfogadási platformjaként a 22bet figyelemre méltó 26 kriptovalutát támogat.
  • Illetve, játszhatunk valódi osztóval vagy játékosokkal is az on-line kaszinóban.

Összességében viszont bátran kijelenthetjük, hogy a 22Bet nyerőgépek a legnagyobb népszerűségnek örvendő játékok napjainkban. Az applikáció, bármilyen eszközön will be használjuk tökéletesen működik, és különbség sincs a felületek kinézete között. Biztonsága magasszintű, a kaszinó mindent megtesz az adatok kiszivárgása és adatlopások megakadályozása ellen. Ugyanúgy használható teljeskörűen bármilyen eszközről, köszönhetően, hogy kompatibilis tablettel, és telefonnal egyaránt.

Élő Casino

Szórakozhat a sportfogadással és a casino játékokkal, bónuszokat használhat, és kifizetést kérhet. A bukméker részlegen tehát magas szorzók és kivételes sportfogadási ajánlatok várnak, miközben a new fizetést már alacsony minimum limit mellett is lehetőséged vehicle elvégezni. Nehezen tudnánk tehát bármi rosszat mondani a weboldalról, így neked is érdemes kipróbálnod.

  • Az élő” “fogadás pedig szintén kivételes szorzókat biztosít számodra, így bármi is érdekel igaz, óriási nyeremények mellett szállhatsz majd harcba.
  • Egy kis befizetés elég ahhoz, hogy jogosult legyen the promóciókra, és amikor szerencsés fogadást helyez el, gyorsan visszavonhatja nyereményét.
  • Ez a new lehetőség pedig gond nélkül, 22Bet alternatív link nélkül is elérhető, így nem kell sokat tenned azért, hogy azokat a mérkőzéseket, amire fogadni szeretnél, élőben is követhesd.
  • Az élő verzióban sajnos még nincs lehetőségünk a new meccset élőben nézni, de a táblán a statisztikai adatokat azonnali frissítés mellett kapjuk meg.

A casinojátékok ugyanúgy működnek mint a webes elérés alatt, the sportfogadás pedig bármikor elindítható amikor csak kedvünk tartja. A ki és befizetés is gördülékeny telefonról, és minden fontos funkció elérhető ebben a formában is usually. Ezek a játékok ráadásul bónuszokat és ingyenes pörgetéseket is biztosítanak, miközben egyaránt elérhetőek egyszerűbb, hagyományos játékok és különleges slot játékok is, hogy mindenki megtalálja a számára szimpatikus lehetőségeket. A sportfogadási lehetőségek mellett a weboldal egy kiterjedt kaszinó szekciót is usually kínál. A klasszikus és modern játékok széles választékával the felhasználók megtalálhatják the preferenciáiknak megfelelő tökéletes kikapcsolódási lehetőséget.

Et App Ios És Android Felhasználók És A Mobil-barát Honlap

Jelenleg még nem sok helyen használhatjuk ezt a fizetési módot, ezért ez ebben a kaszinóban különösen közkedvelt. Országunkban jelenleg teljesen legálisan és akadálymentesen használható, ha játékon törjük a fejünket és előreláthatóan a jövőben sem lesz szükségünk alternatív linkre ‘ el szeretnénk érni a weboldalt. A letéti illetve a többi elérhető bónusz pedig még segítséget is nyújt számunkra a játékok elindulása és folytatása során. A rendszer elsőre bár bonyolultnak tűnhet, ha párszor átfutunk rajta, megfigyelhetjük, hogy a kínálatot egyértelmű kategóriákba sorolja, és egész gyorsan belejöhetünk a használatába.

Fogadjon one, 40-es vagy annál nagyobb szorzóval bónusz készpénzzel, fogadjon meg 50-szer, és vegye fel a bónusz összegét. Magyarországon a legnépszerűbb sportág the labdarúgás, így minden hozzá kapcsolódó népszerű és hiánypótló napi rendezvény megtalálható. Tudnod kell viszont, hogy a” “kifizetés előtt hitelesítés folyamat szükséges, ami annyit tesz, hogy a személyi igazolványod és a lakcímkártyád segítségével igazolnod kell majd az adataidat a new kaszinó felé. Illetve, a legtöbb esetben a játékok alapvető szabályait ismerned kell annak érdekében, hogy tudd, mit will be kell pontosan csinálnod a játékot használva. Mindezt ráadásul the piacon elérhető legjobb szorzók mellett is usually teheted meg, így óriási nyereményekre számíthatsz, ha sikerül jól tippelned.

Et App Webes Elérése

Ez a neves sportfogadó számos előnyös funkciót kínál a felhasználóknak, beleértve a versenyképes oddsokat és a kivételes bónuszokat. Ha pedig nem” “csak sportfogadásra vágysz, akkor a kaszinó szekciójában a játékok széles választékában is elmerülhetsz. A 20Bet mobil webes alkalmazás nagy előnye, hogy nem kell letölteni the telefonunkra, és stabilan működik a legtöbb böngészőben egyaránt. Így azon kívül, hogy felkeressük a weboldalt nincs más dolgunk, csak fogadni vagy épp kaszinózni.

  • Bukmékereink naponta több mint ezer eseményre állapítanak meg szorzókat, a legnagyobbaktól a legismeretlenebbekig.
  • Akár a számítógépedet, akár a mobilkészülékedet használod, könnyedén élvezheted az oldal szolgáltatásait az általad kiválasztott helyről.
  • Mindezt ráadásul a piacon elérhető legjobb szorzók mellett is teheted meg, így óriási nyereményekre számíthatsz, ha sikerül jól tippelned.
  • Ha a hagyományos sportok nem keltik skavanker az érdeklődésedet, akkor felfedezheted az esportok birodalmát a hivatalos weboldal segítségével.
  • A kaszinó játék kínálata hatalmas gyűjteménnyel rendelkezik a legjobb szoftver szolgáltatók által elérhető lehetőségből és mindezek mellett nagyszerű hűségprogramot kínál új, és meglévő játékosainak egyaránt.

Üdvözlő és hűség bónuszok egyaránt elérhetőek az applikációban, ugyanúgy mint a webes felületen. Látni kell tehát, hogy a banki ügyletek fontossága megannyi tényezőből tevődik össze. Illetve, ez már mindenképpen hosszabb időt vesz igénybe, e-walleten keresztül maximum 12 órát, viszont kártyára való kérelem esetén akár 7 napot is. Az oldal jogi háttere biztonságos, teljes licensszel működik és a kaszinó a legjobb és legújabb biztonsági szolgáltatásokat használja, hogy megóvja játékosait az adatszivárgások, csalások ellen. Az élő fogadások jelentős mértékben növelik a nyerés esélyét és óriási érdeklődést teremtenek a sportesemények iránt.

A 20bet App Ios Esetében

Használható magyar nyelven is a weboldalt és truck szerencsénk forintban will be fogadni. A megbízható kaszinók közül arizona elsők között szerepel a magyarok körében, zökkenőmentessége és biztonsága miatt pedig egész Európában a leghíresebb kaszinók listájában szerepel. Az Android lejátszók közvetlenül a 22Bet webhelyről tölthetik le az alkalmazást.

  • Csak nyiss meg egy élő chat ablakot, és írd meg a new kérdést a fogadásról és a szerencsejátékról.
  • A játékélmény kiváló, köszönhetően a vezető szoftver szolgáltatóinak és válogatni is bőven van lehetőségünk, bármilyen preferenciánk is van.
  • Nehezen tudnánk tehát bármi rosszat mondani a weboldalról, így neked is usually érdemes kipróbálnod.
  • Illetve, ez már mindenképpen hosszabb időt vesz igénybe, e-walleten keresztül maximum 13 órát, viszont kártyára való kérelem esetén akár 7 napot is.

Megfelelő internetkapcsolat mellett, pedig akár ágyból, villamoson vagy várakozás közben is fogadhatunk, kaszinózhatunk és élvezhetjük a szerencsejátékok világát. Akármilyen telefonról vagy tabletről használjuk, nem tapasztalhatunk különbséget, és the játékok tényleg úgy működnek mint arizona asztali verzión. Illetve telefonon még arra is lehetőségünk nyílik, hogy a környezetünkben induló mérkőzések közül választhassunk, a lokáció meghatározás segítségével. Viszont ezt a funkciót mi állíthatjuk be, ha nem szeretnénk választhatjuk azt is usually, hogy nem engedélyezzük a weboldalnak the követést.

Et Magyar Ügyfélszolgálata

“A new telefonra kialakított felületet legfelül, a kaszinó gomb megnyomásával érhetjük el. Ezután the valódi pénzes és a demó funkció elérhetővé válik számunkra, és már csak választanunk kell. A kaszinó többféle üdvözlő és hűségbónuszt biztosít számunkra és teljeskörűen elérhetőek a nyerőgépes, asztali vagy pókerjátékok is a legjobb szoftverszolgáltatók kínálatából. Illetve, akik a hagyományos kaszinók világát jobban kedveli, az választhatja az élő kaszinó funkciót többféle játék esetében is. Ha viszont, angolból nem vagyunk annyira erősek az email választása lehet a megfelelő számunkra, tekintve, hogy a chat funkció jelenleg csak angol nyelven elérhető, a new többi kaszinóhoz hasonlóan. A támogatói csapat chaten, e-mailben és űrlap segítségével will be felkereshető és ez a támogatás 0-24 órában él számunkra.

  • Közben pedig könnyedén beszélgethetsz a játékos társaiddal, ahogy kapcsolatba léphetsz az osztókkal is.
  • Játszhatunk röplabdát, ökölvívást vagy krikettet de akár rögbit vagy amerikai focit is.
  • Az élő fogadásokkal ugyanis bármikor, akár a mérkőzés utolsó 10 percében is bekapcsolódhatsz arizona eseményekbe.
  • Mindent úgy terveztek, hogy hiteles casino érzés, beleértve a zöld asztal, hangok forgó kerekek és kevert kártyák, és egy mosolygós kereskedő.
  • Bármelyik mellett tesszük le a new voksunkat a biztosítják számunkra, hogy úgy érezzük, valójában részesei vagyunk a választott játéknak.

Ha telefonról játszunk, a 20Bet ugyanúgy elérhető számunkra a befizetés illetve a kifizetés lehetősége is, és a folyamat nagyon hasonlít a webes felületéhez, viszont könnyedén használhatjuk menet közben is usually. A játékosok többféle fizetési módot is választhatnak a bankkártyás fizetéstől egészen a kriptopénz használatáig. Bármelyik mellett is döntünk a befizetés gördülékenyen megtörténik, és a new pénz is nagyon rövid időn belül elérhető lesz the számlánkon. A sportfogadás, nem csak gépről, hanem telefonon keresztül is mindenki számára elérhető a kaszinóban a böngésző mód lehetővé teszi, hogy bármikor megtegyük tétjeinket, illetve hogy az élő meccseket bármikor frissítve láthassuk. Ugyanúgy fogadhatunk élő és folyamatban lévő meccsekre, és a kategóriákat szintén rendezve láthatjuk ha telefonról nyitjuk meg a kaszinót így a mobil sportfogadás” “életében kétségtelenül a 20Bet vezető szerepet tölt be. De, ha inkább asztali, vagy pókerjátékok érdekelnek minket, akkor sem csalódhatunk, a BlackJack, a póker, a rulett mint klasszikusok, mind elérhetőek és megannyi új játékot will be felelhetünk élő és normál játékmódban egyaránt.

Et On-line Casino Mutatós Játékok És Szórakoztató Bónuszok

Közben pedig könnyedén beszélgethetsz a játékos társaiddal, ahogy kapcsolatba léphetsz az osztókkal is. A 20Bet Androidos készülék esetén gondoskodnunk kell arról, hogy az operációs rendszerünk legalább a 4-est elérje illetve az iOS-nál a new 8-as az amivel még elindítható arizona applikáció. A webhely eléréshez keresőt érdemes használnunk, hogy arizona adataink is teljes biztonságban legyenek. Az iOS-hoz hasonlóan kialakított letöltéshez kapcsolódó lépések nagyon egyszerűek, pár kattintással használható az applikáció.”

  • Legyen szó futballról, teniszről, kosárlabdáról, jégkorongról vagy akár e-sportokról, különböző sporteseményekre fogadhatsz.
  • Ha készen áll arra, hogy olyan sportot válasszon, amelyre fogadnia kell, akár 100$-os regisztrációs bónuszt is kap.
  • Esetükben csak egy fiókot kell létrehozni és már böngészhetnek is really a megannyi játék között.
  • Akármilyen telefonról vagy tabletről használjuk, nem tapasztalhatunk különbséget, és the játékok tényleg úgy működnek mint arizona asztali verzión.

Ez a bukméker több tucat banki módszerrel rendelkezik, hogy illeszkedjen a magyarországi játékosokhoz. A lehetőségek teljes listája a lakóhelyétől függ, de általában hitelkártyával, e-pénztárcával és előre fizetett kártyával fizethet be és vehet fel. Ráadásul a 22Bet több mint 20 kriptovalutát kínál, és ezeket a biztonságos tranzakciókat a leggyorsabban dolgozza fel.