JAC Class 9 Maths Notes Chapter 2 Polynomials

Students should go through these JAC Class 9 Maths Notes Chapter 2 Polynomials will seemingly help to get a clear insight into all the important concepts.

JAC Board Class 9 Maths Notes Chapter 2 Polynomials

Polynomials:
An algebraic expression f(x) of the form f(x) = a0 + a1x + a2x2 + …… + anxn, where a0, a1, a2 ……, an are real numbers and all the index of x’ are nonnegative integers is called a polynomial in x.
→ Degree of a Polynomial: Highest Index of x in algebraic expression is called the degree of the polynomial, here a0, a1x, a2x2 ….. anxn, are called the terms of the polynomial and a0, a1, a2, …… an are called various coefficients of the polynomial f(x).
Note: A polynomial in x is said to be in standard form when the terms are written either in increasing order or decreasing order of the indices of x in various terms.

→ Different Types of Polynomials: Generally, we divide the polynomials in the following categories.
→ Based on degrees:
There are four types of polynomials based on degrees. These are listed below:

  • Linear Polynomials: A polynomial of degree one is called a linear polynomial. The general form of linear polynomial is ax + b, where a and b are any real constant and a ≠ 0.
  • Quadratic Polynomials: A polynomial of degree two is called a quadratic polynomial. The general form of a quadratic polynomial is ax2 + bx + c, where a ≠ 0, a, b, c ∈ R.
  • Cubic Polynomials: A polynomial of degree three is called a cubic polynomial. The general form of a cubic polynomial is ax3 + bx2 + cx + d, where a ≠ 0 and a, b, c, d ∈ R.
  • Biquadratic (or quadric) Polynomials: A polynomial of degree four is called a biquadratic (quadric) polynomial. The general form of a biquadratic polynomial is ax4 + bx3 + cx2 + dx + e, where a ≠ 0 and a, b, c, d, e are real numbers.

Note: A polynomial of degree five or more than five does not have any particular name. Such a polynomial usually called a polynomial of degree five or six or ….etc.

→ Based on number of terms:
There are three types of polynomials based on number of terms. These are as follow:

  • Monomial: A polynomial is said to be monomial if it has only one term. e.g. x, 9x2, 5x3 all are monomials.
  • Binomial: A polynomial is said to be binomial if it contains only two terms e.g. 2x2 + 3x, \(\sqrt{3}\)x + 5x3, -8x3 + 3, all are binomials.
  • Trinomial: A polynomial is said to be a trinomial if it contains only three terms.e.g. 3x3 – 8x + \(\frac{1}{2}\), \(\sqrt{7}\) x10 + 8x4 – 3x2, 5 – 7x + 8x9, are all trinomials.

Note: A polynomial having four or more than four terms does not have particular name. These are simply called polynomials.

→ Zero degree polynomial: Any non-zero number (constant) is regarded as polynomial of degree zero or zero degree polynomial. i.e. f(x) = a. where a ≠ 0 is a zero degree polynomial, since we can write f(x) = a, as f(x) = ax0.

→ Zero polynomial: A polynomial whose all coefficients are zero is called as zero polynomial i.e. f(x) = 0, we cannot determine the degree of zero polynomial.

JAC Class 9 Maths Notes Chapter 2 Polynomials

Algebraic Identities:
An identity is an equality which is true for all values of the variables.
Some important identities are:
(i) (a + b)2 = a2 + 2ab + b2
(ii) (a – b)2 = a2 – 2ab + b2
(iii) a2 – b2 = (a + b)(a – b)
(iv) a3 + b3 = (a + b)(a2 – ab + b2)
(v) a3 – b3 = (a – b)(a2 + ab + b2)
(vi) (a + b)3 = a3 + b3 + 3ab (a + b)
(vii) (a – b)3 = a3 – b3 – 3ab (a – b)
(viii) a4 + a2b2 + b4 = (a2 + ab + b2)(a2 – ab + b2)
(ix) a3 + b3 + c3 – 3abc = (a + b + c)(a2 + b2 + c2 – ab – bc – ac)

Special case: if a + b + c = 0 then a3 + b3 + c3 = 3abc.
Other Important Identities
(i) a2 + b2 = (a + b)2 – 2ab,
if a + b and ab are given
(ii) a2 + b2 = (a – b)2 + 2ab
if a – b and ab are given
(iii) a + b = \(\sqrt{(a-b)^2+4 a b}\)
if a – b and ab are given
(iv) a – b = \(\sqrt{(a+b)^2-4 a b}\)
if a + b and ab are given
JAC Class 9 Maths Notes Chapter 2 Polynomials 1a
JAC Class 9 Maths Notes Chapter 2 Polynomials 2

Factors Of A Polynomial:
→ If a polynomial f(x) can be written as a product of two or more other polynomials f1(x), f2(x), f3(x)…. then each of the polynomials f1(x), f2(x), f3(x)….. is called a factor of polynomial f(x). The method of finding the factors of a polynomial is called factorisation.

JAC Class 9 Maths Notes Chapter 2 Polynomials

Zeroes Of A Polynomial:
→ A real number α is a zero of polynomial f(x) = anxn + an-1xn-1 + an-2xn-2 + ….. +a1x + a0, if f(α) = 0. i.e. anαn + an-1αn-1 + an-2αn-2+ ….. + a1α + a0 = 0.
For example x = 3 is a zero of the polynomial f(x) = x3 – 6x2 + 11x – 6, because f(3) = (3)3 – 6(3)2 + 11(3) – 6 = 27 – 54 + 33 – 6 = 0.
but x = -2 is not a zero of the above mentioned polynomial,
∵ f(-2) = (-2)3 – 6(-2)2 + 11(-2) – 6
f(-2) = -8 – 24 – 22 – 6
f(-2) = -60 ≠ 0.

→ Value of a Polynomial: The value of a polynomial f(x) at x = a is obtained by substituting x a in the given polynomial and is denoted by f(a). Eg if f(x) = 2x3 – 13x2 + 17x + 12 then its value at x = 1 is
f(1) = 2(1)3 – 13(1)2 + 17(1) + 12
= 2 – 13 + 17 + 12 = 18.

Remainder Theorem:
Let ‘p(x)’ be any polynomial of degree greater than or equal to one and ‘a’ be any real number and if p(x) is divided by (x – a). then the remainder is equal to p(a). Let q(x) be the quotient and r(x) be the remainder when p(x) is divided by (x – a), then
Dividend = Divisor × Quotient + Remainder
∴ p(x) = (x – a) × q(x) + [r(x) or r], where r(x) = 0 or degree of r(x) < degree of (x – a). But (x – 2) is a polynomial of degree 1 and a polynomial of degree less than 1 is a constant. Therefore, either r(x) = 0 or r(x) = Constant. Let r(x) = r, then p(x) = (x – a)q(x) + r.
Putting x = a in above equation, p(a)
p(a) = (a – a)q(a) + r = 0 × q(a) + r
p(a) = 0 + r
⇒ p(a) = r
This shows that the remainder is p(a) when p(x) is divided by (x – a).
Remark: If a polynomial p(x) is divided by (x + a),(ax – b), (ax + b), (b – ax) then the remainder is the value of p(x) at x.
= \(-a, \frac{b}{a},-\frac{b}{a}, \frac{b}{a} \text { i.e. } p(-a)\)
\(p\left(\frac{b}{a}\right), p\left(-\frac{b}{a}\right), p\left(\frac{b}{a}\right)\) respectively.

Factor Theorem:
Let ‘p(x)’ be a polynomial of degree greater than or equal to 1 and ‘a’ be a real number such that p(a) = 0, then (x – a) is a factor of p(x). Conversely, if(x – a) is a factor of p(x). then p(a) = 0.

JAC Class 9 Maths Notes Chapter 2 Polynomials

Factorisation Of A Quadratic Polynomial:
→ For factorisation of a quadratic expression ax2 + bx + c where a ≠ 0, there are two methods.
→ By Method of Completion of Square:
In the form ax2 + bx + c where a ≠ 0, firstly we take ‘a’ common in the whole expression then factorise by converting the expression \(a\left\{x^2+\frac{b}{a} x+\frac{c}{a}\right\}\) as the difference of two squares, which is
JAC Class 9 Maths Notes Chapter 2 Polynomials 3

→ By Splitting the Middle Term:
→ x2 + lx + m = x2 + (a + b)x + ab
Where l = a + b and m = ab, such that a and b are real numbers
= x2 + ax + bx + ab
= x (x + a) + b (x + a)
= (x + a) (x + b)
Method: We express l as the sum of two such numbers whose product is m.

→ ax2 + bx + c = prx2 + (ps + qr)x + qs
where b = ps + qr, a = pr, c = qs
so that (ps) (gr) (pr) (qs) = ac
∴ prx2 + (ps + qr)x + qs
= prx2 + psx + qrx + qs
= px (rx + s) + q(rx + s)
= (px + q) (rx + x)
Method: We express b as the sum of two such numbers whose product is ac.

→ Integral Root Theorem:
If f(x) is a polynomial with integral coefficient and the leading coefficient is 1, then any integral root of f(x) is a factor of the constant term. Thus if f(x) = x3 – 6x2 + 11x – 6 has an Integral root, then it is one of the factors of 6 which are ±1, ±2, ±3, ±6.
Now in fact,
f(1) = (1)3 – 6(1)2 + 11(1) – 6 = 1 – 6 + 11 – 6 = 0
f(2) = (2)3 – 6(2)2 + 11(2) – 6
= 8 – 24 + 22 – 6 = 0
f(3) = (3)3 – 6(3)2 + 11(3) – 6
27 – 54 + 33 – 6 = 0
Therefore Integral roots of f(x) are 1, 2, 3.

JAC Class 9 Maths Notes Chapter 2 Polynomials

→ Rational Root Theorem:
Let \(\frac{b}{c}\) be a rational fraction in lowest terms. If \(\frac{b}{c}\) is a rational root of the polynomial f(x) = anxn + an-1xn-1 +…+ a1x + a0, an ≠ 0 with integral coefficients, then b is a factor of constant term a0, and C is a factor of the leading coefficient an.
For example: If \(\frac{b}{c}\) is a rational root of the polynomial f(x) = 6x3 + 5x2 – 3x – 2, then the values of b are limited to the factors of -2, which are ±1, ±2 and the values of care limited to the factors of 6, which are ±1, ±2, ±3, ±6. Hence, the possible rational roots of f(x) are ±1, ±2, \(\pm \frac{1}{2}, \pm \frac{1}{3}, \pm \frac{1}{6}, \pm \frac{2}{3}\). In fact -1 is an integral root and \(\frac{2}{3}\), –\(\frac{1}{2}\) are the rational roots of f(x) = 6x3 + 5x2 – 3x – 2.
Note: (i) nth degree polynomial can have at most n real roots.
→ Finding a zero of polynomial f(x) means solving the polynomial equation f(x) = 0. It follows from the above discussion that if f(x) = ax + b, a ≠ 0 is a linear polynomial, then it has only one zero given by
f(x) = 0 i.e. f(x) = ax + b = 0
⇒ ax = -b
⇒ x = –\(\frac{b}{a}\)
Thus, x = –\(\frac{b}{a}\) is the only zero of f(x) = ax + b.
→ If a polynomial of degree n has more than n zeros then all the coefficients of powers of x including constant term of polynomial are zero.

JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems

Students should go through these JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems will seemingly help to get a clear insight into all the important concepts.

JAC Board Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems

Classification Of Numbers:
→ Natural numbers: The numbers used for counting are called natural numbers. So, the number 1 and any other number obtained by adding 1 to it repeatedly. Hence 1, 2, 3 … represent natural numbers. Set of natural numbers is denoted by N.

→ Whole numbers: Natural numbers along with 0 are termed as whole numbers. So, the smallest whole number is 0. The set of whole numbers is represented by W.

→ Integers: All positive and negative whole numbers that do not include any fractional or decimal parts are called integers. The set of integers is expressed as Z = {……-3, -2, -1, 0, 1, 2, 3, ……}, where Z is the symbol used to denote the set of integers.

→ Rational numbers: These are numbers which can be expressed in the form of p/q, where p and q are integers and q ≠ 0. e.g. 2/3, 37/15, -17/19. The set of rational numbers is represented by the symbol Q.

  • All natural numbers, whole numbers and integers are rational numbers.
  • Rational numbers include all Integers (without any decimal part to it), terminating decimals (e.g. 0.75, -0.02 etc.) and also non-terminating but recurring decimals (e.g. 0.666…, -2.333…… etc.)
  • All fractions are rational numbers but every rational number is not a fraction, Since both numerator and denominator are always positive in a fraction but a rational number can have both numerator and denominator as negative.

Fractions:
→ Common fraction: A common fraction is a fraction in which numerator and denominator are both integers, eg, \(\frac{2}{5}\), \(\frac{1}{2}\) etc.
→ Decimal fraction: Fractions whose denominator is 10 or any power of 10.
→ Proper fraction: It is a fraction whose numerator is smaller than its denominator eg. \(\frac{3}{5}\).
→ Improper fraction: It is a fraction whose numerator is greater than its denominator eg. \(\frac{5}{3}\).
→ Mixed fraction: A combination of a proper fraction and a whole number is called mixed fraction eg. 3\(\frac{2}{7}\) etc. Improper fraction can be written in the form of mixed fractions.
→ Compound fraction: A fraction in which the numerator or the denominator or both contain one or more fractions eg \(\frac{2 / 3}{5 / 7}\).

→ Irrational numbers. These are numbers which cannot be expressed in the form of p/q, where p and q are integers and q≠0. These are non-recurring as well as non-terminating type of decimal numbers eg \(\sqrt{2}\), π, 0.202002000…… etc.

→ Real numbers: Numbers which can represent actual physical quantities in a meaningful way are known as real numbers. These can be represented on the number line Number line is geometrical straight line with arbitrarily defined zero (origin). The set of real number is denoted by the symbol R.

→ Prime numbers: All natural numbers that have one and themselves only as their factors are called prime numbers le prime numbers are divisible by 1 and themselves only e.g. 2 3, 5, 7, 11, 13, 17, 19, 23….etc.

→ Composite numbers: All natural numbers, which has three or more different factors are called composite numbers. E.g. 4, 6, 8, 9, 10, 12,… etc.

  • 1 is neither prime nor composite.

→ Co-prime numbers: If the H.C.F. of the given numbers (not necessarily prime) is 1 then they are known as co-prime numbers. e.g. 4, 9 are Co-prime as H.C.F of (4, 9) = 1.

  • Any two consecutive integer numbers will always be co-prime.

→ Even numbers: All integers which are divisible by 2 are called even numbers. Even numbers are denoted by the expression 2n, where n is any integer. e.g ….., 4, -2, 0, 2, 4…..

→ Odd numbers: All integers which are not divisible by 2 are called odd numbers. Odd numbers are denoted by the general expression 2n – 1 or 2n + 1, where is any integer. e.g. ……,-5, -3, -1, 1, 3, 5,….

JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems

Identification Of Prime Number:
Step 1: Find approximate square root of given number.
Step 2: Divide the given number by prime numbers less than approximate square root of number. If given number is not divisible by any of these prime numbers then the number is prime otherwise not.

Example:
571, is it prime?
Solution:
Approximate square foot of 571 = 24.
Prime number < 24 are 2, 3, 5, 7, 11, 13, 17, 19 and 23. But 571 is not divisible by any of these prime numbers, so 571 is a prime number.

Example:
Is 1 prime or composite number?
Solution:
1 is neither a prime nor a composite number.

Representation For Rational Number On A Real Number Line:
Divide 0 to 1 into 7 equal parts on real number line.
JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems 1
JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems 2
Note:

  • In a positive rational number, if numerator is smaller than its denominator then it lies between 0 and 1 on the number line.
  • In a negative rational number if absolute value of numerator less than its denominator then it lies between -1 and 0.

Decimal Number (Terminating):
JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems 3
Here, A represents 2.65 on the number line.

Example:
Visualize the representation of \(5.3 \overline{7}\) on the number line upto 5 decimal places. i.e. 5.37777.
Solution:
JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems 4
Here, B represents 5.7777 on the number line upto 5 places of decimal.

JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems

Rational Number In Decimal Representation:
→ Terminating Decimal:
In this, a finite number of digits occurs after decimal point i.e. 0.5, 0.6875, 0.15 etc.
→ Non-Terminating and Repeating (Recurring) Decimal:
In this a set of digits or a digit is repeated continuously
Ex. \(\frac{2}{3}\) = 0.6666… = \(0 . \overline{6}\)
Ex. \(\frac{1}{2}\) = 0.454545… = \(0 . \overline{45}\).

Properties Of Rational Numbers:
Let a, b, c be three rational numbers.

  • Commutative property of addition: a + b = b + a
  • Associative property of addition: (a + b) + c = a + (b + c)
  • Additive identity: a + 0 = a is called an identity element of a.
  • Additive inverse a + (-a) = 0, 0 is identity element, -a is called additive inverse of a.
  • Commutative property of multiplications: a.b = b.a
  • Associative property of multiplication: (a × b) × c = a × (b × c)
  • Multiplicative Identity: 2 × 1 = 2, 1 is called multiplicative identity of a.
  • Multiplicative inverse: (a) × (\(\frac{1}{a}\)) = 1. 1 is called multiplicative identity and \(\frac{1}{a}\) is called multiplicative inverse of a or reciprocal of a.
  • Distributive property: a × (b + c) = a × b + a × c

Example:
Prove that \(\sqrt{3}-\sqrt{2}\) is an irrational number.
Solution:
Let, \(\sqrt{3}-\sqrt{2}\) = r where r, be a rational number.
Squaring both sides,
(\(\sqrt{3}-\sqrt{2}\))2 = r2
⇒ 3 + 2 – 2\(\sqrt{6}\) = r2
⇒ 5 – 2\(\sqrt{6}\) = r2
⇒ \(\frac{5-r^2}{2}\) = \(\sqrt{6}\)
Here, \(\sqrt{6}\) is an irrational number but \(\frac{5-r^2}{2}\) is a rational number
∴ LH.S. ≠ R.H.S.
Hence, it contradicts our assumption that \(\sqrt{3}-\sqrt{2}\) is a rational number.
Therefore, \(\sqrt{3}-\sqrt{2}\) is an irrational number.

Irrational Numbers:
These are real numbers which cannot be expressed in the form of p/q, where p and q are integers and q ≠ 0.
→ Irrational Number in Decimal Form:
\(\sqrt{2}\) = 1.414213..ie. it is non-recurring as well as non-terminating
\(\sqrt{3}\) = 1.732050807….. i.e. It is non-recurring as well as non-terminating.

Example:
Insert an irrational number between 2 and 3.
Solution:
\(\sqrt{2 \times 3}=\sqrt{6}\) is an irrational number between 2 and 3.

→ Irrational Numbers on a Number Line:
Example:
Plot \(\sqrt{2}\), \(\sqrt{3}\), \(\sqrt{5}\), \(\sqrt{6}\) on the same number line.
Solution:
JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems 5

→ Properties of Irrational Numbers:

  • Negative of an irrational number is an irrational number eg. \(\sqrt{3}\) and –\(\sqrt{3}\) are irrational numbers.
  • Sum and difference of a rational and an irrational number is always an irrational number.
  • Sum and difference of two irrational numbers is either rational or irrational number.
  • Product of a rational number with an irrational number is either rational or irrational number.
  • Product of an irrational with an irrational is not always irrational.

Ex. Two numbers are 2 and \(\sqrt{3}\). then Sum = 2 + \(\sqrt{3}\), is an irrational number Difference = 2 – \(\sqrt{3}\) is an irrational number
Also \(\sqrt{3}\) – 2 is an irrational number.

Ex. Two numbers are 4 and \(\sqrt[3]{3}\), then Sum = 4 + \(\sqrt[3]{3}\), is an irrational number. Difference = 4 – \(\sqrt[3]{3}\), is an irrational number.

Ex. Two irrational numbers are 13, –\(\sqrt{3}\), then
Sum = \(\sqrt{3}\) + (-\(\sqrt{3}\)) = 0, which is rational.
Difference = \(\sqrt{3}\) – (-\(\sqrt{3}\)) = 2\(\sqrt{3}\), which is irrational.

JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems

Geometrical Representation Of Irrational Numbers On The Number Line
JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems 6
To represent \(\sqrt{2}\) on number line we follow the following steps:
Step I: Draw a number line and mark the centre point as zero.
Step II: Mark right side of the zero as (1) and the left side as (-1).
Step III: We won’t be considering (-1) for our purpose.
Step IV: With same length as between 0 and 1, draw a line perpendicular to point (1), such that new line has a length of 1 unit.
Step V: Now join the point (0) and the end of new line of unit length.
Step VI: A right angled triangle is constructed.
Step VII: Now let us name the triangle as ABC such that AB is the beight (perpendicular), BC is the base of triangle and AC is the hypotenuse of the right angled triangle ABC.
Step VIII: Now length of hypotenuse, i.e., AC can be found by applying pythagoras theorem to the right triangle ABC.
AC2 = AB2 + BC2
⇒ AC2 = 12 + 12
⇒ AC2 = 2
⇒ AC = \(\sqrt{2}\)
Step IX: Now with AC as radius and C as the centre cut an arc on the same number line and name the point as D.
Step X: Since AC is the radius of the arc and hence, CD will also be the radius of the arc whose length is \(\sqrt{2}\).
Step XI: Hence, D is the representation of \(\sqrt{2}\) on the number line.

Surds:
Any irrational number of the form \(\sqrt[n]{a}\) is given a special name surd, where is called radicand it should always be a positive rational number. Also the symbol \(\sqrt[n]{ }\) is called the radical sign and the index n is called order of the surd.
\(\sqrt[n]{a}\) is read as ‘nth root d’ and can also be written as an \(\mathrm{a}^{\frac{1}{n}}\)

→ Some Identical Surds:

  • \(\sqrt[3]{4}\) is a surd as radicand is a rational number.
    Similar examples \(\sqrt[3]{5}, \sqrt[4]{12}, \sqrt[5]{7}, \sqrt{12} . .\)
  • 2 + 2\(\sqrt{3}\) is a surd (as rational + surd number will give a surd)
    Similar examples: \(\sqrt{3}+1, \sqrt[3]{3}+1, \ldots\)
  • \(\sqrt{7-4 \sqrt{3}}\) is a surd as 7-4\(\sqrt{3}\) is a perfect square of (2 – \(\sqrt{3}\)).
    Similar examples: \(\sqrt{7+4 \sqrt{3}}, \sqrt{9-4 \sqrt{5}}, \sqrt{9+4 \sqrt{5}}, \ldots\)
  • \(\sqrt[3]{\sqrt{3}}\) is a surd as \(\sqrt[3]{\sqrt{3}}=\left(3^{\frac{1}{2}}\right)^{\frac{1}{3}}\)
    = \(3^{\frac{1}{6}}=\sqrt[6]{3}\)
    Similar examples : \(15 \sqrt{6}-\sqrt{216}+\sqrt{96}\)

→ Some Expressions are not Surds:

  • \(\sqrt[3]{8}\) is not a surd because \(\sqrt[3]{8}=\sqrt[3]{2^3}\) = 2. which is a rational number.
  • \(\sqrt{2+\sqrt{3}}\) is not a surd because 2 + \(\sqrt{3}\) is not a perfect square.
  • \(\sqrt[3]{1+\sqrt{3}}\) is not a surd because radicand is an irrational number.

Laws Of Surds:
JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems 7
[Important for changing order of surds]
JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems 8

JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems

Operation Of Surds:
→ Addition and Subtraction of Surds: Addition and subtraction of surds are possible only when order and radicand are same i.e. only for surds.
Example: Simplify
JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems 9
JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems 10

→ Multiplication and Division of Surds:
Example:
JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems 11
JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems 12

→ Comparison of Surds: It is clear that if x > y > 0 and n > 1 is a positive integer then \(\sqrt[n]{x}>\sqrt[n]{y}\).
Example:
Which is greater in each of the following:
(i) \(\sqrt[3]{6} \text { and } \sqrt[5]{8}\)
(ii) \(\sqrt{\frac{1}{2}} \text { and } \sqrt[3]{\frac{1}{3}}\)
Solution:
JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems 13

Exponents Of Real Number:
→ Positive Integral Power: For any real number a and a positive integer ‘n’ we define: an = a × a × a × … × a (n times).
an is called nth power of a. The real number ‘a’ is called the base and ‘n’ is called power of a.
e.g. 23 = 2 × 2 × 2 = 8
Note: For any non-zero real number ‘a’ we define a0 = 1.
e.g, thus 30 = 1, 50 = 1, \(\left(\frac{3}{4}\right)^0\) = 1 and so on.

→ Negative Integral Power: For any non-zero real number ‘a’ and a positive integer ‘n’ we define \(a^{-\mathrm{n}}=\frac{1}{a^n}\).

JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems

Rational Exponents Of A Real Number:
→ Principal nth Root of a Positive Real Number: If ‘a’ is a positive real number and ‘n’ is a positive integer, then the principal nth root of a is the unique positive real number x such that xn = a.
The principal root of a positive real number a1/n denoted by \(\sqrt[n]{a}\).

→ Principal nth Root of a Negative Real Number: If ‘a’ is a negative real number and ‘n’ is an odd positive integer, then the principal nth root of a is define as \(-|\mathrm{a}|^{1 / \mathrm{n}}\) i.e. the principal nth root of -a is negative of the principal nth root of |a|.

Remark: If ‘a’ is negative real number and ‘n’ is an even positive integer, then the principal nth root of a is not defined, because an even power of real number is always positive. Therefore, (-9)1/2 is a meaningless quantity, if we confine ourselves to the set of real numbers only.

→ Rational Power (Exponents): For any positive real number ‘a’ and a rational number \(\frac{p}{q}\) where q ≠ 0, p, q ∈ Z. We define ap/q = (ap)1/q i.e. ap/qis the principal qth root of ap.

Laws Of Rational Exponents:
The following laws hold for the rational exponents
JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems 14
JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems 15
where a, b are positive real numbers and m, n are rational numbers.

JAC Class 9 Maths Notes in Hindi & English Jharkhand Board

JAC Jharkhand Board Class 9th Maths Notes in Hindi & English Medium

JAC Board Class 9th Maths Notes in English Medium

JAC Board Class 9th Maths Notes in Hindi Medium

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम्

Jharkhand Board JAC Class 9 Sanskrit Solutions रचना अनुवाद-प्रकरणम् Questions and Answers, Notes Pdf.

JAC Board Class 9th Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम्

हिन्दी वाक्यों का संस्कृत में अनुवाद हिन्दी से संस्कृत में अनुवाद करते समय कर्ता, कर्म, क्रिया तथा अन्य शब्दों पर विशेष ध्यान देना चाहिए। कर्ता जिस पुरुष या वचन में हो, उसी के अनुरूप पुरुष, वचन तथा काल के अनुसार क्रिया का प्रयोग करना चाहिए। हिन्दी से संस्कृत में अनुवाद करते समय निम्न बातों पर विशेष ध्यान देना चाहिए –

1. कारक:

संज्ञा और सर्वनाम के वे रूप जो वाक्य में आये अन्य शब्दों के साथ उनके सम्बन्ध को बताते हैं, ‘कारक’ कहलाते हैं। मुख्य रूप से कारक छः प्रकार के होते हैं, किन्तु ‘सम्बन्ध’ और ‘सम्बोधन’ सहित ये आठ प्रकार के होते हैं। संस्कृत में इन्हें ‘विभक्ति’ भी कहते हैं। इन विभक्तियों के चिह्न प्रकार हैं –

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम् 1

नोट – जिस शब्द के आगे जो चिह्न लगा हो, उसके अनुसार विभक्ति का प्रयोग करते हैं। जैसे राम ने यहाँ पर राम के आगे ‘ने’ चिह्न है। अतः राम शब्द में प्रथमा विभक्ति का प्रयोग करते हुए ‘रामः’ लिखा जायेगा। ‘रावण को’ यहाँ पर रावण के आगे ‘को’ यह द्वितीया विभक्ति का चिह्न है। अतः ‘रावण’ शब्द में द्वितीया विभक्ति का प्रयोग करके ‘रावणम्’ लिखा जायेगा।

‘बाण के द्वारा’ यहाँ पर बाण शब्द के बाद ‘के द्वारा यह तृतीया का चिह्न लगा है। अतः ‘बाणेन’ का प्रयोग किया जायेगा। इसी प्रकार अन्य विभक्तियों के प्रयोग के विषय में समझना चाहिए।

यह बात विशेष ध्यान रखने की है कि जिस पुरुष तथा वचन का कर्ता होगा, उसी पुरुष तथा वचन की क्रिया भी प्रयोग की जायेगी। जैसे –
‘पठमि’ इस वाक्य में कर्ता, ‘अहम्’ उत्तम पुरुष तथा एकवचन है तो क्रिया भी उत्तम पुरुष, एकवचन की है। अतः ‘पठामि’ का प्रयोग किया गया है।

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम्

2. पुरुष

पुरुष तीन होते हैं, जो निम्न हैं –
(अ) प्रथम पुरुष – जिस व्यक्ति के विषय में बात की जाय, उसे प्रथम पुरुष कहते हैं। इसे अन्य पुरुष भी कहते हैं। जैसे – सः = वह। तौ = वे दोनों। ते = वे सब। रामः = राम। बालकः = बालक। कः = कौन। भवान् = आप (पुं.)। भवती = आप (स्त्री.)।
(ब) मध्यम पुरुष – जिस व्यक्ति से बात की जाती है, उसे मध्यम पुरुष कहते हैं। जैसे
अहम् = मैं। आवाम् = हम दोनों। वयम् = हम सब।

3. वचन।

संस्कत में तीन वचन माने गये हैं –
(अ) एकवचन जो केवल एक व्यक्ति अथवा एक वस्तु का बोध कराये, उसे एकवचन कहते हैं। एकवचन के कर्ता के साथ एकवचन की क्रिया का प्रयोग किया जाता है। जैसे – ‘ अहं गच्छामि’ इस वाक्य में एकवचन कर्ता, ‘अहम्’ तथा एकवचन की क्रिया ‘गच्छामि’ का प्रयोग किया गया है।

(ब) द्विवचन – दो व्यक्ति अथवा वस्तुओं का बोध कराने के लिए द्विवचन का प्रयोग होता है। जैसे ‘आवाम’ तथा क्रिया ‘पठावः’ दोनों ही द्विवचन में प्रयुक्त हैं।।

(स) बहुवचन – तीन या तीन से अधिक व्यक्ति अथवा वस्तुओं का बोध कराने के लिये बहुवचन का प्रयोग किया जाता है। जैसे-‘वयम् पठामः’ इस वाक्य में अनेक का बोध होता है। अतः कर्ता ‘वयम्’ तथा क्रिया ‘पठामः’ दोनों ही बहुवचन में प्रयुक्त हैं।

4. लिंग

संस्कृत में लिंग तीन होते हैं –
(अ) पुल्लिंग – जो शब्द पुरुष-जाति का बोध कराता है, उसे पुल्लिंग कहते हैं। जैसे ‘रामः काशी गच्छति’ (राम काशी जाता है) में ‘राम’ पुल्लिंग है।
(ब) स्त्रीलिंग – जो शब्द स्त्री-जाति का बोध कराये, उसे स्त्रीलिंग कहते हैं। जैसे गीता गृहं गच्छति’ (गीता घर जाती है।) इस वाक्य में ‘गीता’ स्त्रीलिंग है।
(स) नपुंसकलिंग – जो शब्द नपुंसकत्व (न स्त्री, न पुरुष) का बोध कराये, उसे नपुंसक-लिंग कहते हैं। जैसे धनम्, वनम्, फलम्, पुस्तकम, ज्ञानम्, दधि, मधु आदि।

5. धातु

क्रिया अपने मूल रूप में धातु कही जाती है। जैसे-गम् = जाना, हस् = हँसना। कृ – करना, पृच्छ = पूछना। ‘भ्वादयो धातवः’ सूत्र के अनुसार क्रियावाची-‘भू’, ‘गम्’, ‘पठ्’ आदि की धातु संज्ञा होती है।

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम्

6. लकार

लकार – ये क्रिया की विभिन्न अवस्थाओं तथा कालों (भूत, भविष्य, वर्तमान) का बोध कराते हैं। लकार दस हैं, इनमें पाँच प्रमुख लकारों का विवरण निम्नवत् है :
(क) लट् लकार (वर्तमान काल) – इस काल में कोई भी कार्य प्रचलित अवस्था में ही रहता है। कार्य की समाप्ति नहीं होती। वर्तमान काल में लट् लकार का प्रयोग होता है। इस काल में वाक्य के अन्त में ‘ता है’, ‘ती है’, ‘ते हैं’ का प्रयोग होता है जैसे –

राम पुस्तक पढ़ता है। – (रामः पुस्तकं पठति।)
बालक हँसता है। – (बालकः हसति।)
हम गेंद से खेलते हैं। – (वयं कन्दुकेन क्रीडामः।)
छात्र दौड़ते हैं। – (छात्राः धावन्ति।)
गीता घर जाती है। – (गीता गृहं गच्छति।)

(ख) लङ् लकार (भूतकाल)-जिसमें कार्य की समाप्ति हो जाती है, उसे भूतकाल कहते हैं। भूतकाल में लङ् लकार का प्रयोग होता है। जैसे –
राम गाँव गया। – (रामः ग्रामम् अगच्छत् ।)
मैंने रामायण पढ़ी। – (अहम् रामायणम् अपठम्।)
मोहन वाराणसी गया। – (मोहनः वाराणीसम् अगच्छत्।)
राम राजा हुए। – (रामः राजा अभवत्।)
उसने यह कार्य किया। – (सः इदं कार्यम् अकरोत्।)।

(ग) लृट् लकार (भविष्यत् काल) – इसमें कार्य आगे आने वाले समय में होता है। इस काल के सूचक वर्ण गा, गी, गे आते हैं। जैसे –

राम आयेगा। (रामः आगमिष्यति।)
मोहन वाराणसी जायेगा। (मोहनः वाराणसीं गमिष्यति।)
वह पुस्तक पढ़ेगा। (सः पुस्तकं पठिष्यति।)
रमा जल पियेगी। (रमा जलं पास्यति।)

(घ) लोट् लकार (आज्ञार्थक) – इसमें आज्ञा या अनुमति का बोध होता है। आशीर्वाद आदि के अर्थ में भी इस लकार का प्रयोग होता है। जैसे –

वह विद्यालय जाये। (सः विद्यालयं गच्छतु।)
तुम घर जाओ। (त्वं गृहं गच्छ।)
तुम चिरंजीवी होओ। (त्वं चिरंजीवी भव।)
राम पुस्तक पढ़े। (रामः पुस्तकं पठतु।)
जल्दी आओ। (शीघ्रम् आगच्छ।)

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम्

(ङ) विधिलिङ् लकार – ‘चाहिए’ के अर्थ में इस लकार का प्रयोग किया जाता है। इससे निमन्त्रण, आमन्त्रण तथा सम्भावना आदि का भी बोध होता है। जैसे –

उसे वहाँ जाना चाहिए। (सः तत्र गच्छेत्।)
तुम्हें अपना पाठ पढ़ना चाहिए। (त्वं स्वपाठं पंठेः।)
मुझे वहाँ जाना चाहिए। (अहं तत्र गच्छेयम्।)

हिन्दी से संस्कृत में अनुवाद करते समय सर्वप्रथम कर्ता को खोजना चाहिए। कर्ता जिस पुरुष एवं वचन का हो, उसी पुरुष एवं वचन की क्रिया भी प्रयोग करनी चाहिए।

कर्ता – कार्य करने वाले को कर्ता कहते हैं। जैसे-‘देवदत्तः पुस्तकं पठति’ यहाँ पर पढ़ने का काम करने वाला देवदत्त है। अतः देवदत्त कर्ता है।

कर्म – कर्ता जिस काम को करे वह कर्म है। जैसे ‘भक्तः हरिं भजति’ में भजन रूपी कार्य करने वाला भक्त है। वह हरि को भजता है। अतः हरि कर्म है।

क्रिया – जिससे किसी कार्य का करना या होना प्रकट हो, उसे क्रिया कहते हैं। जैसे-जाना, पढ़ना, हँसना, खेलना आदि क्रियाएँ हैं।

निम्न तालिका से पुरुष एवं वचनों के 3-3 प्रकारों का ज्ञान भलीभाँति सम्भव है –

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम् 2

इस प्रकार स्पष्ट है कि कर्ता के इन प्रारूपों के अनुसार प्रत्येक लकार में तीनों पुरुषों एवं तीनों वचनों के लिए क्रिया के भी ‘नौ’ ही रूप होते हैं। अब निम्नतालिका से कर्ता एवं क्रिया के समन्वय को समझिये –

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम् 3

नोट – संज्ञा शब्दों को प्रथम पुरुष मानकर उनके साथ क्रियाओं का प्रयोग करना चाहिए। निम्नलिखित वाक्यों को ध्यानपूर्वक पढ़ें तथा कर्ता के अनुरूप क्रिया-पदों का प्रयोग करना सीखें –

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम् 4

नोट भवान् एवं भवती को प्रथम पुरुष मानकर इनके साथ प्रथम पुरुष की ही क्रिया का प्रयोग करना चाहिए।

सर्वनामों का तीनों लिंगों में प्रयोग

संज्ञा के बदले में या संज्ञा के स्थान पर प्रयोग किये जाने वाले शब्दों को सर्वनाम कहते हैं। जैसे अहम् = मैं। त्वम् = तुम। अयम् = यह। कः = कौन। यः = जो। सा = वह। तत् = वह। सः = वह आदि। केवल ‘अपने और तुम्हारे’ बोधक ‘अस्मद् और ‘युष्मद्’ सर्वनामों का प्रयोग तीनों लिंगों में एक रूप ही रहता है, शेष का पृथक् रूप रहता है।

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम्

प्रथम पुरुष तद् सर्वनाम (वह-वे) का प्रयोग

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम् 5

जब कर्ता प्रथम पुरुष का हो तो क्रिया भी प्रथम पुरुष की ही प्रयोग की जाती है। जैसे –

वे सब फल हैं।
तानि फलानि सन्ति।
वह जल पीता है। – सः जलं पिबति।
वे दोनों लिखते हैं। – तौ हसतः।
वे दोनों हँसते हैं। – ते लिखन्ति।

स्त्रीलिंग प्रथम पुरुष में –

वह पढ़ती है। – सा पठति।
वे दोनों जाती हैं। – ते गच्छतः।
वे सब हँसती हैं। – ताः हसन्ति।

नपुंसकलिंग प्रथम पुरुष में –

वह घर है। – तद् गृहम् अस्ति।
वे दोनों पुस्तकें हैं। – ते पुस्तके स्तः।
वे सब फल हैं। – तानि फलानि सन्ति।

विद्यार्थी इस श्लोक को कण्ठस्थ करें :

उत्तमाः पुरुषाः ज्ञेयाः – अहम् आवाम् वयम् सदा।
मध्यमाः त्वम् युवाम् यूयम्, अन्ये तु प्रथमाः स्मृताः।।

अर्थात् अहम्, आवाम्, वयम् – उत्तम पुरुषः; त्वम्, युवाम्, यूयम् – मध्यम पुरुष; (शेष) अन्य सभी सदा प्रथम पुरुष जानने चाहिए।

उदाहरण – लट् लकार (वर्तमान काल) (गम् धातु = जाना) का प्रयोग

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम्

प्रथम पुरुष

1 सः गच्छति। वह जाता है।
1 तौ गच्छतः। वे दोनों जाते हैं।
1 ते गच्छन्ति। वे सब जाते हैं।

मध्यम पुरुष

1. त्वं गच्छसि। तुम जाते हो।
2. युवां गच्छथः। तुम दोनों जाते हो।
3. यूयं गच्छथ। तुम सब जाते हो।

उत्तम पुरुष

1. अहं गच्छामि मैं जाता है।
2. आवां गच्छावः। हम दोनों जाते हैं।
3. वयं गच्छामः। हम सब जाते हैं।

उपर्युक्त उदाहरणों में ‘प्रथम पुरुष’ के कर्ता-पद क्रमशः ‘सः, तौ, ते’ दिये गये हैं। इनके स्थान पर किसी भी संज्ञा-सर्वनाम के रूप रखे जा सकते हैं। जैसे – गोविन्दः गच्छति, बालकौ गच्छतः, मयूराः नृत्यन्ति।

अभ्यास 1

  1. आलोक दौड़ता है।
  2. गोविन्द पढ़ता है।
  3. अर्चना खेलती है।
  4. बालक दौड़ता है।
  5. सिंह आता है।
  6. वह प्रात:काल उठता है।
  7. राधा दूध पीती है।
  8. श्याम हँसता है।
  9. बन्दर फल खाता है।
  10. हाथी जाते हैं।
  11. दो बालक पढते हैं।
  12. विनोद और प्रमोद पढ़ते हैं।
  13. दो किसान जोतते हैं।
  14. दो हिरन दौड़ते हैं।
  15. दो बालक क्या करते हैं?
  16. वे विद्यालय जाते हैं।
  17. ग्रामीण हृष्ट-पुष्ट होते हैं।
  18. सब मोर क्या करते हैं?
  19. सब बकरियाँ चरती हैं।
  20. ये सब फूल खिलते हैं।

उत्तर :

  1. आलोक: धावति।
  2. गोविन्दः पठति।
  3. अर्चना क्रीडति।
  4. बालकः धावति।
  5. सिंहः आगच्छति।
  6. स: प्रात:काले उत्तिष्ठति।
  7. राधा दुग्धं पिबति।
  8. श्यामः हसति।
  9. कपिः फलं खादति।
  10. करिण: गच्छन्ति।
  11. बालकौ पठतः।
  12. विनोदः प्रमोद पठतः
  13. कृषको कर्षतः।
  14. मृगौ धावतः।
  15. बालकौ किं कुरुतः?
  16. ते विद्यालयं गच्छन्ति।
  17. ग्रामीणाः हृष्ट-पुष्टाः भवन्ति।
  18. सर्वे मयूराः किं कुर्वन्ति ?
  19. सर्वाः अजाः चरन्तिः।
  20. एतानि सर्वाणि पुष्पाणि विकसन्ति।

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम्

अभ्यास 2

  1. तुम क्या देखते हो?
  2. तुम दोनों कब खेलते हो?
  3. तुम सब क्या पढ़ते हो?
  4. क्या तुम चित्र देखते हो?
  5. तुम दोनों क्या लिखते हो?
  6. तुम सब फल खाते हो।
  7. तुम बाजार जाते हो।
  8. तुम दोनों क्यों दौड़ते हो?
  9. तुम सब पानी क्यों पीते हो?
  10. तुम क्यों हँसते हो?
  11. क्या तुम दोनों गीत गाते हो?

उत्तर :

  1. त्वं कि पश्यसि?
  2. युवां कदा क्रीडथः?
  3. ययं किं पठथ?
  4. किं त्वं चित्रं पश्यसि?
  5. यवां किं लिखथः?
  6. यूयं फलं भक्षयथ।
  7. त्वम् आपणं गच्छसि।
  8. युवां किमर्थं धावथः?
  9. यूयं जलं किमर्थं पिबथ?
  10. त्वं किमर्थं हससि?
  11. किं युवां गीतं गायथः?
  12. यूयं कुत्र वसथ?

अभ्यास 3

  1. मैं फल खाता हूँ।
  2. हम दोनों बाजार जाते हैं।
  3. हम सब गीत गाते हैं।
  4. मैं कार्य करता हूँ।
  5. हम दोनों खेलते हैं।
  6. हम सब खेल के मैदान में खेलते हैं।
  7. मैं एक चित्र देखता हूँ।
  8. हम दोनों विद्यालय जाते हैं।
  9. हम सब दूध पीते हैं।
  10. मैं घर में पढ़ता हूँ।

उत्तर :

  1. अहं फलं भक्षयामि।
  2. आवाम आपणं गच्छावः।
  3. वयं गीतं गायामः।
  4. अहं कार्यं करोमि।
  5. आवां क्रीडावः।
  6. वयं क्रीडाक्षेत्रे क्रीडामः।
  7. अहम् एकं चित्रं पश्यामि।
  8. आवां विद्यालयं गच्छावः।
  9. वयं दुग्धं पिबामः।
  10. अहं गृहे पठामि।

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम्

अभ्यास 4

  1. आलोक कक्षा में पढ़ता है।
  2. वह बैठता है।
  3. तुम मैदान में खेलते हो।
  4. विनोद मेरा मित्र है।
  5. यही धर्म है।
  6. मैं पुल बनाता हूँ।
  7. देवता यहाँ जन्म लेना चाहते हैं।
  8. भाई उपहार देता है।
  9. कृष्ण सहायात करते हैं।
  10. हाथी मतवाला है।

उत्तर :

  1. आलोक: कक्षायां पठति।
  2. सः उपविशति।
  3. त्वं क्षेत्रे क्रीडसि।
  4. विनोदः मम मित्रम् अस्ति।
  5. एषः एव धर्मः अस्ति।
  6. अहं सेतुनिर्माणं करोमि।
  7. देवाः अत्र जन्म इच्छन्ति।
  8. भ्राता उपहारं यच्छति।
  9. कृष्ण: सहायता करोति।
  10. करी मत्तः अस्ति।

उदाहरण – लङ् लकार (भूतकाल) में (पठ् धातु = पढ़ना) का प्रयोग

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम् 6

अभ्यास 5

  1. ब्राह्मण गाँव को आया।
  2. तपोदत्त ब्राह्मण था।
  3. लड़की ने पुस्तक पढ़ी।
  4. वे दोनों कहाँ गये?
  5. वे सब कब दौड़े?
  6. हरि ने पानी पिया।
  7. वे दोनों विद्यालय गये।
  8. मैं वहाँ दौड़ा।
  9. छात्रों ने चित्र देखा।
  10. उसने पत्र लिखा।
  11. वह अपने घर गया।
  12. हम सबने पाठ पढ़ा।

उत्तर :

  1. विप्रः ग्रामम् आगछत्।
  2. तपोदत्तः विप्रः आसीत्।
  3. बालिका पुस्तकम् अपठत्।
  4. तौ कुत्र अगच्छताम्?
  5. ते कदा अधावन्?
  6. हरिः जलम् अपिबत्।
  7. तौ विद्यालयम् अगच्छताम्
  8. अहं तत्र अधावम्।
  9. छात्राः चित्रम् अपश्यन्।
  10. सः पत्रम् अलिखत्।
  11. सः स्वगृहम् अगच्छत्।
  12. वयं पाठम् अपठाम्।

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम्

अभ्यास 6

  1. ब्राह्मण कौन था?
  2. इन्द्र ने क्या किया?
  3. तपोदत्त ने तप किया।
  4. उसने नदी में स्नान किया।
  5. बालक भयभीत हो गये।
  6. अर्जुन ने कृष्ण से कहा।
  7. नल द्यूत में हार गया।
  8. दमयन्ती वन गयी।
  9. हाथी अन्धा हो गया।
  10. मेरा मित्र उपस्थित था।

उत्तर :

  1. ब्राह्मणः कः आसीत् ?
  2. इन्द्रः किम् अकरोत् ?
  3. तपोदत्तः तपः अकरोत्।
  4. सः नद्यां स्नानम् अकरोत्।
  5. बालकाः भयभीताः अभवन्।
  6. अर्जुनः कृष्णम् अकथय।
  7. नलः द्यूते पराजितः अभवत्।
  8. दमयन्ती वनम् अगच्छत्।
  9. करी अन्धः अभवत्।
  10. मम मित्रम् उपस्थितम् आसीत्।

नोट – लट् लकार की क्रिया में ‘स्म’ लगाकर लङ्लकार (भूतकाल) में अनुवाद किया जा सकता है। जैसे –
1. वन में सिंह रहता था।
2. बालक खेल रहा था। वने सिंहः निवसति स्म।
बालकः क्रीडति स्म।

उदाहरण – लट् लकार (भविष्यत् काल) (लिख धात् = लिखना) का प्रयोग

प्रथम पुरुष

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम् 7

अभ्यास 7

  1. लेखराज पढ़ेगा।
  2. हरीमोहन शाम को लिखेगा।
  3. लड़कियाँ खेलेंगी।
  4. मैं बाजार जाऊँगा।
  5. हम दोनों दूध पियेंगे।
  6. तुम यहाँ क्या करोगे?
  7. तुम दोनों चित्र देखोगे।
  8. तुम सब क्या खाओगे?
  9. मोर नृत्य करेगा।
  10. हम दोनों खेत को जायेंगे।
  11. किसान खेत जोतेगा।
  12. बालक खेल के मैदान खेलेंगे।

उत्तर :

  1. लेखरामः पठिष्यति।
  2. हरीमोहनः सायंकाले लेखिष्यति।
  3. बलिकाः क्रीडिष्यति।
  4. अहम् आपणं गमिष्यामि।
  5. आवां दुग्धं पास्यावः।
  6. त्वम् यत्र किं करियसि?
  7. युवा चित्रं द्रक्ष्यथः
  8. यूयं किं भक्षयिष्यथ?
  9. मयूरः नृत्यं करिष्यति।
  10. आवां क्षेत्रं गमिष्यावः।
  11. कृषकः क्षेत्र कमंति।
  12. बालकाः क्रीडाक्षेत्रे क्रीडिष्यन्ति।

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम्

अभ्यास 8

  1. तुम सुख अनुभव करोगे।
  2. वे दोनों गाँव में रहेंगे।
  3. वह कक्षा में प्रथम आयेगा।
  4. वह कहाँ जायेगी।
  5. मैं ब्रज की रक्षा करूँगा।
  6. मैं मित्र से मिलूँगा।
  7. मैं फिर नहीं आऊँगा।
  8. मैं प्रयत्न करूँगा।
  9. मैं गुणों को कहूँगा।
  10. वे सभी सुखी होंगे।

उत्तर :

  1. त्वं सुखम् अनुभविष्यसि।
  2. तौ ग्रामे वसिष्यतः।
  3. सः कक्षायां प्रथमः आगमिष्यति।
  4. सा कुत्र गमिष्यति?
  5. अहं व्रजं रक्षिष्यामि।
  6. अहं मित्रेण मेलिष्यामि।
  7. अहं पुनः न आगमिष्यामि।
  8. अहं प्रयत्न करिष्यामि।
  9. अहं गुणान् कथपिष्यामि।
  10. ते सर्वे सुखिनः भविष्यन्ति।

उदाहरण – लोट् लकार (आज्ञार्थक) (कथ् धातु = कहना)

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम् 8

अभ्यास 9

  1. सुशीला जाये।
  2. विद्यार्थी खेलें।
  3. ईश्वर रक्षा करे।
  4. तुम युद्ध करो।
  5. लड़कियाँ नाचें।
  6. क्या हम जायें?
  7. इस समय छात्र पढ़ें।
  8. नौकर जायें।
  9. लड़के दौड़ें।
  10. क्या मैं जाऊँ ?
  11. क्या हम सब खेलें?
  12. वे सब न हँसे।
  13. अब तुम खेलो।
  14. तुम दोनों पढ़ो।

उत्तर :

  1. सुशीला गच्छतु।
  2. छात्राः क्रीडन्तु।
  3. ईश्वरः रक्षतु।
  4. त्वं युद्धं कुरु।
  5. बालिकाः नृत्यं कुर्वन्तु।
  6. किं वयं गच्छाम?
  7. इदानी छात्राः पठन्तु।
  8. सेवकाः गच्छन्तु।
  9. बालकाः धावन्तु।
  10. किम् अहं गच्छानि?
  11. किं वयं क्रीडाम?
  12. ते न हसन्तु।
  13. इदानीं त्वं क्रीड।
  14. युवां पठतम्।

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम्

अभ्यास 10

  1. तुम दोनों मत हँसो।
  2. तुम सब दौड़ो।
  3. नर्तकियों नाचें।
  4. तुम मत हँसो।
  5. तुम यहाँ आओ।
  6. वहाँ मत जाओ।
  7. दौड़ो मत।
  8. मत हँसो।
  9. आओ, नाचो।
  10. पाठ पढ़ो।
  11. अब खेलो मत, पढ़ो।
  12. सबात्र पढ़ें।
  13. तुम वहाँ जाओ।
  14. दो छात्र दौड़ें।

उत्तर :

  1. युवां मा हसतम्।
  2. यूयं धावत।
  3. नर्तक्यः नृत्यन्तु।
  4. त्वं मा हस।
  5. त्वम् अत्र आगच्छ।
  6. तत्र मा गच्छ।
  7. मा धाव।
  8. मा हस।
  9. आगच्छ, नृत्यं कुरु।
  10. पाठं पठ।
  11. अधुना मा क्रीड, पठ।
  12. सर्वे छात्राः पठन्तु।
  13. त्वं तत्र गच्छ।
  14. छात्रौ धावताम्।

अभ्यास 11

  1. जलपान कीजिये।
  2. अब देश की रक्षा करो।
  3. आप स्वयम्वर में जायें।
  4. जुआ नहीं खेलो।
  5. रक्षाबन्धन उत्सव कब हो?
  6. बिना ज्ञा प्रवेश न करो।
  7. स्वामिभक्त बनो।
  8. कक्षा में झगड़ा मत करो।
  9. ब्रज की रक्षा करो।
  10. स्वच्छ जल पियो।

उत्तर :

  1. जलपानं कुरु।
  2. अधुना देशस्य रक्षां कुरु।
  3. भवान् स्वयंवरे गच्छतु।
  4. द्यूतं मा क्रीड।
  5. रक्षाबन्धनोत्सवः कदा भवतु?
  6. आज्ञां बिना मा प्रविश।
  7. स्वामिभक्तः भव।
  8. कक्षायां कलहं मा कुरु।
  9. व्रजस्य रक्षां कुरु।
  10. स्वच्छं जलं पिब।

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम्

उदाहरण – विधिलिङ् लकार (प्रेरणार्थक-चाहिए के अर्थ में)
स्था (तिष्ठ) = ठहरना का प्रयोग

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम् 9

नोट – विधिलिङ् लकार में कर्ता में कर्म कारक जैसा चिह्न लगा रहता है। जैसे – उसे, उन दोनों को, तुमको आदि। किन्तु ये कार्य के करने वाले (कर्ता) हैं। अत: इनमें प्रथमा विभक्ति (कर्ता कारक) का ही प्रयोग किया जाता है।

अभ्यास 12

  1. उसे पढ़ना चाहिए।
  2. तुम्हें सत्य बोलना चाहिए।
  3. राजेश को खेलना चाहिए।
  4. उसे लज्जा नहीं करनी चाहिए।
  5. तुमको खाना चाहिए।
  6. उसे देश की रक्षा करनी चाहिए।
  7. तुमको चित्र देखना चाहिए।
  8. छात्रों को पढ़ना चाहिए।
  9. मुझे पत्र लिखना चाहिए।
  10. विमला को हँसना चाहिए।
  11. हम दोनों को गाना चाहिए।
  12. तुम्हें जाना चाहिए।

उत्तर :

  1. सः पठेत्।
  2. त्वं सत्यं वदेः।
  3. राजेश क्रीडेत्
  4. सः लज्जा न कुर्यात्।
  5. त्वं भक्षयः।
  6. सः देशस्य रक्षां कुर्यात्।
  7. त्वं चित्रं पश्येः
  8. छात्राः पठेयुः।
  9. अहं पत्रं लिखेयम्।
  10. विमला हसेत्।
  11. आवां गायेव।
  12. त्वं गच्छेः।

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम्

अभ्यास 13

  1. हमें देश की रक्षा करनी चाहिए।
  2. उसे घर जाना चाहिए।
  3. उसे सदैव सत्य बोलना चाहिए।
  4. उसे हरिजनों का उद्धार करना चाहिए।
  5. छात्रों को हमेशा खेलना चाहिए।
  6. विद्वान् की पूजा करनी चाहिए।
  7. तुम्हें कक्षा में पढ़ना चाहिए।
  8. तुम्हें डरना नहीं चाहिए।
  9. मुझे कलह नहीं करनी चाहिए।
  10. हमें झूठ नहीं बोलना चाहिए।

उत्तर :

  1. वयं देशस्य रक्षां कुर्याम्।
  2. सः गृहं गच्छेत्।
  3. सः सदैव सत्यं वदेत्।
  4. सः हरिजनानाम् उद्धार कुर्यात्।
  5. छात्राः सदैव क्रीडेयुः।
  6. प्राज्ञस्य पूजां कुर्यात्।
  7. त्वं कक्षायां पठेः।
  8. त्वं भयं न कुर्याः।
  9. अहं कलहं न कुर्याम्।
  10. वयं असत्यं न वदेम।

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारित अनुच्छेदलेखनम्

Jharkhand Board JAC Class 9 Sanskrit Solutions रचना संकेताधारित अनुच्छेदलेखनम् Questions and Answers, Notes Pdf.

JAC Board Class 9th Sanskrit रचना संकेताधारित अनुच्छेदलेखनम्

प्रदत्त संकेतानुसारं अनुच्छेदलेखनम् कुरुत – (दिये गए संकेतों के अनुसार अनुच्छेद लेखन करिए-)

1. महाकविः कालिदासः
[संकेतसूची-महाकविः कालिदासः श्रेष्ठतमः कविः, सप्त-कृतयः, प्रसिद्धतमं नाटक, उपमा-प्रयोगः, वैदर्भी रीतिः, महाकाव्यद्वयं, खण्डकाव्यद्वयं, कलापक्ष:, भावपक्षः, विश्वसाहित्ये स्थानम्।]
उत्तरम् :
महाकविः कालिदासः संस्कृत-साहित्यस्य श्रेष्ठतम कविः अस्ति। तस्य स्थानं विश्वस्य उत्कृष्टेषु कविषु गण्यते। महाकवि कालिदासस्य प्रतिभा सर्वतोमुखी आसीत्। एषः महाकविः कदा कुत्र च अभवत् इत्यपि न निश्चितम्। श्रत्यानुसारेण कालिदासः महाराज्ञः विक्रमादित्यस्य नवरत्नेषु अन्यतमः आसीत्। तेन महाकाव्यद्वयं लिखितम् कुमारसम्भवम्, रघुवंशम् च। खण्डकाव्यद्वयं लिखितम्-ऋतु संहारम्, मेघदूतम् च। नाटक त्रयमपि लिखितम् मालविकाग्निमित्रम्, विक्रमोर्वशीयम् अभिज्ञान शाकुन्तलम् च।

उपमाप्रयोगे प्रकृतिचित्रणे च कालिदासः निपुणः अस्ति। अभिज्ञान शाकुन्तलं नाटकं कालिदासस्य सर्वश्रेष्ठः कृति अस्ति। अस्मिन् नाटके कलापक्षः भावपक्षश्च नैपुण्येन प्रस्तुतं कुर्वते। अतः अभिज्ञान शाकुन्तलं नाटकास्य विश्वसाहित्ये महत्वपूर्ण स्थानं स्वीकृतः। कालिदास्य काव्येषु वैदर्भीरीतिः प्रसादगुणश्च स्तः। कथितमपि वैदर्भीरीतिसंदर्भ कालिदासो विशिष्यते। तस्य शैली लालित्ययुक्ता परिष्कृता च अस्ति। कालिदासस्य कवितायां क्लिष्टता कृत्रिमता च न स्तः। तस्य भाषा समास रहिता अथवा अल्प समास युक्ता भवति।

(महाकवि कालिदास संस्कृत साहित्य के श्रेष्ठतम कवि हैं। उनका स्थान विश्व के उत्कृष्ट कवियों में गिना जाता है। महाकवि कालीदास की प्रतिभा सर्वतोमुखी थी। ये महाकवि कब कहाँ हुए-यह भी निश्चित नहीं है लेकिन भारतीय जनश्रुति के अनुसार कलिदास महाराज विक्रमादित्य के नवरत्नों में अन्यतम थे। अब कालिदास की सात कृतियाँ उपलब्ध हैं। उन्होंने दो महाकाव्य-कुमारसम्भवम् और रघुवंशम् लिखे। दो खण्डकाव्य-ऋतुसंहार और मेघदूत लिखे। तीन नाटक भी लिखे-मालविकाग्निमित्रम्, विक्रमोर्वशीयम् और अभिज्ञान शाकुलन्तलम्। अभिज्ञान शाकुन्तलम् नाटक कालिदास की सर्वश्रेष्ठ कृति है।

इस नाटक में कलापक्ष तथा भावपक्ष निपुणता से प्रस्तुत हैं। अत: अभिज्ञान शाकुन्तलम् नाटक का विश्व साहित्य में महत्वपूर्ण स्थान स्वीकार किया गया है। उपमा के प्रयोग और प्रकृति के चित्रण में कालिदास निपुण हैं। कालिदास के काव्यों में वैदर्भी रीति और प्रसाद गुण हैं। कहा भी है-वैदर्भी रीति के संदर्भ में कालिदास विशिष्ट हैं। उनकी शैली लालित्ययुक्त और परिष्कृत है। कालिदास की कविता में क्लिष्टता और कृत्रिमता नहीं हैं। उनकी भाषा समासरहित अथवा अल्प समासयुक्त होती है।)

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारित अनुच्छेदलेखनम्

2. जननी जन्मभूमिश्च स्वर्गादपि गरीयसी
[संकेतसूची – जगति, जन्मभूमिश्च, महत्वपूर्णे, सर्वे मानवाः, स्नेहं भवति, स्वजन्मभूमि, स्मरत्येव, स्वाभाविकोऽनुरागः, मातृभूमिः भारत, ‘दुर्लभं भारते जन्म’, रामकृष्णादयः, प्रकृते: मधुरतराणि।]
उत्तरम् :
एतस्मिन् जगति जननी जन्मभूमिश्च एव सर्वोत्तमे भवतः। बालकस्य कृते एते एव अतीव महत्वपूर्णे भवतः। सर्वे मानवाः जानन्त्येव यत् मातरि मातृभूमौ च यादृशं स्नेहं भवति न तादृशमन्यस्मिन् कस्मिन्नपि वस्तुनि। यत्र कुत्रापि गत्वा नानाविधानि सुखानि च लब्ध्वा अपि मानवः स्वजन्मभूमि स्मरत्येव। कथं न स्मरिष्यति, भवति हि स्वाभाविको स्नेहः तस्य। सर्वस्यापि स्वदेशे स्वाभाविकोऽनुराग: जायते। अस्माकं मातृभूमिः भारत देशोऽस्ति। देवाः अपि अत्र जन्म कांक्षन्ते। ‘दुर्लभं भारते जन्म’ इत्यपि कथयन्ति। रामकृष्णादयः परमेश्वराः अत्रैव जन्म लेभिरे। अत्र सर्वत्र प्रकृतेः मधुरतराणि दृश्यानि सन्ति।

(इस संसार में माता और मातृभूमि ही सबसे बढ़कर होती हैं। बालक के लिए ये दोनों ही अत्यधिक महत्वपूर्ण होती हैं। सभी लोग जानते हैं कि माता और मातृभूमि पर जैसा स्नेह होता है, वैसा किसी भी अन्य वस्तु पर नहीं। किसी भी स्थान पर जाकर भी अनेक प्रकार के सुख प्राप्त करके भी मनुष्य अपनी जन्मभूमि का स्मरण करता ही है। क्यों नहीं स्मरण करेगा उसका मातृभूमि पर स्वाभाविक स्नेह जो होता है। सभी का अपने देश पर स्वाभाविक अनुराग होता है। भारतवर्ष हमारी मातृभूमि है। देवता भी यहां पर जन्म की अभिलाषा रखते हैं। ‘भारतवर्ष में जन्म दुर्लभ है’ ऐसा भी कहते हैं। राम-कृष्ण आदि परमेश्वर के अवतार यहीं पर हुए थे। यहां सर्वत्र प्रकृति के मनोहर दृश्य हैं।)

3. यथादृष्टिः तथा सृष्टिः
[संकेतसूची-गुणवन्तं, अहङ्कारी, गुरुः द्रोणाचार्यः, अन्विष्य, आहूय, भ्रान्त्वा, आदिष्टवान्, आनय, मत्तः युधिष्ठिरांय, गुणहीनं।]
उत्तरम् :
एकदा गुरुः द्रोणाचार्य: दुर्योधनम् आय आदिशत्- “वत्स! नगरे सर्वाधिकं गुणवन्तं जनम् अन्विष्य आन्य।’ दुर्योधनः अहङ्कारी आसीत्। सः सर्वत्र भ्रान्त्वा आगच्छत् अवदत् च-“भगवन् ! मत्तः गुणवत्तरः कोऽपि नास्ति इति।” आचार्यः पुनः युधिष्ठिरम् आहूय आदिष्टवान्-“वत्स! नगरे सर्वाधिक गुणहीनं जनम् अन्विष्य आनय इति।” युधिष्ठिरः आगत्य अवदत्-“प्रभो! मत्तः गुणहीनः नगरे कोऽपि नास्ति।” आचार्यः युधिष्ठिराय आशिषम् अयच्छत् “प्रियपुत्र! तव कीर्तिः कदापि न नंक्ष्यति। नूनं सत्यमेव उच्यते – यथा दृष्टिः तथा सृष्टिः। (एक दिन गुरु द्रोणाचार्य ने दुर्योधन को बुलाकर आदेश दिया-“पुत्र! नगर में सबसे अधिक गुणवान मनुष्य को ढूँढ़कर लाओ।”दुर्योधन अहंकारी था। वह सब जगह घूमकर आया और बोला-“भगवन् ! मुझसे अधिक गुणवान् कोई नहीं है।” आचार्य ने फिर युधिष्ठिर को बुलाकर आदेश दिया-“पुत्र! नगर में सबसे अधिक गुणहीन व्यक्ति ढूँढ़कर लाओ।” युधिष्ठिर आकर बोला-“प्रभो! मुझसे अधिक गुणहीन नगर में कोई नहीं है।” आचार्य ने युधिष्ठिर को आशीर्वाद दिया – “प्रियपुत्र! तुम्हारी कीर्ति कभी भी नष्ट नहीं होगी।” निश्चित रूप से सत्य ही कहा जाता है-जैसी दृष्टि वैसी सृष्टि।)

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारित अनुच्छेदलेखनम्

4. अम्लानि द्राक्षाफलानि।
[सकतसची जम्बक अतिशय कः, अतिश्रान्त, अन्वेषणे, द्राक्षाफलानि, लतायाम्, विशालवृक्षे, लम्बितानि, प्रायतत् उत्प्लुत्य: द्राक्षास्तवकम्, अम्लानि, मह्यं।]
उत्तरम् :
एकस्मिन् उद्याने विशालवृक्षे द्राक्षालता आरूढा आसीत्। एकः जम्बुक: भोजनस्य अन्वेषणे इतस्ततः अभ्रमत्। लतायां द्राक्षाफलानि उच्चतरे स्थाने लम्बितानि आसन्। शृगालः अनेकशः प्रायतत परञ्च सर्वं व्यर्थमेव अभवत्। पुनः पुनः उत्प्लुत्य अपि सः द्राक्षाफलानि न प्राप्नोत्। सः अतिश्रान्तः अभवत्। निराशः शृगालः द्राक्षास्तवकम् अप्राप्यं मत्वा लानि अनिन्दत्। सः अवदत्- “अम्लानि सन्ति द्राक्षाफलानि, नैतानि मह्य रोचन्ते।” इत्युक्त्वा शृगाल: वनम् अगच्छत्।

(एक बाग में एक विशाल वृक्ष पर अंगूर की बेल चढ़ी हुई थी। एक गीदड़ भोजन की तलाश में इधर-उधर घूम रहा था। बेल में अंगूर ऊँचे स्थान पर लटक रहे थे। गीदड़ ने अनेक बार प्रयत्न किया, परन्तु सब व्यर्थ रहा। बार-बार उछलकर भी वह अंगूर न पा सका। वह बहुत थक गया। निराश गीदड़ अंगूर के गुच्छे को अप्राप्य मानकर अंगूरों की निन्दा करने लगा। वह बोला-“अंगूर खट्टे हैं, मुझे ये अच्छे नहीं लगते।” यह कहकर गीदड़ वन में चला गया।)

5. चतुरः काकः
[सङ्केत सूची-घटम्, अन्वेषणे, पिपासितः, तत्र, अल्पम्, अपश्यत्, उपरि, उपायम्, इतस्ततः, अक्षिपत् पाषाणखण्डानि, पीत्वा।]
उत्तरम् :
एकः काकः पिपासितः आसीत्। जलस्य अन्वेषणे सः इतस्ततः अभ्रमत्। सः दूरे एकं घटम् अपश्यत्। काकः तत्र अगच्छत्। सः घटस्य उपरि अतिष्ठत् घटे च अपश्यत्। घटे अल्पम् जलम् आसीत्। सः एकम् उपायम् अचिन्तयत् पाषाणखण्डानि च आनयत्। तानि पाषाणखण्डानि स: घटे अक्षिपत्। जलम् उपरि आगच्छत्। जलं पीत्वा सन्तुष्टः स उड्डयन् अचिन्तयत् च-“उद्यमेन हि कार्याणि सिद्धयन्ति।”

(एक कौआ प्यासा था। जल की खोज में वह इधर-उधर घूम रहा था। उसने दूर एक घड़ा देखा। कौआ वहाँ गया। वह घड़े के ऊपर बैठ गया और घड़े में देखा। घड़े में थोड़ा पानी था। उसने एक उपाय सोचा और पत्थर के टुकड़े लाया। उसने उन पत्थर के टुकड़ों को घड़े में डाला। पानी ऊपर आ गया। पानी पीकर वह सन्तुष्ट हुआ और उड़ता हुआ सोचने लगा-“परिश्रम से ही कार्य सिद्ध होते हैं।”)

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारित अनुच्छेदलेखनम्

6. देवः सर्वत्र वर्तते
[सङ्केत सूची – एक गुरुकुलम्। तत्र एकः गुरुः। गुरुः महापण्डितः। एकः बालकः आगच्छति, वदति-‘अहं भवतः। शिष्यः भवितम इच्छामि।’ गुरुः वदति-तदर्थम एका परीक्षा अस्ति। शिष्यः वदति -भवत्। गरुः प्रच्छति-देवः कुत्र पपास। अस्ति? शिष्य वदति-देवः सर्वत्र अस्ति। सः कुत्र नास्ति इति भवान् एव वदतु’ इति। गुरुः सन्तुष्टः भवति। बालकः।। तस्य शिष्यः भवति।]
उत्तरम् :
वृक्षैः आच्छादितस्य नागपर्वतस्य सुरम्यायाम् उपत्यकायाम् एक पवित्रं सुविशाल च। गुरुकुलमस्ति श्रीउपेन्द्रसरस्वतीमहोदयः तत्र गुरुः। तस्य पाण्डित्यस्य प्रसिद्धिः सुदूरप्रदेशेषु अपि विश्रुता। आश्रमस्थितानां बालकानां योगक्षेमं चिन्तयति स्म स गुरुः। एकदा एकः बालकः श्री उपेन्द्रसरस्वतीम् आगत्य वदति-‘अहं भवतः शिष्यः भवितुम् इच्छामि।’ गुरुः सूक्ष्मदृष्ट्या आपादमस्तकं तं बालकं पश्यति वदति च-‘तदर्थम् एका परीक्षा अस्ति’। बालकः वदति-‘अहं परीक्षायै सन्नद्धो अस्मि, भवत् सा परीक्षा।’ गुरुः पृच्छति-‘देवः कुत्र अस्ति ?’ बालकः वदति-‘देवः सर्वत्र अस्ति’। “सः कुत्र नास्ति इति भवान् एव वदतु।” गुरुः उत्तरेण सन्तुष्टः भवति। सः बालकं शिष्यं स्वीकरोति। बालकः तस्य शिष्यः भवति। शिक्षाप्राप्त्यनन्तरं सः विश्रुतः न्यायाप्रियः न्यायाधीशः भवति।

(वृक्षों से ढके हुए नागपर्वत की सुरम्य उपत्यका में एक पवित्र और विशाल गुरुकुल है। श्री उपेन्द्र सरस्वती महोदय वहाँ गुरु हैं। उनके पाण्डित्य की प्रसिद्धि सुदूर प्रदेश में सुनी जाती थी। आश्रम में स्थित बालकों के योग-क्षेम को ही वे गुरुजी सोचते रहते थे। एक दिन एक बालक श्री उपेन्द्र सरस्वती के पास आकर कहता है-“मैं आपका शिष्य होना चाहता हूँ।” गुरु सूक्ष्म दृष्टि से पैरों से सिर तक बालक को देखता है और कहता है-“उसके वास्ते एक परीक्षा है।” बालक कहता है-“मैं परीक्षा के लिए तैयार हूँ। होने दो वह परीक्षा।” गुरु पूछता है-‘ईश्वर कहाँ है ?’ बालक कहता है-“ईश्वर सब जगह है। वह कहाँ नहीं है। यह बात आप ही बताएँ।” गुरुजी उत्तर से सन्तुष्ट हो जाते हैं। वे बालक को शिष्य स्वीकार कर लेते हैं। बालक उनका शिष्य हो जाता है। शिक्षा प्राप्ति के बाद वह प्रसिद्ध न्यायप्रिय न्यायाधीश होता है।)

7. सन्तोषः परमं धनम्
[सहतसूची-एक: धनिकः। अपारम् ऐश्वर्यम्। किन्तु सुख नास्ति। निर्धनस्य गृहे धनं नास्ति। प्रतिदिनं भोजनं नास्ति। नास्ता। एकदा निर्धनः सन्तोषेण गायति। धनिकः पृच्छति-धनं नास्ति भोजनं नास्ति तथापि सन्तोषः अस्ति। एतत किमर्थम्। निर्धनः वदति-“एषः वसन्तकालः सर्वत्र सौन्दर्यम्। अतः सन्तोषेण गायामि। भवान् यत् नास्ति तत् पश्यति। अतः। सर्वदा चिन्तां करोति इति।”]
उत्तरम् :
राजनगरे एक धनिकः प्रतिवसित स्म। तस्य धनिकस्य सुविशालं शोभनं गृहम् आसीत्। तस्य अपारम् ऐश्वर्यम् आसीत्। गृहे व्यापारे च कापि न्यूनता नासीत्। तथापि सः धनिकः सुखी नासीत्। सः सर्वदा चिन्तितः अभवत् तस्य व्यापारस्य उत्तरोत्तर विवर्धनाय। तस्य गृहस्य पार्वे एव एकस्य निर्धनस्य कुटीरम् आसीत्, तदपि जीर्णम् आसीत्, गृहोपकरणानि अपि न सन्ति एव। निर्धनस्य धनमपि नासीत्। प्रतिदिनं तेन भोजनमपि न लभ्यते स्म। एकदा निर्धनेन कुत्रापि भोजनं न लब्धं। गृहं प्रतिनिवृत्य सः कुटीरस्य अग्रे उपविष्टः।

प्रकृतिसौन्दर्य, पक्षिशावकान्, हरित्पर्णानि पुष्पाणि च वीक्ष्य तेन गानम् आरब्धम्। तद्गानं श्रुत्वा धनिकः अपि तत्र आयातः। किञ्चिद् विचिन्त्य सः धनिकः तं पृष्टवान्-‘किं भोजनं लब्धमद्य।’ निर्धनेन कथितम्-‘भोजनं तु न लब्धमेव। किन्तु तेन किम्, कदाचित् भोजनं न लभ्यते अपि।’ धनिकः आश्चर्यान्वितः जातः। तेन कथितम्-‘भवतः धनं नास्ति भोजनं नास्ति तथापि सन्तोषः अस्ति। मम पार्वे धनम् अस्ति। ऐश्वर्यम् अस्ति तथापि अहं सुखं न लभे। एतत् किमर्थम्? इति।’

तदा निर्धनेन उक्तम्-“महोदय! एषः वसन्तकालः, सर्वत्र सौन्दर्यम् अस्ति। अहं तत् पश्यामि गायामि च। यत् अस्ति तत् अहं पश्यामि। यद् लभ्यते तेनैव सन्तोष अनुभवामि। भवान् तु यत् नास्ति तस्य चिन्तां करोति। सर्वदा यत् न लब्धं तस्य विषये चिन्तयति, अप्राप्य च तं सदा दुःखितो भवति। यद् भवत्सन्निधे अस्ति तत् न पश्यति भवान्, इति दुःखस्य कारणम्।”

(राजनगर में एक धनवान रहता था। उस धनवान का विशाल सुन्दर घर था। उसके पास अपार ऐश्वर्य था। घर में और व्यापार में कोई भी कमी नहीं थी। फिर भी वह धनवान सुखी नहीं था। वह हमेशा चिन्तित रहता अपने उसके व्यापार को निरन्तर बढ़ाने के लिए। उसके घर के पास ही एक गरीब की कटिया थी। वह भी जीर्ण-शीर्ण उपकरण भी नहीं थे। निर्धन के घर में धन भी नहीं था।

प्रत्येक दिन उसे भोजन भी नहीं मिलता था। एक दिन निर्धन को कहीं भोजन प्राप्त नहीं हुआ। घर लौटकर वह कुटिया के आगे बैठ गया। प्रकृति की सुन्दरता पक्षियों के बच्चों, हरे पत्तों और फूलों को देखकर उसने गाना आरम्भ कर दिया। उस गाने को सुनकर धनिक भी वहाँ आ गया। कुछ सोचकर उस धनवान ने उससे पूछा-‘क्या आज भोजन मिल गया ? निर्धन ने कहा- भोजन तो प्राप्त नहीं हुआ।

लेकिन उससे क्या?। कभी भोजन नहीं भी मिलता है। धनवान आश्चर्यचकित हो गया, उसने कहा-“आपके पास धन नहीं है, भोजन नहीं है फिर भी सन्तोष है। मेरे पास में धन है, ऐश्वर्य है, फिर भी मैं सुख प्राप्त नहीं करता। ऐसा क्यों है ?”

तब निर्धन ने कहा-“महोदय! यह बसन्त काल है, सर्वत्र सौन्दर्य है। मैं उसे देखता हूँ और गाता हूँ। जो है उसे मैं देखता हूँ। जो प्राप्त हो जाता है, उसी पर सन्तोष करता हूँ। आप जो नहीं है, उसकी चिन्ता करते हैं। हमेशा जो प्राप्त नहीं हुआ है, उसके विषय में सोचते हैं। उसे न पाकर दुःखी रहते हैं। जो तुम्हारे पास है उसे नहीं देखते हैं आप। यही दुःख का कारण है।”)

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारित अनुच्छेदलेखनम्

8. विचित्रा गतिः कर्मणाम्
[सङ्केतसूची-भिक्षाटनं, सम्पादयति, विश्वनाथदर्शनाय, गङ्गानदी, अपहरणभया स्थापयति, शिवलिङ्ग, स्नानात् पूर्व। तटम् आगच्छति, शिवलिङ्गान्, खेदम् अनुभवति, दैवहतकस्तत्रैष।]
उत्तरम् :
एकः भिक्षुकः आसीत्। सः गृहं गृहं गत्वा प्रतिदिनं भिक्षां याचते स्म। शनैः शनैः सः अधिकं धनं सम्पादितवान्। अधुना काशी गत्वा विश्वनाथदर्शनं कर्तव्यम् इति सः चिन्तितवान्। विश्वनाथदर्शनार्थ सः काशी गच्छति। देवदर्शनात्पूर्वं सः स्नानं कर्तुं गङ्गा नदीं गच्छति। किन्तु स्नानसमये चौरः मम धनम् अपहिरष्यति इति चिन्ता आसीत् तस्य। अनन्तरः तेन एक: उपायः चिन्तितः। गङ्गातटे सिकतायां गर्तं कृत्वा तत्र तेन धनपात्रं स्थापितम्। उपरि एक सिकतानिर्मितं शिवलिंगम् अभिज्ञानाय स्थापितं च। तस्य विचार आसीत् अनेन मम धनपात्रं कोऽपि न स्पृक्ष्यति इति। सः स्नानार्थं गतवान्। तदा एव एकः अन्यः यात्रिकः तत्र आगतः।

तेन दृष्टं यत् एकः नद्यां स्नानं करोति तीरे च शिवलिङ्ग स्थापितमस्ति। सः मनसि चिन्तित्वान यत् काश्यां जनाः तटे शिवलिगं स्थाप्य स्नानार्थं गच्छन्ति इति परम्परा स्यात्। सः अपि शिवलिङ्ग स्थाप्य स्नातुं अगच्छत्। अनेनैव प्रकारेण अन्येऽपि यात्रिका: शिवलिङ्गस्थापनां अकुर्वन्। यदा भिक्षुकः स्नानं कृत्वा तटे आगतः तेन अनेकानि शिवलिङ्गानि दृष्टानि। तेन स्थापितं शिवलिङ्गं कुत्रास्ति इति अभिज्ञानम् असम्भवं जातम्। तेन अवगतं-मम धनं नष्टमिति। खेदं अनुभवन सः चिन्तितवान-“प्रायो गच्छति यत्र दैवहतकस्तत्रैव यान्त्यापदः”। अहो विचित्रा कर्मणां गतिः।

(एक भिक्षुक था। वह प्रतिदिन घर-घर जाकर भीख मांगा करता था। धीरे-धीरे उसने अधिक धन इकट्ठा कर लिया। अब काशी जाकर विश्वनाथजी के दर्शन करने चाहिए. ऐसा उसने सोचा। विश्वनाथ दर्शन के लिए वह काशी जाता है। देवदर्शन से पूर्व वह स्नान करने के लिए गंगा नदी पर जाता है। किन्तु स्नान के समय चोर मेरा धन चुरा ले जायेंगे, ऐसी उसे चिन्ता थी। बाद में उसने एक उपाय सोचा। गंगा के किनारे बालू में एक गड्ढा खोद कर वहाँ उसने धन के पात्र को रख दिया, ऊपर एक बालू से बना शिवलिंग पहचान के लिए स्थापित कर दिया।

उसका विचार था-इससे मेरे धन पात्र को कोई स्पर्श नहीं करेगा। वह स्नान के लिए चला गया। तभी एक दुसरा यात्री वहाँ आ गया। उसने देखा स्नान करता है और किनारे पर शिवलिंग स्थापित है। वह मन में सोचता है कि काशी में मनुष्य किनारे पर शिवलिंग की स्थापना करके स्नान के लिए जाते हैं। यह एक परम्परा होगी। वह भी शिवलिंग की स्थापना करके स्नान के लिए चला गया। इसी प्रकार से अन्य यात्रियों ने शिवलिंग की स्थापना की।

जब भिक्षुक स्नान कर तट पर आया तो उसने अनेकों शिवलिंग देखे। उसके द्वारा स्थापित शिवलिंग कहाँ है।’ यह पहचानना मुश्किल हो गया। उसने जान लिया-मेरा धन नष्ट हो गया। खेद का अनुभव करते हुए वह सोचने लगा-प्रायः जहाँ दुर्भाग्य जाता है, वहीं आपत्ति आ जाती है। अरे कर्मों की गति बड़ी विचित्र है।)

9. संघे शक्तिः कलौयुगे

[सङ्केतसूची-कृषकः, चत्वारः पुत्राः, कलहप्रियाः, पिता शिक्षते, न शृण्वन्तिः, यष्टिकापुञ्चं त्रोटयितुं समर्थाः, एकका नोटयन्ते, जनकः शिक्षते, स्वीकुर्वन्ति।]
उत्तरम् :
एकस्मिन् ग्रामे एकः कृषक: निवसति स्म। तस्य चत्वारः पुत्राः आसन्। तेषु परस्परं कलहं प्रवर्तते स्म। कृषकः तान् कलहं न कर्तुम् अशिक्षयत। परन्तु ते उपेक्षमाणाः न शण्वन शिक्षाम। कृषकेण एकम उपायं चिन्तितम। सः यष्टिकानाम् एकं भारमानयत्। सः तं यष्टिकापुञ्चं त्रोटयितुम् पुत्रान् आदिशत्। क्रमशः सर्वेऽयतन्तः। परञ्च न त्रोटयितुम् अशक्नुवन्। कृषकः एकैकां यष्टिकां त्रोटयितु मादिशत्। सर्वेः अनेकाः यष्टिकाः त्रोटिताः। तदा कृषको ब्रूते-“यूयं चेत् कलहं कृत्वा असंगठिताः भविष्यन्ति तर्हि अन्याः दुर्जनाः युष्मान् हनिष्यन्ति।”

(एक गाँव में एक किसान रहता था। उसके चार बेटे थे। उनमें आपस में झगड़ा रहता था। किसान ने उन्हें झगड़ा न करने की शिक्षा दी। परन्तु उन्होंने उपेक्षा करते हुए एक नहीं सुनी। किसान ने एक उपाय सोचा। वह लकड़ियों का एक भार (गट्ठर) लाया। उसने लकड़ियों के समूह (गट्ठर) को तोड़ने का आदेश दिया। क्रमशः सभी ने यत्न किया परन्तु नहीं तोड़ सके। किसान ने एक-एक लकड़ी को तोड़ने का आदेश दिया। सभी ने अनेकों लकड़ियाँ तोड़ र्दी। तब किसान ने कहा-“तुम यदि झगड़ा करके असंगठित रहोगे तो दूसरे दुर्जन तुम्हें मार देंगे।”

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारित अनुच्छेदलेखनम्

10. पञ्चमः पुत्रः नास्ति
[सङ्केतसूची-काचित् वृद्धा, चत्वार गावाः, सैन्ये योजयति, सैन्याय प्रेषितवती, मृतौ, ग्रामजनाः, कथयन्ति, किमिति ( रोदनम्, देशसेवार्थं]
उत्तरम् :
बाघशूरग्रामे एका एकाकिनी वृद्धा निवसति। सा सर्वेषां प्रीतिपात्रं, श्रद्धास्पदं च। सा सर्वदैव ईदृशी एकाकिनी नासीत्। तस्याः गृहमपि पुत्रैः सन्ततिभिः पूर्णम् तेषां क्रीडाभिः परिपूर्ण च आसीत्। तस्याः चत्वारः पुत्राः आसन्। सा देशसेवायै ज्येष्ठपुत्रं सैन्ये योजितवती। भारतपाकयुद्धे शत्रू मारयन् सः वीरगति प्राप्तवान्। तदैव सा स्वद्वितीयं तृतीयं चापि पुत्रौ देशसेवार्थं सैन्ये प्रेषितवती। भारतपाकयोः द्वितीयं युद्ध आसीत् तदा तस्याः एकः पुत्रः देशस्य उत्तरक्षेत्रे अपरः पुत्रः च छम्बक्षेत्रे सीमायाम् शत्रूणां हननं कुर्वन्तौ वीरगति प्राप्तवन्तौ।

तथापि एकः पुत्रः तस्याः समीपे आसीत्। सा वीरवृद्धा तमपि चतुर्थं पुत्रं सैन्ये योजनार्थं ग्रामप्रमुखं निवेदितवती। ग्रामप्रमुखः तां एतस्मात् कार्यात् निवारयन् अकथयत्-यत् भवत्याः एषः एकः एव पुत्रः अवशिष्टः। एनम् अन्यकार्ये योजयतु इति। किन्तु तया सः पुत्रः अपि सैन्ये प्रेषितः। कारगिलयुद्धे तस्य मरणवार्ता श्रुत्वा वृद्धायाः नेत्रे अश्रुपूर्णे जाते। ग्रामग्रमुखेन कथितं यत् अधुना किमर्थं रोदनम्। पूर्वं त्वया सैन्ये पुत्रप्रेषणं न करणीयम् आसीत्। तदा अनया वृद्धया कथितं यत् पुत्रस्य मरणवार्तां श्रुत्वा न रोदिमि। पञ्चमः पुत्रः देशसेवार्थं नास्ति खलु इति रोदामि। अद्यापि एषा वृद्धा वीरभावेन सर्वासां ग्रामस्त्रीणां बालिकानां च योगक्षेमाय प्रयतते।

(बाघशूर गाँव में एक अकेली वृद्धा निवास करती है। वह सबकी प्रेमपात्र और श्रद्धास्पद है। वह हमेशा ही इस प्रकार अकेली नहीं थी। उसका घर भी उसके पुत्रों, सन्तानों से परिपूर्ण और उनकी क्रीड़ाओं से भरपूर था। उसके चार पुत्र थे। उसने देशसेवा के लिए बड़े बेटे को सेना में भेज दिया। भारत-पाक युद्ध में शत्रुओं को मारता हुआ वह वीरगति को प्राप्त हो गया। तभी उसने अपने दूसरे और तीसरे पुत्रों को देशसेवा के लिए सेना में भेज दिया। भारत-पाक में दूसरा युद्ध था तब उसका एक पुत्र देश के उत्तर क्षेत्र में और दूसरा पुत्र छम्ब क्षेत्र में सीमा पर शत्रुओं को मारते हुए वीर गति को प्राप्त हो गये। फिर भी एक पुत्र उसके पास था।

उस वीर वृद्धा ने उस चौथे पुत्र को भी सेना में भेजने के लिए गाँव के मुखिया से निवेदन किया। ग्राम-प्रमुख ने उसको इस कार्य से रोकते हुए कहा कि आपका यह एक ही पुत्र शेष रह गया है। इसको अन्य कार्य में लगाओ। परन्तु उसने उस पुत्र को भी सेना में भेज दिया। कारगिल युद्ध में उसकी मृत्यु का समाचार सुनकर वृद्धा की आँखें अश्रुपूरित हो गईं। ग्राम-प्रमुख ने कहा कि अब रुदन क्यों। पहले तुम्हें पुत्र को सेना में नहीं भेजना चाहिए था। तब इस वृद्धा ने कहा-पुत्र की मृत्यु का समाचार सुनकर नहीं रो रही हूँ। वास्तव में पाँचवा पुत्र देशसेवा के लिए नहीं है। इसलिए रो रही हूँ। आज भी यह वृद्धा वीरता के भाव से सारी ग्रामीण स्त्रियों और बालिकाओं के योग क्षेम का प्रयत्न करती है।)

11. कर्त्तव्यनिष्ठः गोपबन्धुदासः।
[सङ्केतसूची-महती वृष्टिः, विश्रान्ति, जलावेगः, हाहाकारः, प्राणान् रक्षित गृहगमनसमये, मुसलाधाररूपेण, दृढस्वरेण,। औषधं, आपद्ग्रस्ताः, गतवान्, बहुदिनेभ्यः, अङ्के।]
उत्तरम् :
एकदा महती वृष्टिः आरब्धा। आदिनं मेघाः विश्रान्तिः नैव प्राप्तवन्तः। निरन्तर वृष्टिकारणात् जलावेगः तीव्रः आसीत्। प्रवाहकारणात्: सर्वत्र जनानां हाहाकारः आसीत्। सर्वे स्वपरिवारजनानां स्वस्य च प्राणान् रक्षितुं प्रयत्नशीला: आसन्। एकः जनः सेवायां निरतः आसीत्। रात्रौ गृहगमनसमये वरुण: रुद्रावतारं प्राप्तवान्। वृष्टि मुसलाधार रूपेण वर्षति स्म। तस्य जनस्य गृहस्य परिस्थितिः अपि गंभीरा आसीत्।

तस्य एकः पुत्रः आसीत्। बहुदिनेभ्यः रुग्णः वेदनां सोढुम् अशक्तः सः मातुः अङ्के शयितवान् आसीत्। माता पुत्रस्य दशां दृष्ट्वा रोदति। पिता अपि द्वन्द्वे आसीत्। स्वीयः रुग्णः पुत्रः अपरत्र सहस्राधिकाः जनाः कष्टे सन्ति। कर्तव्यपरायणः सः छत्रं गृहीत्वा बहिः गतवान्। गमनसमये पत्नी रुदती पृष्टवती-पुत्रं पश्यतु. अहं किं करिष्यामि ? सः दृढ़स्वरेण उक्तवान्-अहमपि किं करिष्यामि? औषधं दत्तम्। इतः परं भगवदिच्छा। अयन्त्र अपि बाला: आपदग्रस्ताः। भगवतः इच्छानुसारं भवतु-इत्युक्त्वा गतवान्। रात्रौ पुत्रः मृतः। रुदन्त्याः मातुः समीपम् आगत्य अन्ये सान्त्वनं कृतवन्तः। एतादृशः कर्तव्यनिष्ठः आसीत् श्री गोपबन्धुदासः, उत्कलमणि : ओरिस्साजनपदीयः।

(एक दिन महान् वृष्टि आरम्भ हुई। पूरे दिन मेघ रुके नहीं। निरन्तर वर्षा के कारण जल का आवेग तीव्र हो गया। प्रवाह के कारण सब जगह लोगों में हाहाकार मचा था। सभी अपने परिवार-जनों और अपने प्राणों की रक्षा करने में प्रयत्नशील थे। एक व्यक्ति सेवा में निरत था। रात में घर जाने के समय वरुण ने रुद्रावतार प्राप्त किया। वर्षा मूसलाधार होने लगी। उस व्यक्ति के घर की परिस्थिति भी गम्भीर थी। उसका एक बेटा था। बहुत दिनों से बीमार था। वह वेदना को सहन करने में असमर्थ था। माँ की गोद में सो रहा था।

माता पुत्र की दशा को देखकर रोती है। पिता भी द्वन्द्ध में था। एक ओर अपना बीमार पुत्र और दूसरी ओर हजारों से अधिक लोग कष्ट में हैं। वह कर्तव्य-परायण छाता लेकर बाहर गया। जाते समय रोती हुई पत्नी पूछ बैठी। पुत्र को देखो, मैं क्या करूंगी ? उसने दृढ़ स्वर में कहा-मैं भी क्या करूंगा ? दवाई दे दी है। इसके बाद ईश्वर इच्छा। और जगह भी बालक आपद्ग्रस्त हैं। ईश्वर की इच्छानुसार हो, ऐसा कहकर चला गया। रात में पुत्र मर गया। रोती हुई माता के समीप आकर अन्य लोग सान्वना देने लगे। ऐसे कर्तव्यनिष्ठ थे श्री गोपबन्धुदास, उड़ीसा के रत्न (उत्कलमणि), उड़ीसा जनपदवासी।)

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारित अनुच्छेदलेखनम्

12. कालातिक्रमं त्याज्यम्
लीक सङ्केतसूची-श्रेष्ठी, कर्मचारिणः, विलम्बेन, आयाति, पृच्छति, घटिकायन्त्रस्य, कथयति, नवीनं क्रीणीष्व, नियोजमिष्यामि।
उत्तरम् :
कर्णपुर नाम्नि नगरे एकः श्रेष्ठी आसीत्। तस्य प्रभूतं धनम् आसीत्। तस्य बहवः उद्योगशालाः आसन्। तासु उद्योग शालासु अनेके कर्मचारिणः आसन्। श्रेष्ठी नियमपालने दृढ़ः आसीत्। स कणं क्षणं वा व्यर्थं न करोति। सः सर्वान् काल-पालनम् अपेक्षते स्म। तस्य कर्मचारिषु आसीत् एकः काल-पालनं प्रति उदासीनः। सः सदैव विलम्बेन कार्यालयम् आयाति। किमपि मिथ्या निमित्तं कथयति।

एकदा असौ कर्मचारी विलम्बेन कार्यालयम् आगच्छत्। श्रेष्ठी तम् आयान्तम् अपश्यत्। श्रेष्ठी तम् अपृच्छत्-कथं विलम्बेन आयाति ? किमत्र विलम्बस्य कारणम् ? कर्मचारी प्रकोष्टे बद्धं घटिकायन्त्रं पश्यति कथयति च-“अहो! मे घटिकायन्त्रं विलम्बेन चलति। अनेन कारणेन एव मम कालानिपातः। श्रेष्ठी कथयति-त्वं नवीनं घटिकायन्त्रं क्रीणीष्व अथवा अहं नवीनं कर्मचारिणं नियोजयिष्यामि। कर्मचारी क्षमाम् अयाचयत् प्रत्यश्रणोत् च यत् भविष्ये अहं कदापि विलम्बेन न आयास्यामि।

(कर्णपुर नामक नगर में एक सेठ था। उसके पास बहुत-सा धन था। उसकी बहुत-सी उद्योगशालाएँ थीं। उन उद्योगशालाओं में अनेक कर्मचारी थे। सेठ नियमपालन में दृढ़ था। वह कण और क्षण को व्यर्थ नहीं गँवाता था। वह सबसे समय पर आने की अपेक्षा करता था। उन कर्मचारियों में एक समय-पालन के प्रति उदासीन था। वह सदैव देर से आता है और कोई भी मिथ्या बहाना बना देता है।

एक दिन वह कर्मचारी विलम्ब से कार्यालय आया। सेठ ने उसे आते हुए देख लिया। सेठ ने उससे पूछा-‘देर से कैसे आ रहे हो ? देर का क्या कारण है? कर्मचारी कलाई में बँधी घड़ी को देखता है और कहता है-अरे, मेरी घड़ी तो विलम्ब से (लेट) चल रही है। इसी कारण से विलम्ब हो गया है। सेठ कहता है-तुम नयी घड़ी खरीद लो अथवा मैं नया कर्मचारी नियुक्त कर लूँगा। कर्मचारी ने क्षमा-याचना कर ली और वायदा किया कि भविष्य में मैं देर से नहीं आऊँगा।

13. गुप्तधनस्य रहस्यम्
[सङ्केतसूची-मृत्युशय्यायां, तस्य पुत्राः, कलहशीलाः, वृद्धः, गुप्तं धनमिति, प्राप्नोति, क्षेत्रेषु, खननं कुर्वन्ति, धनं न प्राप्तम्, बीजानि वन्ति, वृष्टिः समीचीना। प्रभूतं धान्यं, गुप्तधनस्य।]
उत्तरम् :
रामपुर ग्रामे एकः कृषक: निवसति स्म। सः अतिजीर्णः आसीत् रुग्णश्च। तस्य चत्वारः पुत्राः आसन्। ते कलहशीलाः निरुद्योगिनः च आसन्। क्षेत्रापि अकृष्टानि अनुप्तबीजानि च तिष्ठन्ति। कृषक: तान् मुहुर्मुहुः कथयति कृषि . कर्मणि निरताय। परञ्च ते: तु कलहम् एव कुर्वन्ति। एकदा वृद्धः कृषक: मरणासन्नः भवति। सः स्वात्मजान् आहूय कथयति-पुत्राः इदानीम् अहं प्राणान् त्युक्तमपि इच्छामि। न मे सन्निधम् किञ्चिद् धनम्। यत् किञ्चिद् धनम् अस्ति तत्तु मे क्षेत्रेषु निखातम् अस्ति। एवं त्रुरुन्नेव असौ वृद्धः दिवंगतः।

पुत्राः अन्तिमसंस्कारं श्राद्धम् च विधाय अचिन्तयन्-क्षेत्रेषु धनमस्ति अतः तानि खनितव्यानि। चत्वारः एव भ्रातरः क्षेत्राणि खनितुम् आरब्धाः। सर्वत्र एव खनितं गम्भीरतम परञ्च न किञ्चिद् धनम् प्राप्तम्। धन-प्राप्तेः आशा त्यक्त्वा ते मौनम् अतिष्ठन्। तदा एव तत्र आगच्छत् एकः अन्यः वृद्धः। सोऽवदत्-‘क्षेत्राणि तु युष्माभिः कृष्टानि खनितानि एव। यदि धनं नोपलब्धवन्तः तर्हि एतेषु बीजानि एव वपन्तु। किञ्चित् शस्यं लप्स्यन्ति एव।

ते तथा एव अकुर्वन्। सर्वेषु क्षेत्रेषु बीजानि वपन्ति। वृष्टिः समीचीना आसीत्। तेन क्षेत्रेषु समृद्धं शस्यम् अजायत्। काले प्राप्ते प्रभूतं धान्यम् अभवत्। अन्नराशिम् अवलोक्य ते प्रसन्नाः अभवन्, पितुः वचनस्य अभिप्राय ज्ञातम्। तदा केनापि वृद्धन कथितम्-भूमौ तु प्रभूत धन निखात परञ्च उद्यमेन (परिश्रमेण) एव लब्धु शक्यते।

(रामपुर गाँव में एक किसान रहता था। वह बहत वृद्ध था और बीमार था। उसके चार बेटे थे। वे झगडालू और थे। खेत बिना जुते और बिना बुवे पड़े थे। किसान उनसे बार-बार कहता है-खेती का काम करो, परन्तु वे तो कलह ही करते रहते हैं। एक दिन वृद्ध किसान मरणासन्न होता है। वह मृत्युशय्या पर ही सोता हुआ अपने बेटों को बुलाकर कहता है- पुत्रो! अब मैं प्राण त्यागना चाहता हूँ। मेरे पास धन नहीं है, जो-कुछ धन है वह खेतों में गड़ा हुआ है। इस प्रकार कहता हुआ वह वृद्ध दिवंगत हो गया।

बेटे अन्तिम संस्कार और श्राद्ध करके सोचने लगे-खेतों में धन है, अतः उन्हें खोदना चाहिए। चारों भाई खेतों को खोदने लगे। सब जगह गहरा से गहरा खोदा परन्तु कोई धन प्राप्त नहीं हुआ। धन प्राप्ति की आशा त्याग कर वे मौन बैठ गये। तभी वहाँ एक अन्य वृद्ध आ गया। वह बोला-खेत तो तुमने जोत और खोद ही दिये हैं, यदि हआ तो इनमें बीज ही बो दो। कछ तो फसल प्राप्त कर ही लोगे।

उन्होंने वैसा ही किया। सभी खेतों में बीज बोते हैं। वर्षा अच्छी हो गई थी। उससे खेतों में अच्छी फसल हुई। बहुत सा धान्य प्राप्त हुआ। अन्न राशि को देखकर वे प्रसन्न हो गये तथा पिता के वचनों का अभिप्राय समझे। तब किसी वृद्ध ने कहा-धरती में बहुत सारा धन गड़ा है, परन्तु परिश्रम से ही प्राप्त किया जा सकता है।)

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारित अनुच्छेदलेखनम्

14. अहिंसा परमोधर्मः
[सङ्केतसूची-अहिंसाधर्मस्यैव, निन्दनीयम्, कर्त्तव्यम्, बुद्धस्य, धर्मेऽहिंसायाः, आततायिरूपेणायान्तम्, कटुवाकप्रयोगश्च,। अहिंसापालनस्य, भगवता, हन्यात्, पूज्यस्थानमासीत्, दुर्भावः, निरपराधानां।]
उत्तरम् :
निरपराधानां प्राणिनां हिंसनं न कर्त्तव्यम्, इत्यहिंसायाः भावः। अस्माकं धर्मेऽहिंसाया: स्थानं महत्त्वपूर्णमस्ति। अहिंसाधर्मस्यैव पालनेन भगवतः बुद्धस्य गणना दशावतारेषु क्रियते। भगवान् महावीरोऽपि अहिंसाधर्मस्यैव पालनेन सर्वेषां पूज्यस्थानमासीत्। निरपराधस्य कस्यापि जन्तोः हिंसनं नूनं निन्दनीयम्। अहिंसायाः पालनं मनसा, वाचा कर्मणा च कर्त्तव्यम्। कस्यापि विषये दुर्भावः कटुवाक्प्रयोगश्च हिंसैव गण्यते। भारतीयसंस्कृतौ केवलं धार्मिक-क्षेत्रे अहिंसापालनस्य महिमा गीत: नहि राजनीतिके व्यवहारे। स्मृतिकृता भगवता मनुना स्पष्टमेवोल्लिखितं यत् गुरूं, बालं वृद्धं वापि आततायिः रूपेणायान्तम् अविचारयन्नेव हन्यात्।

(निरपराध प्राणियों की हिंसा नहीं करनी चाहिए, यह अहिंसा का भाव है। हमारे धर्म में अहिंसा का स्थान बहुत महत्वपूर्ण है। अहिंसा-धर्म के पालन से ही भगवान बुद्ध की गणना दस अवतारों में की जाती है। भगवान् महावीर भी अहिंसा का ही पालन करने से सभी लोगों के सम्मान के पात्र थे। किसी भी निरपराध प्राणी की हिंसा करना निश्चय ही निन्दा करने योग्य है। अहिंसा का पालन मन से, वाणी से और कर्म से करना चाहिए।

किसी के भी बारे में बुरा विचार रखना और कठोर वचनों का प्रयोग करना हिंसा ही गिनी जाती है। भारतीय संस्कृति में केवल धर्म के क्षेत्र में अहिंसा-पालन की महिमा गाई गई है, न कि राजनीति के व्यवहार में। स्मृति-ग्रन्थ के रचनाकार भगवान् मनु ने स्पष्ट ही उल्लेख किया है कि आतातायी के रूप में आये हुए गुरु, बालक अथवा वृद्ध को भी बिना हुए सोचे ही मार देना चाहिए।)

15. वृक्षाणां महत्वम्
[कुर्वन्ति, बुभुक्षिातनां, खगमृगजलचरनराः, वर्षाशीतातपैः, सुखानि प्राणिनः,। पुष्पन्ति, नियन्ते, विचरन्ति, समाश्रयो।]
उत्तरम् :
वृक्षाः भूमौ उद्भवन्ति। वृक्षाः अपि मनुष्य इव भुक्त्वा पीत्वा च जीवन्ति। मूलानि वृक्षाणां मुखानि भवन्ति। ते पादैः जल पिबन्ति अतएव ‘पादपाः’ कथ्यन्ते। तेषां मूलानि भूमितः रसं गृहीत्वा सर्वान् अवयवान् नयन्ति, तेन ते प्रवर्धन्ते, पुष्पन्ति, फलन्ति च। वृक्षाः अपि वर्षाशीतातपैः प्रभाविताः भवन्ति। तेऽपि सुखानि दुःखानि च अनुभवन्ति। तेषु अपि प्राणा: भवन्ति, अतएव ते प्राणिनः इव जायन्ते, वर्धन्ते, पुष्पन्ति, फलन्ति म्रियन्ते च।

ते कदापि खगमगजलचरनराः इव न विचरन्ति अतः अचराः कथ्यन्ते। बहूपकारं कुर्वन्ति वृक्षाः प्राणिनाम्। ते अशरणानां शरणम्, बुभुक्षितानां भोजनम्, संतप्तानां समाश्रयाः, वश्रामगृहाणि सुखिना सोख्योपकरणानि अच्छत्रिणा छत्रम्, निरालम्बिना आलम्बनम्, प्राणवायुभिः प्राणदातारः, वृष्टिकारकाः, मृद्रक्षकाः, सुहृदश्च जगतः। वृक्षारोपणं वृक्षरक्षणं च अस्माकं रक्षायै परमावश्यकम्।

(वृक्ष भूमि पर उगते हैं। वृक्ष भी मनुष्य की तरह खाकर और पीकर जीवित रहते हैं। जड़ें वृक्षों की मुख होती हैं। वे पैरों से जल पीते हैं, इसलिए ‘पादप’ कहलाते हैं। उनकी जड़ें धरती से रस ग्रहण करके सभी अंगों में ले जाती हैं, उससे वे बढ़ते हैं, खिलते हैं और फलते हैं। वृक्ष भी वर्षा, सर्दी, धूप से प्रभावित होते हैं। वे भी सुख और दुःख का अनुभव करते हैं। उनमें भी प्राण होते हैं। अतएव वे प्राणियों की भाँति जन्म लेते हैं, बढ़ते हैं, फूलते, फलते और मरते हैं।

वे कभी भी पक्षी, पशु, जलचर और मनुष्यों की तरह विचरण नहीं करते हैं, अत: अचर कहलाते हैं। वृक्ष प्राणियों का बहुत उपकार करते हैं। वे अशरणों के शरण दाता हैं, भूखों के भोजन, संतप्तों के आश्रय, थके हुओं के विश्रामगृह, सुखियों के सुख-उपकरण, छत्ररहितों के छत्र, बेसहारों के सहारे, प्राणवायु द्वारा प्राण देने वाले, वर्षा करने वाले, मिट्टी की रक्षा करने वाले और जगत् के मित्र हैं। वृक्षारोपण और वृक्षों की रक्षा करना हमारी रक्षा के लिए परम आवश्यक है।)

16. प्रभातदृश्यम्।
[सङ्केतसूची-सर्वजीवान्, वृक्षशाखासु, स्फूर्तिमान्, प्रकृतिप्राङ्गणे, सत्त्वगुणस्य, साम्राज्य, भ्रमणार्थ, भवति, सूर्योदयात्, ओषधिः परमानंद, सर्वप्राणिषु, साफल्याय।]
उत्तरम् :
प्रभातकालः अतिमनोरमः भवति। सूर्योदयात् प्राक् उत्थाय प्रकोष्ठात् बहिः आगत्य प्रकृतिप्राङ्गणे विचरणम् उत्तमः ओषधिः। ये जनाः सूर्योदयात् प्राक् उत्थाय भ्रमणार्थं गच्छन्ति ते अरुणोदयं प्रेक्ष्य परमानन्दं अनुभवन्ति। रात्रौ वृक्षशाखासु निलीनाः खगाः अरुणोदयकाले कलरवं कुवन्ति। आकाशपटले लालिमायाः साम्राज्यं भवति। शनैः शनैः भगवान् भास्करः रक्तस्थालीवत् दृष्टिगोचरः भवति। प्रभातकालः सर्वजीवान् स्व-स्व कार्येषु योजयति। प्रभाते शरीरं स्फूर्तिमान् भवति। धार्मिकाः कथयन्ति यत् प्रात:काले सर्वप्राणिषु सत्वगुणस्य विवृद्धिर्भवति। एतस्मिन् काले कृतं कार्यं साफल्याय भवति।

समय अत्यन्त मनोरम होता है। सूर्योदय से पूर्व उठकर कमरे से बाहर आकर प्रकृति के आँगन में विचरण करना उत्तम औषधि है। जो लोग सूर्योदय से पहले उठकर घूमने के लिए जाते हैं, वे सूर्योदय देखकर परम आनन्द का अनुभव करते हैं। रात में वृक्षों की शाखाओं में छुपे हुए पक्षी सूर्योदय के समय कलरव करते हैं। आकाशपटल में लालिमा का साम्राज्य होता है। धीरे-धीरे भगवान भास्कर लाल थाली की तरह दृष्टिगोचर होते हैं। प्रभातकाल सभी जीवों को अपने-अपने कार्यों में लगा देता है। प्रभात में शरीर फुर्तीला होता है। धार्मिक (लोग) कहते हैं कि प्रभात काल में सभी प्राणियों में सत्वगुण की. वृद्धि होती है। इस समय में किया हुआ कार्य सफलता के लिए होता है।)

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारित अनुच्छेदलेखनम्

17. होलिकोत्सवः
[सङ्केतसूची-होलिकोत्सवस्य, अग्निना, तेषु प्रमुखः, स्वयमेव, निर्देशन, भूत्वा, आयोजिताः, दहनेन, हिरण्यकशिपोः,। सम्बद्धः, वरप्रभावेण, प्रह्लाद, प्रज्ज्वलितेन, स्मृतिरूपेण।]
उत्तरम् :
अस्माकं देशे अनेके उत्सवाः आयोजिताः भवन्ति, होलिकोत्सवः तेषु प्रमुखः अस्ति। भारतीयसंस्कृती होलिकोत्सवस्य विशिष्टं महत्वं वर्तते। हिरण्यकशिपोः भगिन्या: होलिकायाः दहनेन अयम् उत्सवः सम्बद्धः अस्ति। सा देवस्य वरप्रभावेण अग्निना दग्धा न भवति स्म। अतएव हिरण्यकशिपोः निर्देशेन सा प्रहलादम् अङ्के उपावेश्य अग्नौ उपविष्टवती।

परन्तु प्रह्लादस्य भक्त्या प्रसन्नो भूत्वा नारायणः प्रहलादं रक्षितवान्। प्रज्ज्वलितेन अग्निना सा स्वयमेव दग्धा। तस्याः घटनायाः स्मृतिरूपेण प्रतिवर्ष फाल्गुन-पूर्णिमावसरे होलिकोत्सवः भवति। – (हमारे देश में अनेक उत्सव आयोजित होते हैं। होलिकोत्सव उनमें से प्रमुख है। भारतीय संस्कृति में होली के उत्सव का विशेष महत्व होता है। हिरण्यकशिपु की बहिन होलिका के दहन से यह उत्सव सम्बन्ध रखता है।

वह देवता के वर के से अग्नि से जलती नहीं थी। अतः हिरण्यकशिपु के निर्देशानुसार वह प्रहलाद को गोद में बैठाकर आग में बैठ गई। परन्तु प्रहलाद की भक्ति से प्रसन्न होकर नारायण ने प्रहलाद की रक्षा की। जलती हुई आग के द्वारा वह स्वयं ही जला दी गई। उस घटना की स्मृति के रूप में फाल्गुन पूर्णिमा के अवसर पर होली का उत्सव होता है।)

18. विद्यालयस्य वार्षिकोत्सवः
[सङ्केतसूची-प्रतियोगितासु, वार्षिकोत्सवः, राजकीयः, अस्माकं, व्यवस्था, विद्यालयस्य, शतप्रतिशतः, मुख्यातिथिः।]
उत्तरम् :
अस्माकं विद्यालयः राजकीयः विद्यालयः अस्ति। अत्र पठनस्य तु श्रेष्ठा व्यवस्था अस्ति. एव, युगपदेव क्रीडानामपि सुलभा व्यवस्था अस्ति। अतएव अस्माकं विद्यालयस्य सर्वासां कक्षाणां परिणामः शतप्रतिशतं भवति। क्रीडानां प्रतियोगितासु अपि अस्माकं विद्यालयस्य छात्राः बहून् पुरस्कारान् अलभन्त। अस्माकं विद्यालयस्य वार्षिकोत्सवः परह्यः सम्पन्नो जातः। अस्माक प्रदेशस्य राज्यपाल: मुख्यातिथिः आसीत्।

(हमारा विद्यालय राजकीय विद्यालय है। यहाँ पढ़ाई की तो श्रेष्ठ व्यवस्था है ही साथ-साथ खेलों की भी व्यवस्था सुलभ है। इसलिए हमारे विद्यालय की सभी कक्षाओं का परिणाम शत-प्रतिशत रहता है। खेल प्रतियोगिताओं में भी हमारे विद्यालय के छात्रों ने बहुत पुरस्कार प्राप्त किये। हमारे विद्यालय का वार्षिक उत्सव परसों सम्पन्न हुआ। हमारे प्रदेश के राज्यपाल मुख्य अतिथि थे।)

19. चलभाषितयंत्रम्।
[सङ्केतसूची-आरूढाः, युवकाः, कक्षासु, यन्त्रम्, चलन्तः, आविष्कारः, नवीनतमान्, कार्येषु, अधिकतमा, लोकप्रियं,। कर्मकराः, कर्णभूषणं, प्रवचनं, अविवेकपूर्णः, दुर्घटना, दुष्प्रयोगेण।]
उत्तरम् :
वैज्ञानिकाः सञ्चारसाधनेषु प्रतिदिनं नवीनतमान् आविष्कारान् कुर्वन्ति येन सन्देशप्रेषणे अधिकतमा सुविधा स्यात्। चलभाषितयन्त्रम् (मोबाइल-सैलफोन) तादृशमेव लोकप्रियं यन्त्रम्। बालोः, वृद्धाः, युवकाः, पुरुषाः, महिलाः नागरिकाः, ग्रामीणाः कर्मकराः च सर्वेषाम् एव एतत् कर्णभूषणं जातम्। यानानि आरूढाः, कार्यालयेषु कार्य कुर्वन्तः, मार्गेषु चलन्तः, सभागारेषु प्रवचनं शृण्वन्तः जनाः अस्य ध्वनिं श्रुत्वा वार्तामग्नाः भवन्ति। अविवेकपूर्णः अस्य प्रयोगः कार्येषु व्यवधानं करोति। मार्गेषु दुर्घटनाः भवन्ति। सभागारेषु, कक्षासु अन्य स्थानेषु च अव्यवस्था भवति। सत्यमस्ति यत् आविष्कार: कदापि हानिकरः न, परन्तु तस्य दुष्प्रयोगेण जीवनस्य शान्ति: नश्यति।

(वैज्ञानिक संचार के साधनों में प्रतिदिन नवीनतम आविष्कार कर रहे हैं जिससे सन्देश भेजने में अधिकतम सुविधा हो। मोबाइल-सैलफोन इसी प्रकार का लोकप्रिय यन्त्र है। बच्चे, वृद्ध, युवा, पुरुष, स्त्रियाँ, नगरवासी, ग्रामीण और कर्मचारी (नौकर) सभी का यह कान का आभूषण बन गया है। वाहनों पर आरूढ़, कार्यालय में काम करते हुए, मार्गों पर चलते हुए सभागारों में प्रवचन सुनते हुए लोग इसकी आवाज सुनकर बात करने में मग्न हो जाते हैं। इसका अविवेकपूर्ण प्रयोग कार्यों में अड़चन पैदा करता है। मार्गों में दुर्घटनाएँ होती हैं। सभागारों में, कक्षाओं में और अन्य स्थानों पर अव्यवस्था होती है। यह सच है कि आविष्कार कभी हानिकारक नहीं’ परन्तु उसका दुष्प्रयोग करने से जीवन की शान्ति नष्ट हो जाती है।)

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारित अनुच्छेदलेखनम्

20. धनस्य महत्त्वम्
[सङ्केतसूची-हरिष्यति, महत्वम्, भोजनम्, धनस्य, धनार्जन, अधिकाधिक, प्रच्छादनाय, प्रयोग, जीवननिवहिः, लोभेन,। दु:खमेव, रक्षणे, उचितसाधनैः, कुर्याम, असहायाः।]
उत्तरम् :
जीवने धनस्य अत्यधिक महत्वम् अस्ति। धनेन जीवननिर्वाहः भवति। धनं विना वयं कथं भोजनम् अपि प्राप्तुं शक्नुमः? परन्तु यदि लोभेन वयम् अन्धः भूत्वा अधिकाधिकं धनं प्राप्तुम् इच्छामः, अनुचितसाधनानां प्रयोगं कुर्मः, तर्हि तेन धनेन दुःखमेव भविष्यति। तस्य रक्षणे एव समय: व्यतीतः भवति। कोऽपि तद् हरिष्यति इति चिन्ताप्रतिक्षणं वर्धते। धनाभिमानं विवेकं नाशयति। कृष्णधनस्य प्रच्छादनाय महान् क्लेशः भवति। अतः वयम् उचितसाधनैः एवं धनार्जनं कुर्याम, कस्मै अपि ईां न कुर्याम अपितु यथाशक्ति ये असहाया: सन्ति-तेषां-साहाय्यं कुर्याम। त्यागेन एव धनस्य संरक्षणं भवति।

(जीवन में धन का अत्यधिक महत्व होता है। धन से जीवन-निर्वाह होता है। धन के बिना हम भोजन भी कैसे प्राप्त कर सकते हैं? परन्तु यदि हम लोभ से अन्धे होकर अधिकाधिक धन प्राप्त करना चाहते हैं, अनुचित साधनों का प्रयोग करते हैं, होगा। उसके संरक्षण में ही समय व्यतीत होता है। कोई उसका हरण कर लेगा, इस प्रकार की चिन्ता प्रतिक्षण बढ़ती है। धन का अभिमान विवेक का नाश करता है। काले धन को छिपाने में महान् कष्ट होता है। अतः हमें उचित साधनों से ही धनार्जन करना चाहिए, किसी से ईर्ष्या नहीं करनी चाहिए, अपितु जो असहाय हैं-उनकी यथाशक्तिक सहायता करनी चाहिए। त्याग से ही धन की रक्षा होती है।)

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम्

Jharkhand Board JAC Class 9 Sanskrit Solutions रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् Questions and Answers, Notes Pdf.

JAC Board Class 9th Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम्

(अ) लघुकथा

सामान्य-परिचय-लघुकथा दो प्रकार से लिखी जाती है- मञ्जूषा

में दिये गये शब्दों में से उचित शब्दों का चयन करके रिक्त स्थानों की पूर्ति करके कथा-लेखन पूरा करना होता है अथवा दिये गये कथा-चित्रों के अनुसार कथा-लेखन करना होता है। चित्र-वर्णन में कोई भी सामान्य चित्र देकर उसका वर्णन करने को कहा जाता है। यह वर्णन मञ्जूषा में दिये गये शब्दों की सहायता से करना होता है। अत: इस प्रश्न का उत्तर लिखने के लिए छात्रों को निरन्तर अभ्यास करना चाहिए।
यहाँ पर लघुकथा तथा चित्र-वर्णन को कुछ उदाहरणों द्वारा समझाया गया है। इनका अभ्यास करने से इस विषय में निपुणता प्राप्त की जा सकती है।

अभ्यास:

प्रश्न: 1.
अधोलिखितां कथा मञ्जूषायाः सहायतया पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत (निम्नलिखित कथा को मञ्जूषा (में दिए गए शब्दों) की सहायता से पूर्ण करके उत्तरपुस्तिका में लिखो-)
एकदा राजा विक्रमादित्य: योगिवेश…….. राज्यपर्यटन कर्तुम् अगच्छत्। परिभ्रमन् स: एक नगरं …………..। तत्र नदीतटे एक:…………… आसीत्। तत्र…………….. पुराणकथां शृण्वन्ति स्म। तदानीम् एव एक: वृद्धः स्वपुत्रेण सह नद्याः ………………. प्रवाहितः। स: ……………… त्राहि माम् इति आकारितवान् किन्तु तत्र उपस्थित-……………. सविस्मयं तं वृद्धं पश्यन्ति। तस्य ……………. श्रत्वाऽपि तयोः प्राणरक्षा ………………… न करोति। तदा नप: विक्रमादित्य : नदी…………….”पुत्रेण सह तं वृद्धम् अतिप्रवाहात् …………… तटम् आनीतवान्। स्वस्थो ……………….. वृद्धः विक्रमाय आशिषं दत्वा पुत्रेण सह ……………. गतः। सत्यम् एव उक्तम्- “यस्तु ………………”पुरुषः, सः विद्वान्।”

[संकेतसूची/मञ्जूषा- देवालयः, प्रवाहेणं, धृत्वा, त्राहि माम्, प्राप्तवान्, नगरवासिनः, प्रविश्य, स्वगृहं, आकृष्य, चीत्कार, नगरजनाः, कोऽपि, क्रियावान्, भूत्वा।]

एकदा राजा विक्रमादित्यः योगिवेशं धृत्वा राज्यपर्यटनं कर्तुम् अगच्छत्। परिभ्रमन् स: एक नगरं प्राप्तवान्। तत्र नदीतटे एक: देवालयः आसीत्। तत्र नगरबासिनः पुराणकथां शृण्वन्ति स्म। तदानीम् एव एक वृद्धः स्वपुत्रेण सह नद्या: प्रवाहेण प्रवाहितः सः त्राहि माम् इति आकारितवान् किन्तु, तत्र उपस्थित-नगरजना: सविस्मयं तं वृद्धं पश्यन्ति। तस्य चीत्कार श्रुत्वाऽपि तयोः प्राणरक्षा कोऽपि न करोति। तदा नृपः विक्रमादित्यः नीं प्रविश्य पुत्रेण सह तं वृद्धम् अतिप्रवाहात् आकृष्य तटम् आनीतवान्। स्वस्थो भूत्वा वृद्ध: विक्रमाय आशिष दत्वा पुत्रेण सह स्वगृहं गतः। सत्यम् एव उक्तम्-“यस्तु क्रियावान् पुरुषः, सः विद्वान्।”

हिन्दी-अनुवाद – एक समय राजा विक्रमादित्य योगी का वेश धारण करके राज्य का पर्यटन करने के लिए गए। घूमते हुए वे एक नगर में पहुँचे। वहाँ नदी के किनारे पर एक मन्दिर था। वहाँ नगरवासी पुराण-कथा सुन रहे थे। उसी समय एक वृद्ध अपने पुत्र के साथ नदी के प्रवाह में बह गया। वह “मुझे बचाओ” “मुझे बचाओं” इस प्रकार जोर-जोर से चिल्लाने लगा, परन्तु वहाँ उपस्थित नगर के लोग उसे आश्चर्य से देखते रहे। उसकी चीत्कार सुनकर किसी ने भी उन दोनों के प्राणों की रक्षा नहीं की। तब राजा विक्रमादित्य नदी में प्रवेश करके पुत्र सहित उस वृद्ध को महाप्रवाह से खींचकर किनारे पर लाये। स्वस्थ होकर वृद्ध, राजा विक्रमादित्य को आशीर्वाद देकर, अपने पुत्र के साथ अपने घर चला गया। सत्य ही कहा गया है कि “जो क्रियावान् पुरुष है, वही विद्वान् है।”

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम्

प्रश्न: 2.
अधोलिखितां कथा मञ्जूषायाः सहायतया पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत (निम्नलिखित कथा को मञ्जूषा (में दिये गये शब्दों) की सहायता से पूर्ण करके उत्तरपुस्तिका में लिखो-)
……… एक : वृक्षः आसीत्। तत्र स्वपरिश्रमेण निर्मितेषु…………….. खगा: वसन्ति स्म। तस्मिन्। ……….. कश्चित् वानरः अपि निवसति स्म। एकदा महती………………. अभवत्। सः वानर : जलेन अतीब……………… च अभवत्। खगा: ………….’कम्पमानं वानरम् अवदन् – “भो बानर ! त्वं कष्टम् अनुभवसि। तत् कथं ………….. निर्माण न करोषि?” वानरः तेषां खगानाम् एतत् वचनं श्रुत्वा अचिन्तयत्-अहो! एते…………. खगा: मां निन्दन्ति। अत: स: वानर : खगानां ………….. वृक्षात् अध: ………..। खगानां नीडै: सह तेषाम् अण्डानि अपि नष्यनि।
[संकेतसूची/मञ्जूषा – गृहस्य, गंगातीरे, वृक्षतले, वृष्टिः, शीतेन, गृहस्य, नीडेषु, आई: कम्पितः, अपातयत्, नीडानि, क्षुद्राः]
उत्तरम् :
गंगातीरे एक: वृक्ष: आसीत्। तत्र स्वपरिश्रमेण निर्मितेषु नीडेषु खगा: बसन्ति स्म। तस्मिन् वृक्षतले कश्चित् वानरः अपि निवसति स्म। एकदा महती वृष्टिः अभवत्। स: वानर : जलेन अतीव आर्द्रः कम्पित: च अभवत्। खगा: शीतेन कम्पमान वानरम् अवदन्-“भो वानर! त्वं कष्ट अनुभवसि। तत् कथं गृहस्य निर्माण न करोषि?” वानरः एतत् वचनं श्रुत्वा अचिन्तयत्-“अहो! एते क्षद्राः खगा: मां निन्दन्ति।” अत: स: वानर : खगानां नीडानि वृक्षात् अध: अपातयत्। खगानां नीडैः सह तेषाम् अण्डानि अपि नष्टानि।

हिन्दी-अनुवाद – गंगा नदी के तट पर एक वृक्ष था। वहाँ पर अपने परिश्रम से बनाये हुए घोंसलों में पक्षी रहते थे। उस वृक्ष के नीचे एक बन्दर भी रहता था। एक बार बहुत जोर की वर्षा हुई। वर्षा के जल से वह बन्दर बहुत भीग गया और काँपने लगा। पक्षियों ने ठण्ड से काँपते हुए उस अन्दर से कहा-“हे वानर ! तुम कष्ट का अनुभव करते हो। अपना घर क्यों नहीं बना लेते?” बन्दर ने उन पक्षियों के इस प्रकार के वचन सुनकर सोचा-“अरे! ये क्षुद्र पक्षी मेरी निन्दा करते हैं।” अत: उस बन्दर ने पक्षियों के घोंसले वृक्ष से नीचे गिरा दिये। पक्षियों के घोंसले गिर जाने से उनके अण्डे भी नष्ट हो गये।

प्रश्न: 3.
अधोलिखितां कथां मञ्जूषायाः सहायतया पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत (निम्नलिखित कथा को मञ्जूषा में (दिए गए शब्दों) की सहायता से पूर्ण करके उत्तरपुस्तिका में लिखो-)
महात्मागान्धिन: जन्म गुर्जर …………… पोरबन्दरे अभवत्। तस्य …………. कर्मचन्दगांधी माता च पुतलीबाई आसीत्। तौ ……………… आस्ताम्। गांधिन: स्वभाव: अपि ………………. एव अतिसरल: आसीत्। सः भारतवर्षे अन्यदेशे च शिक्षा प्राप्य देशसेवाया: कार्ये ………………. अभवत्। तस्य भगीरथ ………. …….अद्य भारतवर्ष: स्वतन्त्रः अस्ति। अतएव सः …………….. उच्यते। स: सत्यस्य अहिंसाया: च साक्षात् मूर्तिः आसीत्। सः जनान् प्रति सत्यम् अहिंसां च ……………….। स: हरिजनोद्धार-स्त्रीशिक्षा भारतीयकलाकौशलस्योन्नत्यादिभ्यः बहूनि कार्याणि अकरोत्। भारतदेश: ………………. तं ऋणी भविष्यति।
[संकेतसूची/मञ्जूषा-सरलस्वभावौ, राष्ट्रपिता, प्रदेशे, संलग्नः, जनकः, प्रयत्नेन, सदैव, बहूनि, उपदिष्टवान्, बाल्यकालेन]
उत्तरम् :
महात्मागान्धिनः जन्म गुर्जरप्रदेशे पोरबन्दरे अभवत्। तस्य जनकः कर्मचन्दगांधी माता च पुतलीबाई आसीत्। तौ सरलस्वभावी आस्ताम्। गान्धिनः स्वभावः अपि बाल्यकालेन एव अतिसरल: आसीत्। सः भारतवर्षे अन्यदेशे च शिक्षा प्राप्य देशसेवाया: कायें संलग्नः अभवत्। तस्य भगीरथप्रयत्नेन अद्य भारतवर्षः स्वतन्त्रः अस्ति। अतएव सः ‘राष्ट्रपिता’ उच्यते। सः सत्यस्य अहिंसायाः च साक्षात् मूर्ति : आसीत्। सः जनान् प्रति सत्यम् अहिंसा च उपदिष्टवान्। स: हरिजनोद्धार-स्त्रीशिक्षा-भारतीय कलाकौशलस्योन्नत्यादिभ्यः बहूनि कार्याणि अकरोत्। भारतदेश: सदैव तं ऋणी भविष्यति।

हिन्दी-अनुवाद – महात्मागाँधी का जन्म गुजरात प्रदेश में पोरबन्दर में हुआ था। उनके पिता कर्मचन्दगाँधी और माता पुतलीबाई थी। वे दोनों सरल स्वभाव के थे। गाँधी जी का स्वभाव भी बचपन से ही अत्यन्त सरल था। भारतवर्ष एवं विदेश में शिक्षा प्राप्त करके वे देश-सेवा के कार्य में संलग्न हो गये। उनके भगीरथ प्रयास से आज भारतवर्ष स्वतन्त्र है। अतएव उन्हें ‘राष्ट्रपिता’ कहा जाता है। वे सत्य और अहिंसा की साक्षात् मूर्ति थे। उन्होंने लोगों को सत्य और अहिंसा का उपदेश दिया। उन्होंने हरिजनों का उद्धार, स्त्रीशिक्षा, भारतीय कला-कौशल की उन्नति आदि के लिए बहुत से कार्य किये। भारत देश सदैव उनका ऋणी रहेगा।

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम्

प्रश्न: 4.
अधोलिखितां कथा मञ्जूषायाः सहायतया पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत –
(निम्नलिखित कथा को मञ्जूषा (में दिए गए शब्दों) की सहायता से पूर्ण करके उत्तरपुस्तिका में लिखो-)
एकदा गरु: द्रोणाचार्य: स्वस्य सर्वांन शिष्यान धनर्विद्या………….। स: वक्ष स्थितं कञ्चित ……………… दर्शयित्वा शिष्यान अवदत्-अस्य नेत्रे लक्ष्य……….। गुरोः आज्ञा ………….. सर्वे शिष्याः लक्ष्यं”…”प्रयत्नम् अकुर्वन्। तदानीम् द्रोणाचार्य: तान्….”यूयं किं पश्यथ? शिष्याः उत्तरं दत्तवन्त:-गुरुदेव! वयं खगं……..। इति उत्तरं श्रुत्वा गुरोः सन्तोष: न अभवत्। तदा सः अर्जुनम् ………. अपृच्छत्- ‘भो अर्जुन! त्व किं पश्यसि? अर्जुनः अवदत्-हे गुरो! अहं खगस्य नेत्रं

पश्यामि। अर्जुनस्य लक्ष्य प्रति …………… दृष्ट्वा गुरु: द्रोणाचार्य : अतिप्रसन्नः भूत्वा तस्मै”……….. दत्तवान् यत् त्वं श्रेष्ठ: ……………. भविष्यसि। अर्जुन: गुरवे अनमत्। अतएव अर्जुनः द्रोणाचार्यस्य प्रियः शिष्यः अभवत्।
[संकेतसूची/मञ्जूषा – साधयत, प्राप्य, अशिक्षयत्, पश्यामः, धनुर्धरः, खगं, साधितुम, आशिषं, एकाग्रता, आहूय, अपृच्छत्।
उत्तरम् :
एकदा गुरुः द्रोणाचार्यः स्वस्य सर्वान् शिष्यान् धनुर्विद्याम् अशिक्षत। सः वृक्षे स्थितं कञ्चित् खगं दर्शयित्वा शिष्यान् अवदत्-“अस्य नेत्रे लक्ष्य सिध्यत।” गुरोः आज्ञां प्राप्य सर्वे शिष्या: लक्ष्य साधितुं प्रबत्नम् अकुर्वन्। तदानी द्रोणाचार्य: तान अपृच्छत-“यूयं किं पश्यथ?” शिष्या: उत्तरं दत्तवन्त:-“गुरुदेव! वयं खगं पश्यामः।” इति उत्तरं श्रुत्वा गुरुः सन्तुष्ट; न अभवत्। तदा सः अर्जुनम् आहूय अपृच्छत् – “भो अर्जुन ! त्वं किं पश्यसि?” अर्जुनः अवदत्- “हे गुरो! अहं खगस्य नेत्रं पश्यामि।”
अर्जुनस्य लक्ष्य प्रति एकाग्रतां दृष्ट्वा गुरु: द्रोणाचार्य: अतिप्रसन्नः भूत्वा तस्मै आशिषं दत्तवान् यत् त्वं श्रेष्ठः धनुर्धरः भविष्यसि। अर्जुन: गुरवे अनमत्। अतएव अर्जुन: द्रोणाचार्यस्य प्रिय: शिष्यः अभवत्।

हिन्दी-अनुवाद – एक समय गुरु द्रोणाचार्य अपने सभी शिष्यों को धनुर्विद्या सिखा रहे थे। वृक्ष पर स्थित किसी पक्षी को दिखाकर वह बोले-इसकी आँख पर निशाना लगाओ। गुरु की आज्ञा पाकर सभी शिष्यों ने निशाना लगाने का प्रयास किया। उस समय द्रोणाचार्य ने उनसे पूछा-“तुम सब क्या देख रहे हो?” शिष्यों ने उत्तर दिया-“गुरुदेव! हम पक्षी को देख रहे हैं।” इस उत्तर को सुनकर गुरु को सन्तोष नहीं हुआ। तब उन्होंने अर्जुन को बुलाकर पुछा-“हे अर्जुन ! तुम क्या देख रहे हो?” अर्जुन ने कहा-“हे गुरुदेव! मैं पक्षी की आँख देख रहा हूँ।” अर्जुन की लक्ष्य के प्रति एकाग्रता देखकर गुरु द्रोणाचार्य ने अतिप्रसन्न होकर उसे आशीर्वाद दिया कि तुम श्रेष्ठ धनुर्धर होओगे। अर्जन ने गरु को प्रणाम किया। अतएव अर्जन द्रोणाचार्य का प्रिय शिष्य हो गया।

प्रश्न: 5.
अधोलिखितां कथां मञ्जूषायाः सहायतया पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत (निम्नलिखित कथा को मञ्जूषा (के शब्दों) की सहायता से पूर्ण करके उत्तरपुस्तिका में लिखो-)
कस्मिश्चित् ग्रामे एक:……………….. निवसति स्म। सः नित्यमेव रात्रौ क्षेत्रं गत्वा पशभ्यः शस्य रक्षति स्म। एकदा सः …………….. प्रत्यागच्छति स्म। दिवस: अति ……………. आसीत्। …………….. तु शीत: अतितरः आसीत्। स: मार्गे एक………सर्पम् अपश्यत्। करुणोपेतः कृषक: तं ……………. गृहीत्वा गृहम् आनयत्। सः तम् अग्ने: समीपं …………। शीघ्रमेव असौ ………….. प्राप्य गतिमान् अभवत्। कृषकस्य…….तत्रैव क्रीडति स्म।. सर्प: तं द्रष्टुम् ऐच्छत्। भीतो कृषक: पुत्ररक्षार्थं दण्डेन अहन्।
[संकेतसूची/मञ्जूषा-पुत्रोऽपि, स्थापितवान्, शीत:, उष्णता, कृषकः, शीतपीडितं, सर्प, हस्ते, कृतघ्नः, क्षेत्रात्, प्रात:काले]
उत्तरम् :
कस्मिश्चित् ग्रामे एक: कृषकः निवसति स्म। स: नित्यमेव रात्रौ क्षेत्रं गत्वा पशुभ्यः शस्यं रक्षति स्म। एकदा स: क्षेत्रात् प्रत्यागच्छति स्म। दिवस: अति शीत: आसीत्। प्रात:काले तु शीत: अतितरः आसीत्। सः मार्गे एक शीतपीडितं सर्पम् अपश्यत्। करुणोपेतः कृषक: तं हस्ते गृहीत्वा गृहम् आनयत्। सः तम् अग्ने: समीपं स्थापितवान्। शीघ्रमेव असौ उष्णतां प्राप्य गतिमान् अभवत्। कृषकस्य पुत्रोऽपि तत्रैव क्रीडति स्म। कृतघ्नः सर्प: तं दष्टुम् ऐच्छत्। भीतो कृषक: पुत्ररक्षार्थं दण्डेन सर्पम् अहन्।

हिन्दी-अनुवाद – किसी गाँव में एक किसान रहता था। वह रोज ही रात में खेत में जाकर पशुओं से फसल की रक्षा करता था। एक समय वह खेत से लौट रहा था। उस दिन अधिक ठण्ड थी। सुबह तो ठण्ड बहुत अधिक थी। उसने मार्ग में ठण्ड से पीड़ित एक सर्प को देखा। करुणायुक्त किसान उसे हाथ में लेकर घर आया। उसने उसको (सर्प को) अग्नि के समीप रख दिया। गर्मी पाकर वह सर्प शीघ्र ही गतिमान हो गया। किसान का पत्र भी वहीं खेल रहा था। कृतघ्न सर्प ने उसे डसना चाहा। डरे हुए किसान ने पुत्र की रक्षा के लिए डण्डे से सर्प को मार दिया।

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम्

प्रश्न: 6.
अधोलिखितां कथां मञ्जूषायाः चितपदैः पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत (निम्नलिखित कथा को मञ्जूषा के उचित शब्दों से पूर्ण करके उत्तरपुस्तिका में लिखो-)
कस्मिंश्चित् ग्रामे एका विडाली……….. सा प्रतिदिनं बहू ………….. अभक्षत्। एवं स्वविनाशं दृष्ट्वा ………… स्वप्राणरक्षार्थम् एकां सभाम् आयोजितवन्तः। सभायां मूषका: इम …………… अकुर्वन् यत् यदि विडाल्या: …………… घण्टिकाबन्धनं भविष्यति तदा तस्याः श्रुत्वां वयं स्वबिलं गामिष्यामः। एवं श्रुत्वा तेषु मूषकेषु एक; वृद्धः मूषक: किञ्चित् विचारयन् तान् ………….. क: तस्याः ग्रीवायां ……………. करिष्यति?” तदानीम् एव विडाली आगता। मूषकाः स्वबिलं ……………..।
[संकेतसूची/मञ्जूषा – निर्णयम्, मूषकाः, अभवत्, अपृच्छत्, नादं, मूषकान्, घण्टिकाबन्धनं, ग्रीवायां, पलायिताः]
उत्तरम् :
कस्मिंश्चित् ग्रामे एका विडाली अवसत्। सा प्रतिदिनं बहून मूषकान् अभक्षत्। एवं स्वविनाशं दृष्ट्वा मूषका: स्वप्राणरक्षार्थम् एका सभाम् आयोजितवन्तः। सभायां मूषका: इमं निर्णयम् अकुर्वन् यत् यदि विडाल्या: ग्रीवायां घण्टिकाबन्धन भविष्यति तदा तस्याः नादं श्रुत्वा वयं स्वबिलं गमिष्यामः। एवं श्रुत्वा तेषु मूषकेषु एक: वृद्धः मूषक: किञ्चित् विचारयन् तान् अपृच्छत्-“क: तस्या: ग्रीवायां घण्टिकाबन्धनं करिष्यति?” तदानीम् एव विडाली आगता। ता दृष्ट्वैव सर्वे मूषकाः स्वबिलं पलायिताः।

हिन्दी-अनुवाद – किसी गाँव में एक बिल्ली रहती थी। वह हर रोज बहुत से चूहों को खाती थी। इस प्रकार अपना विनाश देखकर चूहों ने अपने प्राणों की रक्षा के लिए एक सभा का आयोजन किया। सभा में चूहों ने यह निर्णय किया कि यदि बिल्ली के गले में घण्टी बँध जायेगी तो हम सब उसकी आवाज सुनकर अपने बिल में चले जायेंगे। यह सुनकर उन चूहों में से एक बूढ़े चूहे ने कुछ सोचते हुए उन सबसे पूछा-“उस बिल्ली के गले में घण्टी कौन बाँधेगा?” तभी बिल्ली आ गयी। उसे देखते ही सब चूहे अपने-अपने बिल में भाग गये।

प्रश्न: 7.
अधोलिखितां कथां मञ्जूषायाः सहायतया पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत (निम्नलिखित कथा को मञ्जूषा (में दिए गए शब्दों) की सहायता से पूर्ण करके उत्तरपुस्तिका में लिखो
कस्मिंश्चित् बने………….. वसति स्म। एकदा स: ………….. अभवत्। सः ………….. अन्वेष्टुम् वने इतस्तत: अनमत् किन्तु सुदूरं यावत् ……………. कमपि जलाशयं न अपश्यत्। तदानीमेव सः………….. अलभत। तस्मिन् घटे…………… आसीत्। अत: स: जलं……….. असमर्थ: अभवत्। सः एकम् …………. अचिन्तयत्। सः दूरात् पाषाणखण्डानि …………… घटे अक्षिपत्। एवं क्रमेण जलम् उपरि …………. जलं च पीत्वा सः…………”अभवत्। उद्यमेन काक: स्वप्रयोजने सफलः अभवत्। उक्तं च “उद्यमेन हि …………”कार्याणि न मनोरथैः।’
[संकेतसूची/मञ्जूषा- जलाशयम्, एकः काकः, कुत्रापि, स्वल्पं जलं, पिपासया आकुलः, आनीय, एकं घटं, समागच्छत्, – | पातुम्, सिध्यन्ति, सुखी, उपायम्।]
उत्तरम् :
कस्मिंश्चित् वने एकः काकः वसति स्म। एकदा सः पिपासया आकुलः अभवत्। सः जलाशयम् अन्वेष्टुं वने इतस्ततः अभ्रमत् किन्तु सुदूरं यावत् कुत्रापि कमपि जलाशयं न अपश्यत्। तदानीमेव सः एक घटम् अलभत। तस्मिन् घटे स्वल्पं जलम् आसीत्। अतः सः जलं पातुम् असमर्थः अभवत्। सः एकम् उपायम् अचिन्तयत्। सः दूरात् पाषाणखण्डानि आनीय घटे अक्षिपत्। एवं क्रमेण जलम् उपरि समागच्छत् जलं च पीत्वा सः सुखी अभवत्। उद्यमेन काकः स्वप्नयोजने सफल: अभवत्। उक्तं च-‘उद्यमेन हि सिध्यन्ति कार्याणि न मनोरथैः।’

हिन्दी-अनुवाद – किसी वन में एक कौआ रहता था। एक बार वह प्यास से व्याकुल हुआ। वह जलाशय की खोज में वन में इधर-उधर घूमा किन्तु दूर तक कहीं भी कोई भी जलाशय न मिला। उसी समय उसे एक घड़ा मिला। उस घड़े में बहुत कम जल था। अत: वह जल पीने में असमर्थ था। उसने एक उपाय सोचा। उसने दूर से कंकड़ लाकर घड़े में डाल दिये। इस प्रकार जल क्रमशः ऊपर आ गया और जल पीकर वह सुखी हुआ। उद्यम से कौआ अपने प्रयोजन में सफल हुआ। कहा गया है-‘उद्यम करने से ही कार्य सिद्ध होते हैं, मनोरथों से नहीं।’

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम्

प्रश्न: 8.
मञ्जूषायाः सहायतया रिक्तस्थानानि पूरयित्वा कथां उत्तरपुस्तिकायां लिखत (मञ्जूषा (में दिए गए शब्दों) की सहायता से रिक्त स्थानों को पूर्ण कर कथा को उत्तरपुस्तिका में लिखो-)
एकस्मिन् वने एका …………..:वसति स्म। एकदा सा भोजनस्य अभावे ……………….. अभवत्। भोजनार्थं सा बने ……………… भ्रमन्ती उद्यानम् आगच्छत्। तत्र एकां ………… अपश्यत्। तस्यां लतायां …………….. द्राक्षाफलानि आसन्। तानि दृष्ट्वा सा ………… अभवत्। सा उत्लुत्य नैकवारं द्राक्षाफलानि…………”प्रयत्नम् अकरोत् किन्तु………….”सा सफला न अभवत्। निराशां प्राप्य लोमशा प्रत्यागच्छत् अवदत् च-“द्राक्षाफलानि अहं न खादामि, तानि तु अम्लानि सन्ति।”
संकेतसूची/मञ्जूषा-इतस्ततः, अतिप्रसन्ना, लोमशा, अनेकानि, क्षुधापीडिता, द्राक्षालताम्, दूरस्थात्, खादितुम्, द्राक्षाफलानि
उत्तरम् :
एकस्मिन् वने एका लोमशा वसति स्म। एकदा सा भोजनस्य अभावे क्षुधापीडिता अभवत्। भोजनार्थ सा बने ती उद्यानम् आगच्छत्। तत्र एका द्राक्षालताम् अपश्यत्। तस्या लतायाम् अनेकानि द्राक्षाफलानि आसन्। तानि दृष्ट्वा सा अतिप्रसन्ना अभवत्। सा उत्प्लुत्य नैकवारं द्राक्षाफलानि खादितुम् प्रयत्नम् अकरोत् किन्तु दूरस्थात् सा सफला न अभवत्। निराशां प्राप्य लोमशा प्रत्यागच्छत् अवदत् च-द्राक्षाफलानि अहं न खादामि तानि तु अम्लानि सन्ति।

हिन्दी-अनुवाद – एक वन में एक लोमड़ी रहती थी। एक समय भोजन के अभाव में वह भूख से पीड़ित हुई। भोजन के लिए वन में इधर-उधर घूमती हुई वह बगीचे में आई। वहाँ उसने एक अंगूर की बेल को देखा। उस बेल पर अनेक अंगूर थे। उन्हें देखकर वह अति प्रसन्न हुई। उसने अनेक बार उछलकर अंगूरों को खाने का प्रयत्न किया किन्तु दूर होने से वह सफल न हुई। निराश होकर लोमड़ी लौट आयो और बोली, “मैं अगर नही खाता हूँ, व तो खट्ट है।”

प्रश्न: 9.
अधोलिखितां कथां मञ्जूषायाः उचितपदैः पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत –
(निम्नलिखित कथा को मञ्जूषा (में दिए गए शब्दों) की सहायता से पूर्ण करके उत्तरपुस्तिका में लिखो-)
प्राचीनकाले शिवि: नाम राजा अभवत्। स: ………… आसीत्। सः अनेकान् यज्ञान् कृत्वा ………. प्राप्तवान्। इन्द्रः तस्य कीर्ति श्रुत्वा ……………. आप्तवान्। एकदा स: नृपस्य धर्म…………. अचिन्तयत्। सः अग्निना सह नृपस्य ………… आगच्छत्। इन्द्रः श्येन: अग्निः च ………….. भूत्वा भक्ष्य-भक्षकरूपेण उभौ तत्र आगच्छताम्। कपोत: नृपं …………… येन प्रभो! श्येन: मां खादितुम् इच्छति। त्वं धर्मतत्वज्ञः असि, मां शरणागतं रक्ष। श्येनः अवदत्- अयं कपोत: मम ……………. अस्ति। यदि अहम् इमं न खादिष्यामि तर्हि ……………. मरिष्यामि। ततः नृपः स्वशरीरात् मांसम्……….. श्येनाय अयच्छत्। तुलायां धृतं मांस तु कपोतात् न्यूनम् आसीत्। तदा शिविः स्वस्य सर्वम् एव…………. अर्पयत्। नृपस्य धर्मव्रतं दृष्ट्वा इन्द्रः अग्नि: च प्रसन्नौ भूत्वा……… अगच्छताम्। तस्मात् कालात् अस्मिन् संसारे नृपस्य शिवः धर्मपरायणस्य ……………. श्रेष्ठा ख्यातिः जाता।
[संकेतसूची/मञ्जूषा-परीक्षितुम, धर्मपरायणः, ग्लानिं, समक्षम्, ख्यातिम्, निश्चयमेव, कपोतः, देह, प्रार्थयते, उत्कृत्य, शरणागत-रक्षकस्य, स्वर्गलोक, भोजनम्]
उत्तरम् :
प्राचीनकाले शिविः नाम राजा अभवत्। सः धर्मपरायणः आसीत्। सः अनेकान् यज्ञान् कृत्वा ख्याति प्राप्तवान्। इन्द्रः तस्य कीर्ति श्रुत्वा ग्लानिम् आप्तवान्। एकदा सः नृपस्य धर्म परीक्षितुम् अचिन्तयत्। सः अग्निना सह नृपस्य समक्षम् आगच्छत्। इन्द्रः श्येन: अग्नि: च कपोत: भूत्वा भक्ष्यभक्षकरूपेण उभौ तत्र आगच्छताम्। कपोत: नृपं प्रार्थयते “प्रभो! श्येनः मां खादितुम् इच्छति। त्वं धर्मतत्वज्ञः असि, मां शरणागतं रक्षा” श्येनः अवदत्-“अयं कपोत: मम भोजनम् अस्ति। यदि अहम् इमं न खादिष्यामि तर्हि निश्चयमेव मरिष्यामि।” तत: नृपः स्वशरीरात् मांसम् उत्कृत्य श्येनाय अयच्छत्। तुलाया धृतं मासं तु कपोतात् न्यूनम् आसीत्। तदा शिविः स्वस्य सर्वम् एव देहम् अर्पयत्। नृपस्य धर्मव्रतं दृष्ट्वा इन्द्रः अग्नि: च प्रसन्नौ भूत्वा स्वर्गलोकम् अगच्छताम्। तस्मात् कालात् अस्मिन् संसारे नपस्य शिवे: धर्मपरायणस्य शरणागतरक्षकस्य च रूपेण श्रेष्ठा ख्याति: जाता।

हिन्दी-अनुवाद – प्राचीनकाल में शिवि नाम के राजा हुए। वह धर्मपरायण थे। उन्होंने अनेक यज्ञ करके ख्याति प्राप्त की। इन्द्र उनकी कीर्ति को सुनकर ग्लानि से भर गया। एक बार उसने राजा की परीक्षा करने के लिए सोचा। वह अग्नि के थ राजा के पास आया। इन्द्र बाज और अग्नि कबूतर बनकर भक्ष्य और भक्षक रूप में वे दोनों वहाँ आये। कबूतर ने राजा से विनती की – “प्रभु! बाज मुझे खाना चाहता है। तुम धर्म को जानने वाले हो, मुझ शरण आये हुए की रक्षा करो।” बाज बोला-“यह कबूतर मेरा भोजन है। यदि मैं इसे नहीं खाऊँगा तो मैं निश्चय ही मर जाऊँगा।” तब राजा ने अपने शरीर से मांस काटकर बाज को दिया। मांस तराजू पर रखा तो कबूतर से कम था। तब शिवि ने अपना पूरा शरीर ही अर्पण कर दिया। राजा का धर्मव्रत देखकर अग्नि और इन्द्र प्रसन्न होकर स्वर्गलोक चले गये। उसी समय से इस संसार में राजा शिवि की धर्मपरायण, शरणागतरक्षक के रूप में श्रेष्ठ ख्याति हो गयी।

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम्

प्रश्न: 10.
अधोलिखितायां लघकथायां विलप्तानि पदानि मञ्जषायाः चित्वा रिक्तस्थानानि पुरयत (निम्नलिखित लघुकथा में विलुप्त शब्दों को मञ्जूषा में दिए गए शब्दों से चुनकर रिक्त स्थानों को भरो-)
कस्यचित् मनुष्यस्य ………………. एक: गजः आसीत्। सः जलं पातुं स्नातुं च …………….. सरित: तटम् अगच्छत्। तत्र – आपणिकाः मार्गे तस्मै किमपि. “यच्छन्ति स्म। मार्गे एकस्य ……………… आपणम् आसीत्। सः वस्त्राणि सीव्यति स्म। ……………… एकदा सौचिकस्य पुत्र: गजस्य करे ………………… अभिनत्। क्रुद्धः सन् गज: सरितः तटम् अगच्छत्। तत्र स्नात्वा जलं च पीत्वा ……………. पङ्किलं जलम् आनयत्। सौचिकस्य आपणे ……………. वस्त्रेषु असिंचत्। तदा सौचिकस्य पुत्रः …………. अनुभूय अतिखिन्नः अभवत्। सः गजं क्षमाम् अयाचत्।
[संकेतसूची/मञ्जूषा – सौचिकस्य, प्रतिदिनं, खादितुं, गृहे, स्वकरे, आत्मग्लानि, सूचिकाम्, स्यूतेषु]
उत्तरम् :
कस्यचित् मनुष्यस्य गृहे एक: गजः आसीत्। सः जलं पातुं स्नातुं च प्रतिदिनं सरितः तटम् अगच्छत्। तत्र आपणिका: मार्गे तस्मै किमपि खादितुं यच्छन्ति स्म। मार्गे एकस्य सौचिकस्य आपणम् आसीत्। सः वस्त्राणि सीव्यति स्म। एकदा सौचिकस्य पुत्र: गजस्य करे सूचिकाम् अभिनत्। क्रुद्धः सन् गजः सरित: तटम् अगच्छत्। तत्र स्नात्वा जलं च पीत्वा स्वकरे पङ्किलं जलम् आनयत्। सौचिकस्य आपणे स्यूतेषु वस्त्रेषु असिंचत्। तदा सौचिकस्य पुत्रः आत्मग्लानिम् अनुभूय अतिखिन्नः अभवत्। सः गजं क्षमाम् अयाचत्।

हिन्दी-अनुवाद: – किसी मनुष्य के घर में एक हाथी था। वह जल पीने के लिए और नहाने के लिए प्रतिदिन नदी के तट पर जाता था। वहाँ मार्ग में दुकानदार उसे कुछ भी खाने के लिए देत थे। मार्ग में एक दर्जी की दुकान थी। वह कपड़े सिलता था। एक बार दर्जी के पुत्र ने हाथी की सैंड में सुई चुभो दी। क्रोधित होकर हाथी नदी के तट पर गया। वह नहाकर और जल पीकर अपनी सँड़ में कीचड़युक्त जल ले आया और दर्जी की दुकान पर सिले हुए वस्त्रों पर छिड़क दिया। तब दर्जी का पुत्र आत्मग्लानि का अनुभव कर बहुत दु:खी हुआ। उसने हाथी से क्षमायाचना की।

प्रश्न: 11.
अधोलिखितां कथा मञ्जूषायाः सहायतया पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत (निम्नलिखित कथा को मञ्जूषा (में दिए गए शब्दों) की सहायता से पूर्ण कर उत्तरपुस्तिका में लिखो-)
एकदा सप्तर्षय: …………….. अगच्छन्। एक ……………. स्वरं तेषां कर्णेषु अपतत् “तिष्ठन्तु। युष्माकं सर्वाणि …………….. मह्यं यच्छ।” ऋषयः तम् अपृच्छन्-“क: त्वम्?” सः अवदत्-“अहं रत्नाकर: नाम…………..”अस्मि।” ऋषयः पुन: अपृच्छन्-“केषां कृते त्व………………”करोषि? इदं निन्दितं कर्म येषां कृते करोषि तान् पृच्छ कि तेऽपि दस्युकर्मणः …………….. “लप्स्यन्ते? गच्छ वत्स! अस्मासु विश्वासं कुरु। वयं अत्रैव त्वां…………”करिष्याम:” स: दस्यु: सर्वान् परिवारजनान् अपृच्छत्। ते सर्वे उत्तरम् अददुः- “य: घोरतमं पापं……………. स एव अधं फलं प्राप्यति।” रत्नाकर: विस्मितः अभवत्। सः कम्पितपादाभ्यां सप्तर्षीणां ……………. अपतत्। ऋषयः रत्नाकराय ……………… अयच्छन्। त्रयोदशवर्षाणि अनन्तरम् ऋषयः पुनः तत्र आगताः। सर्वत्र रामनाम ……………… भवति स्म। सः मन्त्रध्वनिः वल्मीकात् आगच्छति स्म। ऋषयः वल्मीकात् रत्नाकर’……………… अवदन-पुत्र! त्वं धन्य: असि। त्वम् एतावत् वर्षाणि…………….. निवसन राममन्त्रम् अजपः। अत: त्वं वाल्मीकिः इति नाम्ना अस्मिन् संसारे ……………….. भविष्यति। कालान्तरेण सः एव आदिकविवाल्मीकिनाम्ना प्रसिद्धोऽभवत्। आदिकाव्यस्य ………………… रचयिता अयम् एव आसीत्।।
[संकेतसूची/मञ्जूषा – दस्युः, सघनवनम्, पापफलं, वस्तूनि, घोरतम, प्रतीक्षा, दस्युकर्म, चरणेषु, राममन्त्रं, करिष्यति,। वल्मीके, प्रसिद्धः, गुञ्जायमानं, रामायणस्य, समुद्धृत्य।]
उत्तरम् :
एकदा सप्तर्षयः सघनवनम् अगच्छन्। एक घोरतमं स्वरं तेषां कर्णेषु अपतत्-“तिष्ठन्तु ! युष्माकं सर्वाणि वस्तूनि मह्यं यच्छ।” ऋषयः तम् अपृच्छन्-“क: त्वम् ?” सः अवदत्-“अहं रत्नाकरः नाम दस्युः अस्मि।” ऋषयः पुनः अपृच्छन्-“केषां कृते त्वं दस्युकर्म करोषि! इदं निन्दितं कर्म येषां कृते करोषि तान् प्रच्छ कि तेऽपि दस्युकर्मण: पापफल लप्सयन्ते ? गच्छ वत्स! अस्मासु विश्वासं कुरु। वर्य अत्रैव त्वां प्रतीक्षा करिष्यामः।” सः दस्युः सर्वान् परिवारजनान् अपृच्छत्। ते सर्वे उत्तरम् अददात् “य: घोरतमं पापं करिष्यति।

सः एव अधं फलं प्राप्स्यति।” रत्नाकरः विस्मितः अभवत्। स: कम्पितपादाभ्यां सप्तर्षीणां चरणेषु अपतत्। ऋषयः रत्नाकराय राममन्त्रम् अयच्छन्। त्रयोदशवर्षाणि अनन्तरम् ऋषयः पुनः तत्र आगताः। सर्वत्र रामनाम गुञ्जायमानं भवति स्म। स मन्त्रध्वनि: वल्मीकात् आगच्छति स्म। ऋषयः वल्मीकात् रत्नाकरं समुद्धृत्य अवदन्- “पुत्र त्वं धन्यः असि। त्वम् एतावत् वर्षाणि वल्मीके निवसन् राममन्त्रम् अजपः। अत: त्वं वाल्मीकिः इति नाम्ना अस्मिन् संसारे प्रसिद्धः भविष्यति।” कालान्तरेण स: एव आदिकविवाल्मीकिनाम्ना प्रसिद्धोऽभवत् आदिकाव्यस्य रामायणस्य रचयिता अयम् एव आसीत्।

हिन्दी-अनुवाद – एक बार सप्त ऋषि घने जंगल में जा रहे थे। एक भयंकर शब्द उनके कानों में पड़ा-“रुको! अपनी सभी वस्तुएँ मुझे दे दो।” ऋषियों ने उससे पूछा-“तुम कौन हो?” वह बोला-“मैं रत्नाकर नाम का डाकू हूँ।” ऋषियों ने पुनः पूछा-“तुम किनके लिए डाकूका काम करते हो? यह निन्दित काम जिनके लिए करते हो उन्हें पूछो कि क्या वे भी डाकू के कार्य करने से प्राप्त होने वाले पापरूपी फल को भोगेंगे। जाओ पुत्र! हम पर विश्वास करो। हम सब यहीं तुम्हारी प्रतीक्षा करेंगे।” उस डाकू ने सभी परिवारीजनों से पूछा।

उन सभी ने उत्तर दिया-“जो घोर पाप करेगा, वही नीच फल भोगेगा।” रत्नाकर विस्मित हो गया। वह कौपते पैरों से ऋषियों के चरणों में गिर पड़ा। ऋषियों ने रत्नाकर को राममन्त्र दिया। तेरह वर्ष बाद ऋषि पुन: वहाँ आये। सर्वत्र रामनाम गुञ्जायमान हो रहा था। वह मन्त्रध्वनि मिट्टी के ढेर से आ रही थी। ऋषियों ने मिट्टी के ढेर से रत्नाकर को निकालकर कहा-“पुत्र! तुम धन्य हो! तुमने इतने वर्ष मिट्टी के ढेर में रहकर राममन्त्र का जाप किया। अत: तुम इस संसार में वाल्मीकि के नाम से प्रसिद्ध होओगे।” कुछ समय बाद वही आदिकवि वाल्मीकि के नाम से प्रसिद्ध हुए। आदिकाव्य रामायण के रचयिता ये ही थे।

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम्

प्रश्न: 12.
अधोलिखितां कथा मञ्जूषायाः उचितपदैः पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत –
(निम्नलिखित कथा को मञ्जूषा (में दिए गए शब्दों) के उचित शब्दों से पूर्ण कर उत्तरपुस्तिका में लिखो-)
एकस्मिन् वनप्रदेशे एक: सिंहः …………… स्म। एकदा स: वृक्षस्य …………….. स्वपिति स्म। तस्य वृक्षस्य अधः एक: ……………….. अपि बिलं कृत्वा वसति स्म। तौ अतिस्नेहेन तत्र निवसतः स्म। एकदा मूषक : ………………… निष्कृत्य सुप्तस्य सिंहस्य पृष्ठमारुह्य तस्य केशान् अकृन्तत्। जाग्रतः सिहं मूषकं हस्ते …………. अवदत्। “को असि? मम् केशान् कृन्तसि अहं त्वां हनिष्यामि।” मूषकोऽपि भीत: सन् अकथयत् – “विपत्काले अहं तव साहाय्यं करिष्यामि।” एकदा सिंहः …………… जातः। सः तदा आत्मानम् असहायं मत्वा अति दुःखी …………….। अस्मिन् विपत्काले स: ……………… अस्मरत्। तस्य गर्जनं ………………. मूषक: स्वबिलात् बहिः ………………… सिंहस्य समीपम् आगच्छत्। सः पाशं स्वतीक्ष्णदन्तः छित्वा तं मित्रं …………….. अकरोत। तदा सिंह: मषक: च प्रसन्नौ अभवताम।
[संकेतसूची/मञ्जूषा – पाशमुक्तम्, वसति, निर्गत्य, छयायां, बिलात्, श्रुत्वा, पाशबद्धः, अभवत्, गृहीत्वा, स्वमित्रं, मूषक:]
उत्तरम् :
एकस्मिन् वनप्रदेशे एक: सिंहः वसति स्म। एकदा स: वृक्षस्य छायायां स्वपिति स्म। तस्य वृक्षस्य अध: एक: मूषकः अपि बिलं कृत्वा वसति स्म। तौ अतिस्नेहेन तत्र निवसतः स्म। एकदा मूषक: बिलात् निष्कृत्य सुप्तस्य सिंहस्य पृष्ठमारुह्य तस्य केशान् अकृन्तत्। जाग्रतः सिंहः मूषकं हस्ते गृहीत्वा अवदत्-“को असि? मम् केशान् कृन्तसि। अहं त्वां हनिष्यामि।” मुषको अपि भीत: सन् अकथयत-“विपत्काले अहं तव साहाय्यं करिष्यामि।” एकदा सिंहः पाशब सः तदा आत्मानम् असहायं मत्वा अति दु:खी अभवत्। अस्मिन् विपत्काले स: स्वमित्रम् अस्मरत्। तस्य गर्जनं श्र त्वा मूषक: स्वबिलात् बहिः निर्गत्य सिंहस्य समीपम् आगच्छत्। स: पाशं स्वतीक्ष्णदन्तैः छित्त्वा तं मित्रं पाशमुक्तम् अकरोत्। तदा सिंह: मृषक: च प्रसन्नौ अभवताम्।

हिन्दी-अनुवाद – एक वन प्रदेश में एक शेर रहता था। एक समय वह वक्ष की छाया में सो रहा था। उस वृक्ष के नीचे एक चूहा भी बिल बनाकर रहता था। वे दोनों वहाँ बहुत प्रेम से रहते थे। एक समय चूहा अपने बिल से निकलकर सोते हुए शेर की पीठ पर चढ़कर उसके बाल काटने लगा। जागकर शेर ने चूहे को हाथ में पकड़कर कहा-“कौन हो? मेरे बालों को काटते हो? मैं तुम्हें मार दूंगा।” चूहा भी डरता हुआ बोला-“विपत्ति में मैं तुम्हारी सहायता करूँगा।” एक बार शेर जाल में फंस गया। उस समय वह स्वयं को असहाय मानकर बहुत दु:खी हुआ। इस विपत्ति काल में उसने अपने मित्र को याद किया। उसकी गर्जना सुनकर चूहा अपने बिल से बाहर निकलकर शेर के पास आया। उसने जाल को अपने तेज दाँतों से काटकर मित्र को जाल से मुक्त कर दिया। तब शेर और चूहा दोनों प्रसन्न हुए।

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम्

प्रश्न 13.
अधोलिखितां कथां मञ्जूषायाः सहायतया पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत (निम्नलिखित कथा को मञ्जूषा (में दिए गए शब्दों) की सहायता से पूर्ण कर उत्तरपुस्तिका में लिखो-)
एकस्मिन् …………. एकः काकः निवसति स्म। तस्य वृक्षस्य समीपे एका लोमशा अपि निवसति स्म। एकदा सः काक: एका ………….. आनयत्। लोमशा तं दृष्ट्वा केनापि ……………. रोटिकां गृहीतुम् ऐच्छत्। सा वृक्षस्य अधः ………….. काकं च अवदत्-‘तात! मया श्रुतं त्वम् अति मधुरं गायसि।” काक : आत्मनः ……………….. श्रुत्वा प्रसन्न: अभवत्। सगर्वोऽयं काकः यावत् गायति तावत् विवृतात् ………………. रोटिका भूमौ अपतत्। लोमशा तां नीत्वा ततः अगच्छत्। मूर्खः काकः ……………… पश्चात्तापम् अकरोत्।
[संकेतसूची/मञ्जूषा- प्रशंसां, रोटिका, मुखात्, वृक्षे, स्वमूर्खतायाः, अतिष्ठत्, उपायेन]
उत्तरम् :
एकस्मिन् वक्षे एकः काकः निवसति स्म। तस्य वृक्षस्य समीपे एका लोमशा अपि निवसति स्म। एकदा सः काक: एका रोटिकाम् आनयत्। लोमशा तं दृष्ट्वा केनापि उपायेन रोटिकां गृहीतुम् ऐच्छत्। सा वृक्षस्य अधः अतिष्ठत् कार्क च अवदत्-‘तात! मया श्रुतं त्वम् अति मधुरं गायसि।’ काकः आत्मनः प्रशंसां श्रुत्वा प्रसन्नः अभवत्। सगर्वोऽयं काकः विवृतात् मुखात् रोटिका भूमौ अपतत्। लोमशा तां नीत्वा ततः अगच्छत्। मूर्खकाकः स्वमूर्खताया: पश्चात्तापम् अकरोत्।

हिन्दी-अनुवाद – एक वृक्ष पर एक कौआ रहता था। उस वृक्ष के समीप एक लोमड़ी भी रहती थी। एक दिन वह कौआ एक रोटी लाया। लोमड़ी ने उसे देखकर किसी भी उपाय से रोटी को लेना चाहा। वह वृक्ष के नीचे बैठ गई और कौए से बोली-‘तात! मैंने सुना है तुम बहुत मीठा गाते हो।’ कौआ अपनी प्रशंसा सुनकर प्रसन्न हो गया। गर्व के साथ कौए ने गाने के लिए जैसे ही मुख खोला, वैसे ही रोटी जमीन पर गिर गई। लोमड़ी उसे लेकर वहाँ से चली गई। मुर्ख कौआ ने अपनी मूर्खता पर पश्चात्ताप किया।

प्रश्न 14.
अधोलिखितां कथां मञ्जूषायाः सहायतया पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत –
(निम्नलिखित कथा को मञ्जूषा (में दिए गए शब्दों) की सहायता से पूर्ण कर उत्तरपुस्तिका में लिखो-)
उत्तरप्रदेशे अयोध्या नगरी अस्ति। तत्र प्राचीनकाले …………… नृपः राज्यम् अकरोत्। तस्य चत्वारः ……………. आसन् रामः, लक्ष्मणः, भरत: शत्रुघ्नः च। ऋषिः …………… रामलक्ष्मणौ स्वस्य आश्रमम् अनयत्। तौ ………….. विश्वामित्रात् अशिक्षेतां, ततः मिथिलायां चतुर्णाम् अपि राजपुत्राणां विवाहः अभवत्। मिथिलानृपः ………….. रामाय अयच्छत्। तस्याः नाम सीता आसीत्। पितुः आज्ञया राज्यं ……………. राम: वनम् अगच्छत्। तेन सह सीता लक्ष्मणश्च अगच्छन्ताम्। ऋषिभिः सह ते वने …………..। तत्र रावण: सीतां ………… अहरत्। सीताम् अन्वेष्टुम् रामलक्ष्मणौ वने अभ्रमताम्। तौ बालिनः नगरी ……………… अगच्छताम्। वानरराजः सुग्रीव : तयोः मित्रम् अभवत्। ………… हनुमान् सागरपारं गत्वा लंकायां ……………. अपश्यत्। वानरा: सागरे …………….. अकुर्वन्। राम-रावण-युद्धः अभवत्। युद्धे रावण: हतः।
[संकेतसूची/मञ्जूषा – शास्त्रविद्या, स्वज्येष्ठां सुतां, दशरथः, त्यक्त्वा, पुत्राः, अवसन्, विश्वामित्रः, पवनपुत्रः, सेतुनिर्माण, | सीतां, किष्किन्धाम्, कपटेन]
उत्तरम् :
उत्तरप्रदेशे अयोध्या नगरी अस्ति। तत्र प्राचीनकाले दशरथः नृपः राज्यम् अकरोत्। तस्य चत्वारः पुत्राः आसन्-राम:, लक्ष्मणः, भरतः शत्रुघ्नः च। ऋषिः विश्वामित्र: रामलक्ष्मणौ स्वस्य आश्रमम् अनयत्। तौ शास्त्रविद्यां विश्वामित्रात् अशिक्षेताम् ततः मिथिलायां चतुर्णाम् अपि राजपुत्राणां विवाहः अभवत्। मिथिलानृपः स्वज्येष्ठां सुतां रामाय अयच्छत्। तस्याः नाम सीता आसीत्।

पितुः आज्ञया राज्यं त्यक्त्वा राम: वनम् अगच्छत्। तेन सह सीता लक्ष्मणश्च अगच्छताम्। ऋषिभिः सह ते वने अवसन्। तत्र रावणः सीतां कपटेन अहरत्। सीताम् अन्वेष्टुम् रामलक्ष्मणौ वने अभ्रमताम्। तौ बालिन: नगरौं किष्किन्धाम् अगच्छताम्। वानरराजः सुग्रीवः तयोः मित्रम् अभवत्। पवनपुत्रः हनुमान् सागरपारं गत्वा लंकायां सीताम् अपश्यत्। वानराः सागरे सेतुनिर्माणम् अकुर्वन्। राम-रावण-युद्धः अभवत्। युद्धे रावणः हतः।

हिन्दी-अनुवाद – उत्तरप्रदेश में अयोध्या नगरी है। प्राचीनकाल में वहाँ राजा दशरथ राज्य करते थे। उनके चार पुत्र थे-राम, लक्ष्मण, भरत और शत्रुघ्न। ऋषि विश्वामित्र राम और लक्ष्मण को अपने आश्रम ले गये। उन दोनों ने शास्त्रविद्या विश्वामित्र से सीखी। तब जनकपुरी में चारों राजकुमारों का विवाह हुआ। राजा जनक ने अपनी बड़ी पुत्री को श्री राम को दिया। उसका नाम सीता था।

पिता की आज्ञा से राज्य को त्यागकर राम वन में गये। उनके साथ सीता और लक्ष्मण गये। ऋषियों के साथ वे वन में रहते थे। वहाँ रावण ने कपट से सीता का हरण कर लिया। सीता को खोजने के लिए राम-लक्ष्मण वन-वन घूमे। वे दोनों बालि की नगरी किष्किन्धा गये। वानरराज सुग्रीव उनके मित्र हुए। पवनपुत्र हनुमान् ने सागर पार जाकर लंका में सीता को देखा। वानरों ने समुद्र पर सेतु-निर्माण किया। राम-रावण का युद्ध हुआ। युद्ध में रावण मारा गया।

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम्

प्रश्न: 15.
अधोलिखितां कथा मञ्जूषायाः उचितपदैः पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत (निम्नलिखित कथा को मञ्जूषा के उचित शब्दों से पूर्ण कर उत्तरपुस्तिका में लिखो-)
एकस्मिन् ………… वने एक: वटवृक्षः आसीत्। तस्मिन् वृक्षे एकः ………….. आसीत्। तस्मिन् वायस-दम्पतिः ………. निवसति स्म। तस्य वृक्षस्य अधस्तात् एव एकस्मिन् बिले कृष्णसर्पः आसीत्। सः तयोः ………… अपत्यानि अखादत्। एकदा काकः शृगालेन महाराज्ञा: रत्नजटितं स्वर्णहारम् अपहत्य आनयत्। मित्रेण शृगालेन परामृष्टः काकः तं ……….. सर्पस्य बिले अक्षिपत्। राजपुरुषाः हारम् ………… इतस्तत: भ्रमन्तः वृक्षस्य समीपम् आगच्छन्। सर्पस्य बिले हारं दृष्ट्वा तं चौर ……….. बिलं च खनित्वा ते सर्पम् …………..। एवं मित्रस्य सत्यपरामर्शेन सदुपायेन च वायसदम्पती स्वशावकान् अरक्षताम्।
[संकेतसूची/मञ्जूषा-नवजातानि, कोटरः, स्वर्णहारं, निर्जने, अन्वेष्टुम्, सुखेन, परामृष्टः, अनन्, मत्वा।]
उत्तरम् :
एकस्मिन् निर्जने वने एक: वटवृक्षः आसीत्। तस्मिन् वृक्षे एकः कोटरः आसीत्। तस्मिन् वायस-दम्पती: सुखेन न्यबसताम्। तस्य वृक्षस्य अधस्तात् एव एकस्मिन् बिले कृष्णसर्पः आसीत्। सः तयोः नवजातानि अपत्यानि अखादत्। एकदा काकः शृगालेन परामृष्टः महाराज्ञा: रत्नजटितं स्वर्णहारम् अपहत्य आनयत्। मित्रेण शृगालेन परामृष्टः काकः तं स्वर्णहरं सर्पस्य बिले अक्षिपत्। राजपुरुषाः हारम् अन्वेष्टुम् इतस्ततः भ्रमन्तः वृक्षस्य समीपम् आगच्छन्। सर्पस्य बिले हारं दृष्ट्वा तं चौरं मत्वा बिलं च खनित्वा ते सर्पम् अनन्। एवं मित्रस्य सत्यपरामर्शेन सदुपायेन च वायसदम्पती स्वशावकान् अरक्षताम्।

हिन्दी-अनुवाद – एक निर्जन वन में एक बरगद का पेड़ था। उस वृक्ष पर एक कोटर था। उसमें काक-दम्पति सुख से रहते थे। उस वृक्ष के नीचे ही एक बिल में काला सर्प था। वह काक दम्पति के नवजात बच्चों को खा जाता था। एक दिन कौआ गीदड़ के परामर्श से महारानी का रत्नजटित सोने का हार चुराकर लाया। मित्र गीदड़ के परामर्श से कौए ने उस हार को सर्प के बिल पर फेंक दिया। राजा के आदमी उस हार को खोजने के लिए इधर-उधर घूमते हुए वृक्ष के समीप आये। सर्प के बिल पर हार देखकर उसको चोर समझकर और बिल को खोदकर उन्होंने सर्प को मार दिया। इस प्रकार मित्र की सच्ची सलाह से और सही उपाय से काक-दम्पति ने अपने शावकों की रक्षा की।

(ब) चित्रवर्णनम्

चित्र वर्णन में कोई भी सामान्य चित्र देकर उसका वर्णन करने के लिए कहा जाता है। यह वर्णन मञ्जूषा शब्द-सूची में दिये गये शब्दों की सहायता से करना होता है। इस तरह के प्रश्नों का उत्तर लिखते समय निम्न बातों पर ध्यान देना चाहिए –

  1. वर्णन में भूमिका अथवा उपसंहार नहीं देना चाहिए।
  2. चित्र में दिये गये विषय पर ही वर्णन करना चाहिए।
  3. विषय का आरम्भ शीघ्र करना चाहिए।
  4. वाक्यों में परस्पर सम्बन्ध होना चाहिए।
  5. भाषा-शैली सरल, रोचक तथा प्रवाहमयी होनी चाहिए।

आपके अभ्यासार्थ हमने ‘चित्रवर्णनम्’ से सम्बन्धित कुछ प्रश्न एवं उनके उत्तर (हिन्दी अनुवाद सहित) यहाँ दिये हैं –

प्रश्न: 1.
इदं चित्रं पश्य। चित्रम् आधृत्य शब्द-सूच्या:/मञ्जूषायाः सहायतया पञ्चवाक्यानि उत्तरपुस्तिकायां लिखत –
(इस चित्र को देखो। चित्र को आधार बनाकर शब्द-सूची/मञ्जूषा की सहायता से पाँच वाक्य उत्तरपुस्तिका में लिखो-)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 1
[शब्दसूची/मञ्जूषा-अयम्, विद्यालयः, सुन्दरः, समीपे, वृक्षाः, कक्षाः, गच्छामि, मित्रेण सह, प्रतिदिनं]
उत्तरम् :
1. अयं मम विद्यालयः अस्ति। (यह मेरा विद्यालय है।)
2. मम विद्यालयः सुन्दरः अस्ति। (मेरा विद्यालय सुन्दर है।)
3. विद्यालयः मम गृहस्य समीपे अस्ति। (विद्यालय मेरे घर के पास है।)
4. विद्यालयं परितः बहवः वृक्षाः सन्ति। (विद्यालय के चारों और बहुत से पेड़ हैं।)
5. विद्यालये पञ्चविंशतिः (25) कक्षा: सन्ति, अहं प्रतिदिनं मित्रेण सह विद्यालयं गच्छामि।
(विद्यालय में 25 कक्षायें हैं, मैं प्रतिदिन मित्र के साथ विद्यालय जाता हूँ।)

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम्

प्रश्न: 2.
चित्रम् आधृत्य अधः प्रदत्तशब्दसूच्या:/मञ्जूषायाः सहायतया उत्तरपुस्तिकायां पञ्चवाक्यानि लिखत –
(चित्र के आधार पर नीचे दी गई मञ्जुषा/शब्द-सूची की सहायता से उत्तरपुस्तिका में पाँच वाक्य लिखो-)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 2
[शब्दसूची/मञ्जूषा – इद, गृहम्, सर्वतः, पुष्पाणि, वृक्षेषु, मन्दिरं, प्रात:काले, पूजा, वयं कुर्मः]
उत्तरम् :
1. इदं मम गृहम् अस्ति। (यह मेरा घर है।)
2. गृहं सर्वतः सुन्दरवृक्षाः सन्ति। (घर के चारों ओर सुन्दर पेड़ है।)
3. वृक्षेषु बहूनि पुष्पाणि भवन्ति। (पेड़ों पर बहुत से फूल हैं।)
4. मम गृहे मन्दिरम् अस्ति। ( मेरे घर में मन्दिर है।)
5. वयं प्रात:काले तत्र पूजां कुर्मः। (हम सुबह वहाँ पूजा करते हैं।)

प्रश्न: 3.
अधः प्रदत्तं चित्रम् आधृत्व मञ्जूषायां शब्दसूच्यां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्चसंस्कृतवाक्यानि उत्तरपुस्तिकायां लिखत –
(नीचे दिये गये चित्र के आधार पर मंजूषा/शब्दसूची में दिये गये शब्दों की सहायता से संस्कृत के पाँच वाक्य उत्तर पुस्तिका में लिखो-)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 3
[शब्दसूची/मञ्जूषा- कृषकः, क्षेत्रेषु, वृषभाभ्यां, हलं, कर्षति, बीजेभ्यः, कर्तति, अन्नदाता, उद्भवन्ति, शस्यानि]
उत्तरम् :
1. कृषकः क्षेत्रेषु वृषभाभ्यां हलं कर्षति। (किसान खेतों में दो बैलों से हल चलाता है।)
2. स: क्षेत्रेषु बीजानि वपति। (वह खेतों में बीजों को बोता है।)
3. बीजेभ्यः शस्यानि उद्भवन्ति। (बीजों से फसल उत्पन्न होती है।)
4. यदा शस्यानि पक्वन्ति तदा कृषक: तानि कर्तति। (जब फसल पकती है तब किसान उन्हें काटता
5. कृषक: ‘अन्नदाता’ कथ्यते। (किसान ‘अन्नदाता’ कहा जाता है।)

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम्

प्रश्न: 4.
चित्रम् आधृत्य अध: प्रदत्त शब्द-सूच्या/मञ्जूषायाः सहायतया उत्तरपुस्तिकायां पञ्चवाक्यानि लिखत –
(चित्र के आधार पर नीचे दी गई शब्द-सूची/मञ्जूषा की सहायता से उत्तरपुस्तिका में पाँच वाक्य लिखो-)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 4
[शब्दसूची/मञ्जूषा-वर्षाकाले, वृक्षः, भवति, शुद्ध, अस्माकं , वृक्षारोपणं, पर्यावरणं, मित्राणि, कर्तव्यम्, रक्षणम्।]
उत्तरम् :
1. वृक्षाः अस्माकं मित्राणि सन्ति। (पेड़ हमारे मित्र है।)
2. वृक्षः पर्यावरणं शुद्धं भवति। (पेड़ों से पर्यावरण शुद्ध होता है।)
3. वृक्षैः भूमेः रक्षणं भवति। (पेड़ों से भूमि की रक्षा होती है।)
4. वृक्षारोपणम् अस्माक कर्तव्यम्। (पेड़ उगाना हमारा कर्तव्य है।)
5. प्रतिवर्ष वर्षाकाले जनाः वृक्षारोपणं कुर्वन्ति। (प्रत्येक वर्ष वर्षा के समय में लोग पेड़ उगाते हैं।)

प्रश्नः 5.
अधः प्रदत्तं चित्रं दृष्ट्वा उत्तरपुस्तिकायां मञ्जूषायाः/शब्द-सूच्या: सहायतया पञ्चवाक्यानि लिखत –
(नीचे दिये गये चित्र को देखकर उत्तरपुस्तिका में मञ्जूषा/शब्द-सूची की सहायता से पाँच वाक्य लिखो-)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 5
[शब्दसूची/मञ्जूषा-क्रीडाक्षेत्रम्, बालकाः, कन्दुकेन, अत्र, प्रतिदिनम्, कोड़ार्थम्, आगच्छन्ति, त्रयः, पश्यामः, अतिप्रसन्नाः] उत्तरम् :
1. अस्मिन् चित्रे वयम् एकं क्रीडाक्षेत्रं पश्यामः। (इस चित्र में हम एक खेल का मैदान देखते हैं।)
2. अन त्रयः बालका: कन्दुकेन क्रीडन्ति। (यहाँ तीन लड़के गेंद से खेल रहे हैं।)
3. क्रीडाक्षेत्रे प्रतिदिनं बालकाः क्रीडार्थम् आगच्छन्ति। (खेल के मैदान में प्रतिदिन लड़के खेलने के लिए आते हैं।)
4. बालकाः अत्र क्रीडित्वा अतिप्रसन्नाः भवन्ति। (लड़के यहाँ खेलकर अत्यधिक खुश होते हैं।)
5. क्रीडाक्षेत्रं परितः अनेकाः वृक्षाः सन्ति। (खेल के मैदान के चारों ओर बहुत से पेड़ हैं।)

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम्

प्रश्न: 6.
इदं चित्रं पश्यतु। चित्रम् आधृत्य मञ्जूषायाः/शब्द-सूच्या: सहायतया पञ्चवाक्यानि उत्तरपुस्तिकायां लिखत-(इस चित्र को देखो। चित्र के आधार पर दी गई मञ्जूषा/शब्द-सूची की सहायता से पाँच वाक्य उत्तरपुस्तिका में – लिखो-)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 6
[मञ्जूषा/शब्दसूची-जनाः, परस्परं, फाल्गुनमासस्य, गायन्ति, नृत्यन्ति च, गलेन मिलन्ति, रक्तपीतादिवर्णैः, मिष्ठान्नं, द्वेष, विस्मृत्य]
उत्तरम् :
1. अस्मिन् चित्रे होलिकोत्सवः आयोज्यते। (इस चित्र में होली का त्योहार मनाया जा रहा है।)
2. इदं महापर्व फाल्गुनमासस्य पौर्णमास्यां भवति। (यह महान् त्योहार फाल्गन के महीने की पूर्णिमा में होता
3. अस्मिन् दिने जनाः रक्तपीतादिवर्णैः क्रीडन्ति, गायन्ति, नृत्यन्ति च। (इस दिन लोग लाल-पीले आदि रंगों से खेलते हैं, गाते हैं और नाचते हैं।)
4. अस्मिन् दिने गृहे-गृहे मिष्ठान्नं पच्यते। (इस दिन घर-घर में मिठाई बनती है।)
5. जनाः परस्परं द्वेषं विस्मृत्य गलेन मिलन्ति। (लोग आपस में ईर्ष्या को भुलाकर गले से मिलते हैं।)

प्रश्न: 7.
अधः दत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषा/शब्दसूच्याः सहायतया पञ्चवाक्यानि उत्तरपुस्तिकायां लिखत –
(नीचे दिये गये चित्र को देखकर, दी गयी मञ्जूषा/शब्द-सूची की सहायता से पाँच वाक्य उत्तर पुस्तिका में लिखो-)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 7
[मञ्जूषा/शब्दसूची-कार्यालयं, मोहनः, ग्रामात्, आगच्छति, यतः, पादपाः, ग्रामे, बसयानं, परिवारजनैः, रेणुपूर्णः, वातावरणम्]
उत्तरम् :
1. अस्मिन् चित्रे मोहनः कार्यालयं गच्छति। (इस चित्र में मोहन कार्यालय जा रहा है।)
2. स: ग्रामात् आगच्छति, तत्र सः परिवारजनैः सह निवसति। (वह गाँव से आता है, वहाँ बह
परिवार के लोगों के साथ रहता है।)
3. अस्मिन् ग्रामे बसयानं न चलति यतः अयं मार्ग: रेणुपूर्णः अस्ति। (इस गाँव में बस-गाड़ी नहीं चलती है क्योंकि यह रास्ता धूल से भरा हुआ है।)
4. मार्गे बहवः पादपाः सन्ति। (रास्ता में बहुत से पेड़ हैं।)
5. ग्रामस्य वातावरणं शुद्धं भवति। (गाँव का वातावरण शुद्ध होता है।)

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम्

प्रश्न: 8.
अधः प्रदत्त चित्रस्य वर्णनं मञ्जूषायां/शब्दसूच्यां लिखितपदानां प्रयोगं कृत्वा पञ्चवाक्येषु संस्कृतेन कुरु –
(नीचे दिये गये चित्र का वर्णन मञ्जूषा/शब्दसूची में लिखित पदों का प्रयोग करके पाँच वाक्यों में संस्कृत में करो-)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 8
[मञ्जूषा/शब्दसूची-द्वे बालिके, नृत्यशाला, नृत्यतः, पश्यामः, ते, प्रतिदिनम्, आगच्छतः, गृहात्, कुरुतः, शिक्षिका]
उत्तरम् :
1. अस्मिन् चित्रे वयं नृत्यशाला पश्यामः। (इस चित्र में हम नाच-घर को देख रहे हैं।)
2. अत्र द्वे बालिके नृत्यतः। (यहाँ दो लड़कियाँ नाच रही हैं।)
3. शिक्षिका ते नृत्यं शिक्षयति। (अध्यापिका उन दोनों को नाच सिखा रही है।)
4. ते प्रतिदिनं गृहात् आगच्छतः नृत्यस्य अभ्यासं च कुरुतः। (वे दोनों प्रतिदिन घर से आती हैं और नृत्य का अभ्यास करती हैं।)
5. ते नृत्यं कुरुतः। (वे दोनों नाच रही हैं।)

प्रश्न: 9.
चित्रम् आधृत्य अधः प्रदत्त शब्दसूच्याः/मञ्जूषाः सहायतया उत्तरपुस्तिकायां पञ्चवाक्यानि लिखत –
(चित्र के आधार पर नीचे दी गई मञ्जूषा/शब्द-सूची की सहायता से उत्तरपुस्तिका में पाँच वाक्य लिखो-)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 9
[मञ्जूषा/शब्दसूची-सरस्वती, हस्ते, धारयति, कमलासने, सूर्योदयसमये, अस्माकं, सरोवरे, राष्ट्रियपुष्पं, विष्णुः, विकसति]
उत्तरम् :
1. अस्मिन चित्रे कमलपष्यम् अस्ति। (इस चित्र में कमल का फूल है।)
2. कमलम् अस्माकं राष्ट्रियपुष्पम् अस्ति। (कमल हमारा राष्ट्रीय फूल है।)
3. सूर्योदयसमये सरोवरे कमलं विकसति। (सूर्योदय के समय में तालाब में कमल खिलता है।)
4. माता सरस्वती कमलासने तिष्ठति। (माँ सरस्वती कमल के आसन पर विराजती है।)
5. भगवान् विष्णुः कमल हस्ते धारयति। (भगवान् विष्णु कमल को हाथ में धारण करते हैं।)

प्रश्न: 10.
अध: प्रदत्तं चित्रम् आधृत्य मञ्जूषायां/शब्दसूच्यां प्रदत्त शब्दानां सहायतया पञ्चसंस्कृतवाक्यानि उत्तरपुस्तिकायां लिखत –
(नीचे दिये गये चित्र के आधार पर मञ्जूषा/शब्दसूची में दिये गये शब्दों की सहायता से पाँच संस्कृत वाक्य उत्तरपुस्तिका में लिखो-)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 10
[मञ्जूषा/शब्दसूची-कुम्भकारः, घट, शीतलं, मृत्तिका, नामात्, विक्रेतुम्, नगरम्, गच्छति, आनयति, वनात् सुन्न।]
उत्तरम् :
1. अस्मिन् चित्रे एक: कुम्भकारः अस्ति। (इस चित्र में एक कुम्हार है।)
2. सः घटम् अन्यानि पात्राणि च रचयति। (वह घड़ा और बर्तनों को बना रहा है।)
3. घटे जलं शीतलं भवति। (घड़े में पानी ठंडा रहता है।)
4. कुम्भकार : वनात् मृत्तिकाम् आनयति। (कुम्हार जंगल से मिट्टी लाता है।)
5. सः घटं विक्रेतुं ग्रामात् नगरं गच्छति। (वह घड़ा बेचने को गाँव से शहर जाता है।)

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम्

प्रश्न: 11.
अधोदतं चित्रं पश्यत। मञ्जूषा/शब्द-सूच्या सहायतया चित्रम् आधृत्य संस्कृतेन पञ्चवाक्यानि उत्तरपुस्तिकायां लिखत –
(नीचे दिये गये चित्र को देखो। मञ्जूषा/शब्दसूची की सहायता से चित्र के आधार पर संस्कृत के पाँच वाक्य उत्तरपुस्तिका में लिखो-)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 11
[मञ्जूषा/शब्दसूची-जलाशयः, तरन्ति, मनोरमम्, दृश्य, वर्तिकाः रमणीयः, बहवः वृक्षा पर्वतः, शीतलवायुः]
उत्तरम् :
1. एतस्मिन् चित्रे एक: जलाशयः रमणीय: पर्वतः च स्तः। (इस चित्र में एक तालाब और सुन्दर पर्वत है।)
2. जलाशये वर्तिकाः तरन्ति। (तालाब में बतखें तैर रही हैं।)
3. जलाशयस्य तटे बहवः वृक्षाः सन्ति। (तालाब के किनारे पर बहुत से पेड़ हैं।)
4. अत्र शीतलवायुः प्रवहति। (यहाँ ठंडी हवा चल रही है।)
5. जलाशयस्य दृश्यं मनोरमम् अस्ति। (तालाब का दृश्य मन को हरने वाला है।)

प्रश्न: 12.
अधः दत्तं चित्रम् दृष्ट्वा उत्तरपुस्तिकायां मञ्जूषा/शब्द-सूच्यां सहायतया पञ्चवाक्यानि लिखत –
(नीचे दिये गये चित्र को देखकर उत्तरपुस्तिका में मञ्जूषा/शब्द-सूची की सहायता से पाँच वाक्य लिखो-)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 12
[मञ्जूषा/शब्दसूची-शिक्षिका, श्यामपट्ट, शाटिका, व्यक्तित्वम्, वयं, सर्वे, कुर्मः, पाठयति, सम्मान, अस्मान्।]
उत्तरम् :
1. इयम् अस्माकं शिक्षिका अस्ति। (यह हमारी अध्यापिका है।)
2. सा शाटिकां धारयति। (वह साड़ी पहने हुयी है।)
3. सा अस्मान् श्यामपट्ट-सहायतया पाठयति। (वह हमको श्यामपट्ट की सहायता से पढ़ा रही है।)
4. तस्याः व्यक्तित्वम् आकर्षकम् अस्ति। (उसका व्यक्तित्व आकर्षक है।)
5. वयं सर्वे छात्रा: तस्याः सम्मानं कुर्मः। (हम सभी विद्यार्थी उसका आदर करते हैं।)

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम्

प्रश्न: 13.
अधः प्रदत्तं चित्रम् आधृत्य मञ्जूषायां/शब्दसूच्यां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्चसंस्कृतवाक्यानि उत्तरपुस्तिकायां लिखत –
(नीचे दिये गये चित्र के आधार पर मञ्जूषा/शब्दसूची में दिये गये शब्दों की सहायता से पाँच संस्कृत के वाक्य उत्तरपुस्तिका में लिखो-)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 13
[मञ्जूषा/शब्दसूची – चित्रकारी, नारी, प्रकृतिचित्रणं, कुरुतः, वार्तालापं, चित्रयति, अपरं, परस्परं, तूलिकया]
उत्तरम् :
1. अस्मिन् चित्रे द्वौ चित्रकारौ स्तः। (इस चित्र में दो चित्रकार हैं।)
2. अत्र एक: चित्रकार: नारी चित्रयति अपरः च प्रकृतिचित्रणं करोति। (यहाँ एक चित्रकार स्त्री का
चित्र बना रहा है और दूसरा प्रकृति का चित्र बना रहा है।)
3. तौ परस्परं वार्तालापं कुरुतः। (वे दोनों आपस में बात-चीत कर रहे हैं।)
4. तौ तलिकया चित्रं पुरयतः। (वे दोनों तूलिका (ब्रश) से चित्र पूरा बना रहे हैं।)
5. तयो: चित्रणं सुन्दरम् अस्ति। (उन दोनों का चित्रण सुन्दर है।)

प्रश्न: 14.
अधः प्रदत्त चित्रस्य वर्णनं मञ्जूषायां लिखितपदानां प्रयोगं कृत्वा पञ्चवाक्यैः क्रियताम् –
(नीचे दिये गये चित्र का वर्णन मञ्जूषा (शब्दसूची) में लिखित शब्दों का प्रयोग करके पाँच वाक्यों द्वारा करो-)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 14
[मञ्जूषा/शब्दसूची-माता, पुत्रः, पृच्छति, भोजनकक्षे, अद्य, मोदकम्, यच्छति, मह्यम्, उपस्थिता, रोचते]
उत्तरम् :
1. माता पुत्रेण सह भोजनकक्षे उपस्थिता। (माँ पुत्र के साथ भोजन-कक्ष में उपस्थित है।)
2. सा पुत्राय भोजनं यच्छति। (बह पुत्र के लिये खाना दे रही है।)
3. पुत्र: जननी पृच्छति-अद्य किं पचसि? (पुत्र माँ से पूछता है-आज क्या बना रही हो?)
4. जननी कथयति-अद्य मिष्ठान्नम् पचामि। (माँ कहती है-आज मिठाई बना रही हूँ।)
5. पुत्र: जननी कथयति-महयं मोदकं रोचते। (पुत्र माँ से कहता है-मुझे लड्डू अच्छा लगता है।)

प्रश्न: 15.
पञ्चसु संस्कृतवाक्येषु मञ्जूषायां/शब्दसूच्या प्रदत्तानां पदसहायतया अधः दत्तस्य चित्रस्य वर्णनं कुरुत-
(पाँच संस्कृत वाक्यों में मञ्जूषा/शब्दसूची में दिये हुए शब्दों की सहायता से नीचे दिये गये चित्र का वर्णन करो-)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 15
[मञ्जूषा/शब्दसूची-महापर्व, मिष्ठान्नम्, लक्ष्मीपूजनम्, अमावस्यायां, स्फोटक पदार्थान्, प्रज्ज्वालयति, गृहं, अलङ्कुर्वन्ति]
उत्तरम् :
1. इदं चित्रं हिन्दूनां महापर्व दीपावल्याः अस्ति। (यह चित्र हिन्दुओं के महान् त्योहार दीपावली का है।)
2. इदं पर्व कार्तिकमासस्य अमावस्यायां भवति। (यह त्योहार कार्तिक महीने की अमावस्या को होता है।)
3. अस्मिन् दिवसे जनाः स्वगृहाणि अलङ्कुर्वन्ति, दीपकान् प्रज्ज्वालयन्ति लक्ष्मीपूजनं च कुन्ति।
(इस दिन लोग अपने घरों को सजाते हैं, दीपकों को जलाते हैं और लक्ष्मी का पूजन करते हैं।)
4. सर्वे जनाः परस्परं मिष्ठान्न वितरन्ति। (सभी लोग आपस में मिठाई बाँटते हैं।)
5. अस्मिन चित्रे एका महिला स्वगृहे दीपान प्रज्ज्वालयति एक: बालक:च स्फोटकपदार्थान विस्फोटयति।
(इस चित्र में एक औरत अपने घर में दीपकों को जला रही है और एक बालक पराखे चला रहा है)

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम्

प्रश्न: 16.
पञ्चसंस्कृतवाक्येषु मञ्जूषायां प्रदत्तानां पदानां सहायतया चित्रस्य वर्णनं कुरुत –
(पाँच संस्कृत के वाक्यों में मञ्जूषा (शब्दसूची) में दिये शब्दों की सहायता से चित्र का वर्णन करो-)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 16
[मञ्जूषा/शब्दसूची-अतिविस्तृतः, धर्माणां, भारतवर्षे , षड्ऋतवः, उत्सवाः, पृथक्-पृथक्, आयोज्यन्ते, अस्माकम्]
उत्तरम् :
1. भारतबर्षम् अस्माकं देशः अस्ति। (भारत हमारा देश है।)
2. अयं देश: अतिविस्तृतः अस्ति। (यह देश अत्यधिक फैला हुआ है।)
3. अत्र षड्ऋतवः भवन्ति। (यहाँ छ: ऋतुएँ होती है।)
4. भारतवर्षे पृथक-पृथक धर्माणां जनाः निवसन्ति। (भारत में अलग-अलग धर्मों के लोग रहते हैं।)
5. अत्र बहवः उत्सवाः आयोज्यन्ते। (यहाँ बहुत से त्योहार मनाये जाते हैं।)

प्रश्न: 17.
चित्रं दृष्ट्वा दत्तानां शब्दानां सहायतया चित्रस्य वर्णनं पञ्चसंस्कृतवाक्येषु कुरुत –
(चित्र को देखकर दिये गये शब्दों की सहायता से चित्र का वर्णन पाँच संस्कृत वाक्यों में करो-)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 17
[मञ्जूषा/शब्दसूची-गृहस्य, दूरदर्शनम्, साधारण:. आसन्दिकायां, कुरुतः, वार्तालापं, स्वमित्रेण, आयाति]
उत्तरम् :
1. अस्मिन् चित्रे मोहन: स्वमित्रेण सह दूरदर्शनं पश्यति। (इस चित्र में मोहन अपने मित्र के साथ दूरदर्शन (टी. वी.) देख रहा है।)
2. दूरदर्शने कश्चित् समाचार: आयाति। (दूरदर्शन में कोई समाचार आ रहा है।)
3. तौ आसन्दिकायां तिष्ठतः। (वे दोनों कुर्सी पर बैठे हुए हैं।)
4. गृहस्य अयं कक्ष: साधारणः अस्ति। (घर का यह साधारण कमरा है)
5. तो दूरदर्शने आगतस्य समाचारस्य विषये वार्तालापं कुरुतः। (वे दोनों दूरदर्शन में आये समाचार के बारे में बात-चीत कर रहे हैं।)

प्रश्न: 18.
इदं चित्रम् आधृत्य मञ्जूषायाः/शब्दसूच्याः सहायतया उत्तरपुस्तिकायां पञ्च-संस्कृतवाक्यानि लिखत (इस चित्र के आधार पर मञ्जूषा/शब्द-सूची की सहायता से उत्तरपुस्तिका में पाँच संस्कृत-वाक्य लिखो-)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 18
[मञ्जूषा/शब्दसूची-रमा, पोलिकाः, पाकशालायां, पचति, सूप-ओदनं, स्वपरिवारेण, कृत्वा, तृप्तं, स्थिता, जनाः]
उत्तरम् :
1. इयं रमा अस्ति। (यह रमा है।)
2. सा पाकशालायां स्थिता। (वह रसोईघर में स्थित है।)
3. सा पोलिकाः सूप-ओदनं च पचति। (वह झोल और भात बना रही है।)
4. सा प्रतिदिनं स्वपरिवारेण सह भोजनं करोति। (वह प्रतिदिन अपने परिवार के साथ खाना खाती है।)
5. सर्वेः जनाः भोजनं कृत्वा तृप्तं भवन्ति। (सब लोग भोजन करके सन्तुष्ट हो जाते हैं।)

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम्

प्रश्न: 19.
अधोदत्तं चित्रम् आधृत्य मञ्जूषाया:/शब्दसूच्या: सहायतया उत्तरपुस्तिकायां पञ्चवाक्यानि सस्कृतभाषाया लिखत-नाचे दिये गये चित्र के आधार पर मञ्जूषा/शब्दसूची की सहायता से उत्तरपुस्तिका में पांच वाक्य संस्कृत भाषा में लिखो-)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 19
[मञ्जूषा/शब्दसूची – कञ्चुकं, सीव्यति, पादयाम, निपुणा, वस्त्राणि, सूचिकया, क्रीणन्ति, निर्मितानि]
उत्तरम् :
1. इयम् उमा अस्ति। (यह उमा है।)
2. सा सूचिकया वस्त्राणि सीव्यति। (वह सूई से (मशीन से) कपड़ों को सी रही है।)
3. सा कञ्चुकं पादयामं च सीव्यति। (वह कुर्ता और पाजामा सी रही है।)
4. सा स्वकार्ये निपुणा अस्ति। (वह अपने काम में होशियार है।)
5. जनाः तया निर्मितानि वस्त्राणि कीणन्ति। (लोग उसके द्वारा बने वस्त्रों को खरीदते हैं।)

प्रश्न: 20.
अध: दत्तं चित्रम् आधृत्य शब्दसूच्याः सहायतया पञ्च संस्कृतवाक्यानि उत्तरपुस्तिकायां लिखत (नीचे दिये गये चित्र के आधार पर शब्द-सूची की सहायता से पाँच संस्कृत के वाक्य उत्तरपुस्तिका में लिखो)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 20
[मञ्जूषा/शब्दसूची-आकाशे, खगान्, वृक्षे, निवसन्ति, नीडेषु, विचरन्ति, स्वनिर्मितेषु, सायंकाले, शोभते, स्वनीडान्।]
उत्तरम् :
1. अस्मिन् चित्रे वयं खगान् पश्यामः। (इस चित्र में हम चिड़ियों को देख रहे हैं।)
2. ते वृक्षे स्वनिर्मितेषु नीडेषु निवसन्ति। (वे पेड़ पर घोंसलों में रहती हैं।)
3. अस्मिन् चित्रे खगा: आकाशे विचरन्ति। (इस चित्र में चिड़ियाँ आकाश में उड़ रही हैं।)
4. सायंकाले ते सर्वे स्वनीडान् गच्छन्ति। (सन्ध्या के समय वे सब अपने घोंसलों को चली जाती हैं।)
5. खग: आकाशः शोभते। (पक्षियों से आकाश शोभित हो रहा है।)

प्रश्न: 21.
अधोदत्तं चित्रं पश्यत। मजषायाः/शब्दसच्याः सहायतया चित्रम् आधुत्य संस्कृतेन पञ्चवाक्यानि उत्तरपुस्तिकायां लिखत-(नीचे दिये गये चित्र को देखो। मञ्जूषा/शब्द-सूची की सहायता से चित्र के आधार पर संस्कृत में पाँच बाक्य उत्तरपुस्तिका में लिखो)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 21
[मञ्जूषा/शब्दसूची-वृष्टिजलेन, विद्यालयात्, आर्द्रः, मयूराः, मधुरगीतं, मेघाः, कोकिलः, वर्षाकाले, गायति]
उत्तरम् :
1. अस्मिन् चित्रे वृष्टिः भवति। (इस चित्र में वर्षा हो रही है।)
2. स: बालक: विद्यालयात् गृहं गच्छति। (वह बालक विद्यालय से घर जा रहा है।) 3. स: वृष्टिजलेन आईः भवति। (वह वर्षा के पानी से भीग रहा है।)
4. आकाशे मेघाः गर्जन्ति तान् च दृष्ट्वा मयूराः नृत्यन्ति। (आकाश में बादल गरजते हैं। उनको देखकर मोर नाच रहे हैं।)
5. वर्षाकाले कोकिल: मधुरंगीतं गायति। (वर्षा के समय में कोयल मीठा गाना गाती है।)

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम्

प्रश्न: 22.
अधः प्रदत्त चित्रम् आधृत्य मञ्जूषायां/शब्दसूच्यां सहायतया पञ्चसंस्कृतवाक्यानि उत्तरपुस्तिकायां लिखत-(नीचे दिये गये चित्र के आधार पर मञ्जूषा/शब्द-सूची में दिये गये शब्दों की सहायता से पाँच संस्कृत के वाक्य उत्तरपुस्तिका में लिखो।)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 22
[मञ्जूषा/शब्दसूची-शिक्षकः, बालकाः, श्यामपट्टे, आदरं, छात्रान्, त्रयः, पाठयति, कुर्वन्ति, शिक्षकस्य, कक्षायाम्।]
उत्तरम् :
1. इयं एक कक्षा कक्षः अस्ति। (यह एक कक्षा कक्ष है।)
2. कक्षायां त्रयः बालकाः पठन्ति। (कक्षा में तीन लड़के पढ़ रहे हैं।)
3. शिक्षकः तान् छात्रान् पाठयति। (अध्यापक उन विद्यार्थियों को पढ़ा रहे हैं।)
4. स: श्यामपट्टे लिखति। (बह श्यामपट्ट पर लिख रहे हैं।)
5. सर्वे छात्रा: शिक्षकस्य आदरं कुर्वन्ति। (सब विद्यार्थी अध्यापक जी का सम्मान करते हैं।)

प्रश्न: 23.
अधः मञ्जूषायां/शब्दसूच्यां प्रदत्तशब्दानां सहायतया ‘ग्राम्य जीवनम्’ इति विषयम् अधिकृत्य पञ्चवाक्येषु संस्कृतेन एकम् अनुच्छेदं लिखत-(नीचे मञ्जूषा/शब्द-सूची में दिये गये शब्दों की सहायता से ‘ग्राम्य जीवनम्’ विषय पर संस्कृत में पाँच वाक्यों का एक अनुच्छेद लिखो।)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 23
[मञ्जूषा/शब्दसूची- ग्रामीणाः, शुद्धं, स्वास्थ्यप्रदं, निश्छलं, ग्रामप्रधानः, जलवायुः, वस्तूनि, अतिसरलम्, लभन्ते]
उत्तरम् :
1. भारतवर्षम् ग्रामप्रधान: देशः अस्ति। (भारतवर्ष ग्राम प्रधान देश है।)
2. ये जनाः नामेषु निवसन्ति, ते ग्रामीणाः कथ्यन्ते। (जो लोग गाँव में रहते हैं, उन्हें ग्रामीण कहते हैं।)
3. ग्रामीणानां जीवनं निश्छलम् अतिसरलञ्च भवति। (ग्रामीणों का जीवन निश्छल और अति सरल होता है।)
4. अत्र जलवायुः शुद्धं स्वास्थ्यप्रदं च भवति। (यहाँ जलवायु शुद्ध और स्वास्थ्यप्रद होती है।)
5. अत: ते सदैव स्वास्थ्यप्रदानि वस्तूनि लभन्ते। (अत: वे सदैव स्वास्थ्यप्रद वस्तुएँ प्राप्त करते हैं।)

प्रश्न: 24.
‘वृक्षाणां महत्त्वम्’ इति विषयम् अधिकृत्य मञ्जूषाया/शब्दसूच्याः पदानि चित्त्वा पञ्चवाक्यानि संस्कृतभाषायां लिखत –
(‘वृक्षों का महत्त्व’ इस विषय पर मञ्जूषा /शब्द-सूची से शब्दों को चुनकर पाँच बाक्य संस्कृत भाषा में लिखो-)

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 24
[मञ्जूषा/शब्दसूची-पर्यावरणं, प्रयच्छन्ति, काष्ठानि, आघातं, गृहीत्वा, विमुञ्चन्ति, प्रसन्नाः, अस्मभ्यम्, औषधिम्।]
उत्तरम् :
1. वृक्षा: पर्यावरणं शुद्धं कुर्वन्ति। (वृक्ष पर्यावरण को शुद्ध करते हैं।)
2. वृक्षः वयं फलानि औषधिं च प्राप्नुमः। (वृक्षों से हम फल और औषधि प्राप्त करते हैं।)
3. देवदारुनिम्बादिवृक्षाः अस्मभ्यं काष्ठानि प्रयच्छन्ति ! (देवदारु, नीम आदि के वृक्ष हमें लकड़ी देते हैं।)
4. वृक्षाः परोपकाराय फलन्ति, आघातं सहन्ते तथापि प्रसन्नाः भवन्ति। (वृक्ष परोपकार के लिए फलते हैं, आघात सहते हैं फिर भी प्रसन्न होते हैं।)
5. वृक्षाः दूषितवायु गृहीत्वा शुद्धप्राणवायुं विमुञ्चन्ति। (वृक्ष दूषित वायु ग्रहण करके शुद्ध ऑक्सीजन छोड़ते हैं।)

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम्

प्रश्न: 25.
‘धेनुः’ इति विषयम् अधिकृत्य मञ्जूषायां प्रदत्तपदानां सहायतया पञ्चवाक्यानि संस्कृतेन लिखत –
(‘धेनु:’ विषय पर मञ्जूषा में दिये गये शब्दों की सहायता से पाँच वाक्य संस्कृत में लिखो-)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 25
[मञ्जूषा/शब्दसूची-शास्त्रेषु, नवनीतम्, गोमयेन, दधि, क्षेत्रस्य, भूमि:, घृतं, पोषयति, निदानं]
उत्तरम् :
1. धेनुः अस्मभ्यम् अति उपयोगी पशुः अस्ति। (गाय हमारे लिए अति उपयोगी पशु है।)
2. अस्याः महत्त्व शास्त्रेषु अपि वर्णितम्। (इसका महत्त्व शास्त्रों में भी वर्णित है।)
3. यथा माता बालकान् पालयति तथैव धेनुरपि स्वदुग्धेन अस्मान् पोषयति। (जैसे माता अपने बालक का पालन करती है वैसे ही गाय अपने दूध से हमारा पोषण करती है।)
4. अस्याः दुग्धेन दधि, घृतं नवनीतं च प्राप्यन्ते। (इसके दूध से दही, घी और मक्खन प्राप्त होता है।)
5. अस्याः गोमयेन क्षेत्रस्य भूमिः उर्वरा भवति, गोमूत्रेण च नानाविध-रोगाणां निदानं क्रियते। (इसके गोबर से खेत की भूमि उपजाऊ होती है और गोमूत्र से अनेक रोगों का निदान किया जाता है।)

JAC Class 9 Sanskrit रचना पत्र-लेखनम्

Jharkhand Board JAC Class 9 Sanskrit Solutions रचना पत्र-लेखनम् Questions and Answers, Notes Pdf.

JAC Board Class 9th Sanskrit रचना पत्र-लेखनम्

आवश्यक निर्देश – कक्षा IX की परीक्षा में संस्कृत के प्रश्न-पत्र में संस्कृत भाषा में सरल प्रार्थना-पत्र लिखने को कहा जाता है। यहाँ संस्कृत में कुछ प्रार्थना-पत्र दिये जा रहे हैं।

लेखन-विधि – जिन्हें हिन्दी में पत्र-लिखने का अभ्यास है, उन्हें संस्कृत में पत्र लिखने में विशेष असुविधा नहीं होगी। पत्र लिखते समय निम्न बिन्दुओं पर विशेष ध्यान दें –
1. पत्र में सरल भाषा और छोटे-छोटे वाक्यों का प्रयोग करना चाहिए।
2. जिस उद्देश्य से आप पत्र लिख रहे हैं, उसका स्पष्ट उल्लेख करें।
3. आवेदन-पत्र में बायीं ओर सम्मानसूचक शब्दों के साथ अधिकारी (प्रधानाचार्य आदि) का पद-नाम लिखें। इसमें सम्बोधन कारक का प्रयोग करना चाहिए। सम्मान व्यक्त करने के लिए आप बहुवचन का भी प्रयोग कर सकते हैं। इसके नीचे अधिकारी के कार्यालय (विद्यालय आदि) का पता लिखें।
4. अगली पंक्ति में पुनः महोदयाः/श्रीमन्तः/श्रीमत्यः आदि लिखकर अधिकारी को सम्बोधित करें। उसकी अगली पंक्ति में अपना निवेदन लिखना प्रारम्भ करें।
5. अन्त में बायीं ओर आवेदन का दिनांक लिखें। दाहिनी ओर अपना नाम व पता निम्नवत् लिखें –

JAC Class 9 Sanskrit रचना पत्र-लेखनम् 1

6. निमन्त्रण आदि से सम्बन्धित व्यावहारिक पत्रों में पहले ऊपर दाहिनी ओर प्रेषण-स्थान का नाम ‘त:’ लगाकर … (जयपुरतः, भरतपुरतः आदि) लिखें।
7. आजकल निमन्त्रण-पत्र प्रायः छपवाये जाते हैं, जिनमें प्राप्तकर्ता का नाम-पता बाद में आप लिखें।
8. पत्र की समाप्ति के बाद बायीं ओर दिनांक तथा दाहिनी ओर ‘भवताम् अनुचरः’, ‘निवेदकः’, ‘विनीतः’ आदि लिखकर नाम लिखें। उसके नीचे बायीं ओर प्राप्तकर्ता का नाम तथा पता लिखें।
9. जहाँ संख्या की आवश्यकता हो वहाँ शब्दों (एकः, द्वौ आदि) की अपेक्षा अंकों (1, 2 आदि) का प्रयोग करें। हिन्दी में प्रयुक्त होने वाले अंक मूलत: संस्कृत के ही हैं, अतः इनका प्रयोग निःसंकोच कर सकते हैं। उदाहरणार्थ-आपको . लिखना है-‘दो दिन का अवकाश।’ इसे संस्कृत में अनेक प्रकार से लिख सकते हैं; जैसे –
(क) दिनद्वयावधिकः अवकाशः
(ग) दिनद्वयात्मकः अवकाशः
(ख) 2 दिनावधिः अवकाशः
(घ) 2 दिनात्मकः अवकाशः

10. साधारण-पत्रों में हिन्दी में प्रचलित विधि का ही अनुकरण करें। प्रारम्भ में दाहिने कोने पर अपने स्थान (ग्राम, नगर आदि) का नाम तथा उसके नीचे दिनांक लिखें। उचित सम्बोधन तथा अभिवादन के साथ पत्र प्रारम्भ करें। अन्त में पत्र को समाप्त करते हुए, पुनः दाहिने कोने पर अपना नाम तथा पूरा पता लिख दें।

विशेष – प्रार्थना-पत्र संकेताधारित होंगे। संकेताधारित प्रार्थना-पत्रों को निम्न चार प्रकार से लिखा जा सकता है। सांकेतिक शब्द तथा सांकेतिक पंक्तियाँ सहायतार्थ होती हैं न कि पूर्ण विषयवस्तु। अतः विद्यार्थी इस बात का विशेष ध्यान रखें।

JAC Class 9 Sanskrit रचना पत्र-लेखनम्

1. प्रार्थना-पत्र को इस प्रकार से पूछा जा सकता है –
प्रश्न : स्वकीयं मनोजं मत्वा रा.उ. मा. वि. अलवरस्य प्रधानाचार्यमहोदयं शुल्कमुक्त्यर्थं प्रार्थना-पत्रं अधोलिखित शब्दानाम् अवलम्बनं कृत्वा लिखत-(स्वयं को मनोज मानकर रा.उ.मा. वि. अलवर के प्रधानाचार्य महोदय को शुल्क-मुक्ति के लिए प्रार्थना-पत्र निम्नलिखित शब्दों की सहायता लेकर लिखिए-)

[संकेतसूची/मञ्जूषा – प्रधानाचार्यमहोदयाः, भवतां, नम्रनिवेदनमस्ति, कृषकपुत्रः, आर्थिकदशा, शिक्षणशुल्कम् एवम् अन्यानि, प्रदातुं शक्नोमि, प्रदातव्या, चरणचञ्चरीकः, मनोजकुमारः।]

शुल्कमुक्त्यर्थं प्रार्थना-पत्रम्।

उत्तरम् :
सेवायाम्,
श्रीमन्तः प्रधानाचार्यमहोदया:
रा. उ. मा. वि.
अलवरम्।
विषय: – शिक्षण-शुल्क-मुक्त्यर्थं प्रार्थना-पत्रम्।

महोदयाः,
भवतां चरणकमलेषु सविनयं नम्रनिवेदनमस्ति यदहमेक: ग्रामीण: कृषकपुत्रः अस्मि। मम आर्थिकदशा न अस्ति ईदृशी यदहं विद्यालयस्य शिक्षणशुल्कम् एवम् अन्यानि प्रदेयानि शुल्कानि प्रदातुं शक्नोमि। अतः कृपया शुल्कमुक्तिम् प्रदाय अनुगृह्णन्तु माम् भवन्तः।

भवताम् चरणचञ्चरीकः
मनोजकुमारः
कक्षा IX

दिनांक : 11-7-20_ _

हिन्दी-अनुवाद

सेवा में,
श्रीमान प्रधानाचार्य महोदय,
रा. उ. मा. वि.
अलवर।

विषय – शिक्षण-शुल्क-मुक्ति के लिए प्रार्थना-पत्र।

महोदय,
आपके चरण-कमलों में सविनय नम्र निवेदन है कि मैं ग्रामीण किसान का पुत्र हूँ। मेरी आर्थिक दशा ऐसी नहीं है कि मैं विद्यालय का शिक्षण शुल्क एवं अन्य दिये जाने योग्य शुल्क देने में समर्थ हो सकूँ। अतः कृपा करके शुल्क से मुक्ति प्रदान कर अनुगृहीत करें।

आपके चरणों का सेवक
मनोज कुमार
कक्षा IX

दिनांक : 11-7-20_ _

JAC Class 9 Sanskrit रचना पत्र-लेखनम्

2. ऊपर लिखे प्रार्थना-पत्र को इस प्रकार से भी पूछा जा सकता है –
प्रश्नः स्वकीयं मनोजं मत्वा रा.उ.मा.वि. अलवरस्य प्रधानाचार्यमहोदयम् अधोलिखितानां सङ्केतानाम् आधारेण प्रार्थना-पत्रं लिखत-(स्वयं को मनोज मानकर रा. उ. मा. वि. अलवर के प्रधानाचार्य महोदय को निम्नलिखित सङ्केतों के आधार पर प्रार्थना-पत्र लिखिए-)
ध्यातव्य-(प्रार्थना-पत्र संख्या 2 में प्रार्थना-पत्र लिखने का कारण अर्थात् प्रार्थना-पत्र किसलिए लिखना है, वह हेतु नहीं बताया गया है। अत: छात्रों को सांकेतिक पंक्तियों से प्रार्थना-पत्र के हेतु का चुनाव स्वयं करना है तथा उसी विषय पर प्रार्थना-पत्र लिखना है।)

सेवायाम्
श्रीमन्तः ………..
रा. उ. मा. वि.
अलवरम्
महोदयाः,
भवतां …………. नम्रनिवेदनमस्ति ……………. कृषकपुत्रः ……………. आर्थिकदशा …………… शिक्षणशुल्कम् एवम् अन्यानि प्रदेयानि.. प्रदातुं शक्नोमि. शुल्कमुक्तिम् स्वीकृत्य अगृह्णन्तु माम् भवन्तः।

चरणचञ्चरीकः
………….
कक्षा IX

दिनांक: ………….

नोट – उपर्युक्त सङ्केत पंक्तियों को पढ़कर पता चलता है कि प्रार्थना-पत्र शुल्क-मुक्ति के लिए लिखना है।
उत्तरम् :
प्रार्थना-पत्र संख्या 1 के उत्तर की तरह लिखें।

JAC Class 9 Sanskrit रचना पत्र-लेखनम्

3. ऊपर लिखे प्रार्थना-पत्र को इस प्रकार से भी पूछा जा सकता है –
प्रश्नः स्वकीयं मनोज मत्वा रा. उ. मा. वि. अलवरस्य प्रधानाचार्यमहोदयम् अधोलिखितानां शब्दसंकेतानाम् अवलम्बनं कृत्वा प्रार्थना-पत्रं लिखत-(स्वयं को मनोज मानकर रा. उ. मा. वि. अलवर के प्रधानाचार्य महोदय को निम्नलिखित शब्द संकेतों की सहायता लेकर प्रार्थना-पत्र लिखिए-)

[सङ्केतसूची-भवतां, निवेदनमस्ति, कृषकपुत्रः आर्थिकदशा, प्रदातुं, प्रदातव्या।]

श्रीमन्तः ………….
महोदयाः,
…………….. चरणकमलेषु …………….. अहम् एकः ग्रामीण: ……………… न अस्ति ईदशी यदहं.. .”प्रदेयानि शुल्कानि ……………….. शुल्कमुक्तिः ………………

भवताम् …………….
मनोज कुमारः
कक्षा IX

दिनांकः ……….

नोट – इस प्रार्थना-पत्र में भी प्रार्थना-पत्र का हेतु (विषय) नहीं दिया गया है। अतः छात्रों को स्वयं संकेत पंक्तियों को पढ़कर पता लगाना है कि प्रार्थना-पत्र किस विषय पर लिखना है।
अत: सांकेतिक पंक्तियाँ पढ़कर पता चलता है कि प्रार्थना-पत्र शुल्क-मुक्ति के लिए लिखना है।
उत्तरम् :
प्रार्थना-पत्र संख्या 1 के उत्तर की तरह लिखें ।

4. ऊपर लिखे प्रार्थना-पत्र को इस प्रकार भी पूछा जा सकता है –
प्रश्न: – शुल्कमुक्तिप्रदानार्थं प्रधानाचार्य प्रति प्रार्थना-पत्रं सङ्केतसूच्याः उचितपदैः पूरयत-(शुल्कमुक्ति के लिए प्रधानाचार्य को प्रार्थना-पत्र सङ्केत सूची के उचित शब्दों से पूर्ण कीजिए-)
[संकेत सूची/मञ्जूषा-कृषकपुत्रः, प्रदातुं शक्नोमि, भवतां, मनोजकुमारः, नम्रनिवेदनमस्ति, प्रदाय, आर्थिकदशाः चरणचञ्चरीकः, शिक्षणशुल्कम् एवम् अन्यानि, प्रधानाचार्यमहोदया:।]

सेवायाम्,
श्रीमन्त: …………
रा. उ. मा. वि.
अलवरम्।

महोदया:,
………………. चरण कमलेषु सविनयं ………….. यदहमेकः ग्रामीण: …………. अस्मि। मम ………. नास्तीदृशी यदहं विद्यालयस्य …………… प्रदेयानि शुल्कानि ……………. । अत: कृपया शुल्कमुक्तिम् …………….. अनुगृह्णन्तु मां भवन्तः।

भवताम् ………….
…………….
कक्षा IX

दिनांक: ……….
उत्तरम् :
प्रार्थना-पत्र संख्या 1 के उत्तर की तरह लिखें।
नोट – चौथे प्रकार के प्रार्थना-पत्र-लेखन को इस पासबुक में लिखा गया है। लेकिन विद्यार्थी उपर्युक्त प्रार्थना-पत्र-लेखन के तरीकों को भी ध्यान में रखें एवं प्रार्थना-पत्रों को भली-भाँति स्मरण करें ताकि प्रश्नानुसार उत्तर दिया जा सके।
प्रार्थना – पत्र में रिक्त स्थान होंगे जिन्हें मञ्जूषा (तालिका) में दिए गए शब्दों से भरकर पूर्ण करना होगा। परीक्षा का यही पूर्ण प्रार्थना-पत्र का उत्तर होगा। अतः यहाँ कुछ प्रार्थना-पत्रों को प्रस्तुत किया जा रहा है।

JAC Class 9 Sanskrit रचना पत्र-लेखनम्

प्रश्नः 1.
अस्वस्थतायाः कारणात् दिवसत्रयस्य अवकाशार्थं प्रार्थना-पत्रं मञ्जूषायाः उचितपदैः पूरयत।
(बीमारी के कारण तीन दिन के अवकाश हेतु प्रार्थना-पत्र मञ्जूषा के उचित शब्दों से.पूर्ण कीजिए।)
सेवायाम्,
…………………… प्रधानाचार्यमहोदयाः,
रा. उ. मा. वि. ……………………
भरतपुरम्।

विषयः – दिनत्रयस्य अवकाशार्थं प्रार्थना-पत्रम्।

महोदयाः,
सविनयं ………………. यत् अद्य अहंशीतज्वरेण ……………… अस्मात् कारणात ……………. यावत् विद्यालये ………….. न शक्नोमि। अतः …………… यत् दि. 11-5-20_ _ तः 13-5-20_ _ पर्यन्त दिनत्रयस्य अवकाशं …………… मामनुगृहीष्यन्ति …………….।

भवदाज्ञाकारी …………
सुदर्शनः
कक्षा 9 (जी)

दिनांक 11-5-20_ _

[संकेत सूची/मजपा-निवेदयामि, भवन्तः, श्रीमन्तः, स्वीकृत्य, विद्यालयः, प्रार्थये, दिनत्रयस्य, शिष्यः, पीडितोऽस्मि, । उपस्थातुम्।]
उत्तरम् :

अवकाशाय प्रार्थना-पत्रम्

सेवायाम्,
श्रीमन्तः प्रधानाचार्यमहोदयाः,
रा. उ. मा. वि.,
भरतपुरम्।

विषयः – दिनत्रयस्य अवकाशार्थं प्रार्थना-पत्रम्।

महोदयाः,
सविनयं निवेदयामि यत् अद्य अहं शीतज्वरेण पीडितोऽस्मि। अस्मात् कारणात् अहं दिनत्रयं यावत् विद्यालये उपस्थातुं न शक्नोमि। अतः प्रार्थये यत् दि. 11-5-20_ _तः 13-5-20_ _ पर्यन्त दिनत्रयस्य अवकाशं स्वीकृत्य मामनुगृहीष्यन्ति भवन्तः।
दिनांक : 11-5-20_ _

भवदाज्ञाकारी शिष्यः
सुदर्शनः
कक्षा 9 (जी)

हिन्दी-अनुवाद
अवकाश के लिए प्रार्थना-पत्र

सेवा में,
श्रीमान् प्रधानाचार्य महोदय,

राज. उ. माध्य. विद्यालय,
भरतपुर।

विषय – तीन दिन के अवकाश हेतु प्रार्थना-पत्र।

महोदय,
सविनय निवेदन है कि आज मैं शीतज्वर से पीड़ित हैं। इस कारण से मैं तीन दिन तक विद्यालय में उपस्थित नहीं हो सकता हूँ। इसलिए प्रार्थना करता हूँ कि दिनांक 11-5-20_ _ से 13-5-20_ _ तक तीन दिन का अवकाश स्वीकृत कर आप मुझ पर अनुग्रह करेंगे।
दिनांक : 11-5-20_ _

आपका आज्ञाकारी शिष्य
सुदर्शन
कक्षा 9 (जी)

JAC Class 9 Sanskrit रचना पत्र-लेखनम्

प्रश्न 2.
शुल्कमुक्त्यर्थं प्रार्थना-पत्रं मञ्जूषायां प्रदत्तैः शब्दैः पूरयत।
(शुल्क-मुक्ति के लिए प्रार्थना-पत्र मञ्जूषा में दिए गए शब्दों से पूर्ण कीजिए।)
सेवायाम्,
श्रीमन्तः प्रधानाचार्यमहोदयाः,
महाराजा बदनसिंह उ. मा. विद्यालयः,
भरतपुरम्।

विषयः – शिक्षणशुल्कमुक्तये प्रार्थना-पत्रम्।

महोदयाः,
सविनयं प्रार्थये यदहं श्रीमतां विद्यालये ……………….. छत्रोत्रोऽस्मि। मम …………… आर्थिकस्थितिः शोचनीयाऽस्ति। मम पिता …………. प्रतिदिवसं कार्ये केवलं पञ्चाशद् रूप्यकाणाम् …………….. भवति। तेन …………… पालन-पोषणञ्च कथमपि भवितुं न शक्नोति। अतः अहं …………… शिक्षणशुल्क… असमर्थोऽस्मि। गतवर्षे मम शिक्षणशुल्क-मुक्तिः ………….. । अष्टमकक्षायाः ……………. अहं प्रथमश्रेण्याम् उत्तीर्णोऽभवम्।
अतः पुनः निवेदनमस्ति यत् भवन्तः अध्ययने मम रुचिम् अवलोक्य मह्यं शिक्षणशुल्कात् मुक्ति प्रदाय अनुग्रहीष्यन्ति।

दिनांक : 11-8-20_ _

………. शिष्यः।
सुरेशचन्द्रः
कक्षा 9 (स)

[संकेत सूची/मञ्जूषा – आसीत्, भक्दाज्ञाकारी, विद्यालयस्य, पितुः, अर्जनमेव, नवमकक्षायाः, वृद्धोऽस्ति, परिवारस्य, परीक्षायाम, प्रदातुम्।]
उत्तरम् :

शुल्कमुक्त्यर्थं प्रार्थना-पत्रम्

सेवायाम्;
श्रीमन्तः प्रधानाचार्यमहोदयाः,
महाराजा बदनसिंह उ. मा. विद्यालयः,
भरतपुरम्।

विषयः – शिक्षणशुल्कमुक्तये प्रार्थनापत्रम्।

महोदयाः,
संविनयं प्रार्थये यदहं श्रीमतां विद्यालये नवमकक्षायाः छात्रोऽस्मि। मम पितुः आर्थिकस्थितिः शोचनीयाऽस्ति। मम पिता वद्धोऽस्ति, प्रतिदिवसं केवलं पञ्चाशद रूप्यकाणाम अर्जनमेव भवति। तेन परिवारस्य पालन-पोषणञ्च शक्नोति। अतः अहं विद्यालयस्य शिक्षणशुल्कं प्रदातुम् असमर्थोऽस्मि। गतवर्षे मम शिक्षणशुल्क-मुक्तिः स्वीकृता आसीत्। अष्टम-कक्षायाः परीक्षायाम् अहं प्रथमश्रेण्याम् उत्तीर्णोऽभवम्।
अतः पुनः निवेदनमस्ति यत् भवन्तः अध्ययने मम रुचिम् अवलोक्य मह्यं शिक्षणशुल्कात् मुक्ति प्रदाय अनुग्रहीष्यन्ति।

दिनांक : 11-8-20_ _

भवदाज्ञाकारी शिष्यः
सुरेशचन्द्रः
कक्षा 9 (स)

हिन्दी-अनुवाद
शुल्क-मुक्ति के लिए प्रार्थना-पत्र

सेवा में,
श्रीमान् प्रधानाचार्य महोदय,
महाराजा बदनसिंह उ. मा. विद्यालय,
भरतपुर।

विषय – शिक्षण-शुल्क-मुक्ति के लिए प्रार्थना-पत्र।

महोदय,
सविनय निवेदन है कि मैं श्रीमानजी के विद्यालय में नौवीं कक्षा का छात्र हूँ। मेरे पिता की आर्थिक स्थिति शोचनीय है। कार्य में केवल पचास रुपये कमा पाते हैं। उससे परिवार का पालन-पोषण किसी प्रकार भी नहीं हो सकता है। इसलिए मैं विद्यालय का शिक्षण शुल्क देने में असमर्थ हूँ। गतवर्ष मेरी शिक्षण-शुल्क-मुक्ति स्वीकार हुई थी। आठवीं कक्षा की परीक्षा में मैं प्रथम श्रेणी में उत्तीर्ण हुआ था।
इसलिए पुनः निवेदन है कि आप अध्ययन में मेरी रुचि को देखकर मुझे शिक्षण-शुल्क से मुक्ति प्रदान कर अनुगृहीत करेंगे।

दिनांकः 11-8–20_ _

आपका आज्ञाकारी शिष्य
सुरेशचन्द्र
कक्षा 9 (स)

JAC Class 9 Sanskrit रचना पत्र-लेखनम्

प्रश्न: 3.
ज्येष्ठभ्रातुः विवाहकारणात् दिनद्वयस्य अवकाशार्थं प्रार्थना-पत्रं मञ्जूषायाः उचितपदैः पूरयत।
(बड़े भाई के विवाह के कारण से दो दिन के अवकाश के लिए प्रार्थना-पत्र मञ्जूषा के उचित शब्दों से पूर्ण कीजिए।)
सेवायाम्,
श्रीमन्त: प्रधानाचार्यमहोदया:
राजकीयः उच्चः ……………… विद्यालयः,
जोधपुरम्।

विषयः – दिनद्वयस्य …………. प्रार्थना-पत्रम्।

……………..
सविनयं निवेदनम् …………. यत् मम ज्येष्ठभ्रातुः ……….. 16-5-20_ _ दिनाङ्के. …………..। एतत् कारणात् दिनद्वयं यावद् अहं स्वकक्षायामुपस्थातुं न………………।
अत: …………. यत् 16-5-20_ _ दिनाङ्कतः 17-5-20_ _ दिनाङ्कपर्यन्तं …………… अवकाशं स्वीकृत्य माम् अनुग्रहीष्यन्ति ……….।

सधन्यवादम्।
दिनाङ्कः 16-5-20_ _

भवदीयः शिष्यः
भारतः शर्मा
(कक्षा-9)

[संकेत सूची/मञ्जूषा-दिनद्वयस्य, श्रीमन्तः, निवेदनमस्ति, निश्चितः, शक्नोमि, माध्यमिकः, महोदयाः, पाणिग्रहणसंस्कारः, अस्ति, अवकाशार्थम्।]
उत्तरम् :

अवकाशाय प्रार्थना-पत्रम्

सेवायाम्,
श्रीमन्तः प्रधानाचार्यमहोदया:,
राजकीयः उच्च माध्यमिक विद्यालयः,
जोधपुरम्।

विषयः – दिनद्वयस्य अवकाशार्थं प्रार्थना-पत्रम्।

महोदया:,
सविनयं निवेदनम् अस्ति यत् मम ज्येष्ठभ्रातुः पाणिग्रहणसंस्कारः 16-5-20_ _ दिनाङ्के निश्चितः। एतत् कारणात् दिनद्वयं यावद् अहं स्वकक्षायामुपस्थातुं न शक्नोमि।
अतः निवेदनमस्ति यत् 16-5-20_ _ दिनाङ्कतः 17-5-20_ _ दिनाङ्कपर्यन्तं दिनद्वयस्य अवकाशं स्वीकृत्य माम् अनुग्रहीष्यन्ति श्रीमन्तः।
सधन्यवादम्।
दिनाङ्कः 16-5-20_ _

भवदीयः शिष्यः
भारत: शर्मा
(कक्षा-9)

हिन्दी-अनुवाद
अवकाश के लिए प्रार्थना-पत्र

सेवा में,
श्रीमान् प्रधानाचार्य महोदय,
राजकीय उच्च माध्यमिक विद्यालय,
जोधपुर।

विषय – दो दिन के अवकाश के लिए प्रार्थना-पत्र।

महोदय,
सविनय निवेदन है कि मेरे बड़े भाई की शादी दिनांक 16-5-20_ _ को निश्चित हुई है। इस कारण से दो दिन तक मैं अपनी कक्षा में उपस्थित नहीं हो सकता हूँ।
अतः निवेदन है कि दिनांक 16-5-20_ _ से 17-5-20_ _ तक दो दिन का अवकाश स्वीकृत कर श्रीमान् मुझ पर अनुग्रह करेंगे।
सधन्यवाद।
दिनांक 16-5-20_

आपका शिष्य
भारत शर्मा
(कक्षा-9)

JAC Class 9 Sanskrit रचना पत्र-लेखनम्

प्रश्नः 4.
चरित्र-प्रमाण-पत्र-प्राप्त्यर्थं प्रार्थना-पत्रं मञ्जूषायाः उचितपदैः पूरयत।
(चरित्र-प्रमाण-पत्र प्राप्त करने के लिए प्रार्थना-पत्र मञ्जूषा के उचित शब्दों से पूर्ण कीजिए।)
………………
श्रीमन्तः …………
राजकीयः उच्च माध्यमिक विद्यालयः,
जयपुरम्।

विषयः – चरित्र-प्रमाण-पत्र-प्राप्त्यर्थं प्रार्थना-पत्रम्।

महोदयाः,
सविनयं ………… अस्ति यत् अहं आंग्ल ………… वाद-विवाद …………. भागं ग्रहीतुम् इच्छामि। एतत् …………. चरित्र-प्रमाण ………….. आवश्यकता………………
अतः प्रार्थना अस्ति यत् मह्यं चरित्र-प्रमाण-पत्रं ……. अनुग्रहीष्यन्ति …………….. ।

सधन्यवादम्।
दिनांक: 7-9-20_ _

भवदाज्ञाकारी शिष्यः
अनूपः
(नवम् कक्षा)

[संकेत सूची/मञ्जूषा-प्रदाय, भाषया, पत्रस्य, भवन्तः, प्रधानाचार्य महोदयाः, निवेदनम्, सेवायाम्, कारणात्, वर्तते, । प्रतियोगितायाम्।]

चरित्र-प्रमाण-पत्राय प्रार्थना-पत्रम्

उत्तरम् :
सेवायाम्,
श्रीमन्तः प्रधानाचार्यमहोदयाः,
राजकीयः उच्च-माध्यमिक-विद्यालयः,
जयपुरम्।

विषयः – चरित्र-प्रमाण-पत्र-प्राप्त्यर्थं प्रार्थना–पत्रम्।

महोदयाः,
सविनयं निवेदनम् अस्ति यत् अहम् आंग्लभाषया वाद-विवादप्रतियोगितायां भागं ग्रहीतुम् इच्छामि। एतत् कारणात् चरित्र-प्रमाण-पत्रस्य आवश्यकता वर्तते।
अतः प्रार्थना अस्ति यत् मह्यं चरित्र-प्रमाण-पत्रं प्रदाय अनुग्रहीष्यन्ति भवन्तः। सधन्यवादम्।

दिनांक : 7-9-20_ _

भवदाज्ञाकारी शिष्यः
अनूपः
(नवम् कक्षा)

हिन्दी-अनुवाद
चरित्र-प्रमाण-पत्र के लिए प्रार्थना-पत्र

सेवा में,
श्रीमान् प्रधानाचार्य महोदय,
राजकीय उच्च माध्यमिक विद्यालय,
जयपुर।

विषय – चरित्र-प्रमाण-पत्र प्राप्त करने के लिए प्रार्थना-पत्र।

महोदय,
सविनय निवेदन है कि मैं अंग्रेजी भाषा की वाद-विवाद प्रतियोगिता में भाग लेना चाहता हूँ। इस कारण से चरित्र-प्रमाण-पत्र की आवश्यकता है।
अतः प्रार्थना है कि आप चरित्र-प्रमाण-पत्र देकर मुझे अनुग्रहीत करेंगे।

दिनांक : 7-9-20_ _

आपका आज्ञाकारी शिष्य
अनूप
(कक्षा नवमी)

JAC Class 9 Sanskrit रचना पत्र-लेखनम्

प्रश्नः 5.
मातुः सेवार्थं दिनत्रयस्य अवकाशाय प्रार्थना-पत्रं मञ्जूषायाः उचितपदैः पूरयत।
(माता की सेवा के लिए तीन दिन के अवकाश हेतु प्रार्थना-पत्र मञ्जूषा के उचित शब्दों से पूर्ण कीजिए।)
………….
श्रीमन्तः प्रधानाचार्यमहोदयाः,
………………. उच्च माध्यमिक-विद्यालयः,
अजयमेरुः।

विषयः – दिनत्रयस्य ……. प्रार्थना-पत्रम्।

महोदयाः,
………….. निवेदनम् अस्ति यत् …………… गतदिवसात् शीतज्वरेण ………… अस्ति। एतस्मात् कारणात् अहं विद्यालयं …………….. न शक्नोमि। अतः कृपया 7-7-20_ _ दिनांकतः 9-7-20_ _दिनांक ………… दिनत्रयस्य अवकाशं……………. अनुग्रहीष्यन्ति श्रीमन्तः।
सधन्यवादम्।
दिनांकः 7-7-20_ _

भवदाज्ञाकारी शिष्य
रमनः
(नवम् कक्षा)

[संकेतसूची/मजूषा-मम, माम् पर्यन्तम्, माता, अवकाशार्थम्, राजकीय, आगन्तुम, पीडिता, स्वीकृत्य, सविनयम्, सेवायाम्।]
उत्तरम् :

अवकाशाय प्रार्थना-पत्रम्

सेवायाम्,
श्रीमन्तः
प्रधानाचार्यमहोदयाः,
राजकीय उच्च माध्यमिक विद्यालयः,
अजयमेरुः।

विषयः – दिनत्रयस्य अवकाशार्थं प्रार्थना-पत्रम्।

महोदयाः,
सविनयं निवेदनम् अस्ति यत् मम माता गतदिवसात् शीतज्वरेण पीडिता अस्ति। एतस्मात् कारणात् अहं विद्यालयम् आगन्तुं न शक्नोमि। अतः कृपया 7-7-20_ _ दिनांकत: 9-7-20_ _ दिनांकपर्यन्तं दिनत्रयस्य अवकाशं स्वीकृत्य माम् अनुग्रहीष्यन्ति श्रीमन्तः।
सधन्यवादम्।
दिनांक: 7-7-20_ _

भवदाज्ञाकारी शिष्यः
रमनः
(नवम् कक्षा)

हिन्दी-अनुवाद
अवकाश के लिए प्रार्थना-पत्र

सेवा में,
श्रीमान् प्रधानाचार्य महोदय,
राजकीय उच्च माध्यमिक विद्यालय,
अजमेर।

विषय – तीन दिन के अवकाश हेतु प्रार्थना-पत्र ।

महोदय,

सविनय निवेदन है कि मेरी माताजी कल से बुखार से पीड़ित हैं। इस कारण मैं विद्यालय नहीं आ सकता हूँ। कृपया
दिनांक 7-7-20_ _ से दिनांक 9-7-20_ _ तक तीन दिन का अवकाश स्वीकृत कर आप मुझे अनुगृहीत करेंगे।
सधन्यवाद।

दिनांक 7-7-20_ _

आपका आज्ञाकारी शिष्य
रमन
(कक्षा नवमी)

JAC Class 9 Sanskrit रचना पत्र-लेखनम्

प्रश्न: 6.
स्थानान्तरण-प्रमाण-पत्रं प्राप्तुं प्रार्थना-पत्रं मञ्जूषायाः चितपदैः पूरयत।
(स्थानान्तरण-प्रमाण-पत्र प्राप्त करने के लिए प्रार्थना-पत्र मञ्जूषा के उचित शब्दों से पूर्ण कीजिए।)

सेवायाम्,
श्रीमन्तः प्रधानाचार्यमहोदयाः,
राजकीय उच्च माध्यमिक विद्यालयः,
…………….।

विषयः – ………… प्रमाण-पत्रं प्राप्तं प्रार्थना-पत्रम।

महोदयाः,
सविनयं निवेदनम् अस्ति यत् मम पिता अत्र ……………. अस्ति। …………… तस्य स्थानान्तरणं ……………. अभवत्। मम ………………… मम पित्रा सह भरतपुरम् गमिष्यति। अहम् अस्मात् ………………. अष्टमकक्षाम् उत्तीर्णवान्, नवमकक्षायाम् अहं भरतपुरे ………………..। अतः मह्यं स्थानान्तरण-प्रमाण-पत्रं…………….. अनुग्रहीष्यन्ति भवन्तः इति।

सधन्यवादम्।
दिनांक 6 – 4 – 20_ _

…………….. शिष्यः
रामकुमारः
(नवम् कक्षा)

[सकत सची/मञ्जूषा-स्थानान्तरणम्, लिपिकः, पठिष्यामि, अधुना, दौसानगरम, भरतपुरम, परिवारः,प्रदाय, विद्यालयात, भवदाज्ञाकारी]

उत्तरम् :

स्थानान्तरण-प्रमाण-पत्राय प्रार्थना-पत्रम्

सेवायाम्,
श्रीमन्तः प्रधानाचार्यमहोदयाः,
राजकीय उच्च माध्यमिक विद्यालयः,
दौसानगरम्।

विषय – स्थानान्तरण-प्रमाण-पत्रं प्राप्तुं प्रार्थना-पत्रम्।

महोदयाः,
सविनयं निवेदनम् अस्ति यत् मम पिता अत्र लिपिकः अस्ति। अधुना तस्य स्थानान्तरणं भरतपुरम् अभवत्। मम परिवारः मम पित्रा सह भरतपुरं गमिष्यति। अहम् अस्मात् विद्यालयात् अष्टमकक्षाम् उत्तीर्णवान्, नवमकक्षायाम् अहं भरतपुरे पठिष्यामि। अतः मह्यं स्थानान्तरण-प्रमाण-पत्रं प्रदाय अनुग्रहीष्यन्ति भवन्तः इति ।
सधन्यवादम्।
दिनांक 6-4-20_ _

भवदाज्ञाकारी शिष्यः
रामकुमारः
(नवम् कक्षा)

हिन्दी-अनुवाद
स्थानान्तरण-प्रमाण-पत्र के लिए प्रार्थना-पत्र

सेवा में,
श्रीमान् प्रधानाचार्य महोदय,
राजकीय उच्च माध्यमिक विद्यालय,
दौसानगर।

विषय – स्थानान्तरण-प्रमाण-पत्र प्राप्त करने के लिए प्रार्थना-पत्र।

महोदय,
सविनय निवेदन है कि मेरे पिताजी यहाँ लिपिक हैं। अब उनका स्थानान्तरण भरतपुर हो गया है। मेरा परिवार मेरे पिताजी के साथ भरतपुर जाएगा। मैंने इस विद्यालय से कक्षा आठ उत्तीर्ण की है, कक्षा नवमीं में मैं भरतपुर में पढूंगा। अतः आप स्थानान्तरण-प्रमाण-पत्र देकर मुझे अनुगृहीत करेंगे।
सधन्यवाद।
दिनांक 6-4-20_ _

आपका आज्ञाकारी शिष्य
रामकुमार
(कक्षा नवमी)

JAC Class 9 Sanskrit रचना पत्र-लेखनम्

प्रश्न: 7.
क्रीडायाः सम्यंग व्यवस्थायै प्रार्थना-पत्रं मञ्जूषायाः उचितपदैः पूरयत।
(खेलकूद की उचित व्यवस्था के लिए प्रार्थना-पत्र मञ्जूषा के उचित शब्दों से पूर्ण कीजिए।)
सेवायाम्,
श्रीमन्तः …………….. महोदयाः,
राजकीय उच्च माध्यमिक विद्यालयः
जोधपुरम्।

विषयः – ………… सम्यग् व्यवस्था प्रार्थना-पत्रम्।

महोदयाः,
सविनयं निवेद्यते यदस्माकं………….”क्रीडायाः व्यवस्था भद्रतरा न……………….। अध्ययनेन समम् एव क्रीडनमपि…………… रोचते। अतः क्रीडायाः सम्यग् व्यवस्थां…………..”अस्मान् अनुग्रहणन्तु ……………..।

सधन्यवादम्।
दिनांक : 15-8-20_ _

भवदाज्ञाकारी शिष्यः
हरीशः
(नवम् कक्षा)

[संकेत सूची/मञ्जूषा-श्रीमन्तः, अस्मभ्यम्, प्रधानाचार्यमहोदयाः, विद्यालये, विधाय, वर्तते, क्रीडायाः।]
उत्तरम् :

क्रीडाव्यवस्थायै प्रार्थना-पत्रम्

सेवायाम्,
श्रीमन्तः प्रधानाचार्यमहोदयाः,
राजकीय उच्च माध्यमिक-विद्यालयः,
जोधपुरम्।

विषयः – क्रीडायाः सम्यग् व्यवस्थायै प्रार्थना-पत्रम्।

महोदयाः,
सविनयं निवेद्यते यदस्माकं विद्यालये क्रीडायाः व्यवस्था भद्रतरा न वर्तते। अध्ययनेन समम् एव क्रीडनमपि अस्मभ्यं रोचते। अतः क्रीडायाः सम्यग् व्यवस्थां विधाय अस्मान् अनुग्रहणन्तु श्रीमन्तः। .

सधन्यवादम्।
दिनांक 15-8-20_ _

भवदाज्ञाकारी शिष्यः
हरीशः
(नवम् कक्षा)

हिन्दी-अनुवाद
खेलकूद-व्यवस्था के लिए प्रार्थना-पत्र

सेवा में,
श्रीमान् प्रधानाचार्य महोदय,
राजकीय उच्च माध्यमिक विद्यालय,
जोधपुर।

विषय – खेलकूद की उचित व्यवस्था हेतु प्रार्थना-पत्र।

महोदय,
सविनय निवेदन है कि हमारे विद्यालय में खेल की व्यवस्था ठीक नहीं है। अध्ययन के साथ ही खेलना भी हमको अच्छा लगता है। अतः खेल की समुचित व्यवस्था कराकर आदरणीय आप हमारे ऊपर अनुग्रह करें।

सधन्यवाद।
दिनांक 15-8-20_ _

आपका आज्ञाकारी शिष्य
हरीश
(कक्षा नवमी)

JAC Class 9 Sanskrit रचना पत्र-लेखनम्

प्रश्नः 8.
विद्यालये स्वच्छतायाः व्यवस्थायै प्रार्थना-पत्रं मञ्जूषायाः उचितपदैः पूरयत।
(विद्यालय में स्वच्छता की व्यवस्था के लिए प्रार्थना-पत्र मञ्जूषा के उचित शब्दों से पूर्ण कीजिए।)
…………
श्रीमन्तः प्रधानाचार्यमहोदयाः,
रा. सी. सै. विद्यालयः, श्रीकरनपुरम्।

विषयः – विद्यालये………. व्यवस्थायै प्रार्थना-पत्रम्।

महोदयाः,
सविनयं निवेदयामो यद् …………. विद्यालये सम्प्रति अस्वच्छताया: ………… वर्तते। अस्मिन् ………….. छात्राः शिक्षकाश्च रोगग्रस्ता: जायन्ते। ………………… अस्माकं मनांसि न ……………….. । अतः कृपया स्वच्छतायाः समुचित व्यवस्थायै प्रेरयन्तु अत्रभवन्तः।

दिनांक: 10-8-20_ _

भवताम् आज्ञानुवर्तिनः
समस्तः ………..
……………..

[संकेत सूची/मञ्जूषा-छात्रवृन्दः, कर्मकरान्, अध्ययने, वातावरणे, रमन्ते, साम्राज्यम, सेवायाम्, अस्माकम्, स्वच्छतायाः]
उत्तरम् :

स्वच्छतायाः व्यवस्थायै प्रार्थना-पत्रम्

सेवायाम्,
श्रीमन्तः प्रधानाचार्यमहोदयाः,
रा. सी. सै. विद्यालयः, श्रीकरनपुरम्।

विषयः – विद्यालये स्वच्छतायाः व्यवस्थायै प्रार्थना-पत्रम्।

महोदयाः,
सविनयं निवेदयामो यद् अस्माकं विद्यालये सम्प्रति अस्वच्छतायाः साम्राज्यं वर्तते। अस्मिन् वातावरणे छत्राः शिक्षकाश्च रोगग्रस्ता जायन्ते। अध्ययने अस्माकं मनांसि न रमन्ते। अतः कृपया स्वच्छतायाः समुचित व्यवस्थायै कर्मकरान् प्रेरयन्तु अत्रभवन्तः।
दिनांकः 10-8-20_ _

भवताम् आज्ञानुवर्तिनः
समस्तः छात्रवृन्दः
कक्षा नवम्

हिन्दी-अनुवाद
स्वच्छता-व्यवस्था के लिए प्रार्थना-पत्र

सेवा में,
श्रीमान् प्रधानाचार्य महोदय,
राज. सीनि. सै. विद्यालय, श्रीकरनपुर।

विषय – विद्यालय में स्वच्छता-व्यवस्था हेतु प्रार्थना-पत्र।

महोदय,
विनम्रतापूर्वक निवेदन करते हैं कि हमारे विद्यालय में इस समय अस्वच्छता का साम्राज्य है। इस वातावरण में छात्र और शिक्षक रोगग्रस्त हो जाते हैं। अध्ययन में हमारा मन नहीं लगता है। अतः कृपया स्वच्छता की समुचित व्यवस्था हेतु श्रीमान् जी कर्मचारियों को प्रेरित करें।

दिनांक 10-8-20_ _

आपके आज्ञाकारी
समस्त छात्रगण
कक्षा नवमी

JAC Class 9 Sanskrit रचना पत्र-लेखनम्

प्रश्नः 9.
शैक्षिक-शिविरस्य आयोजनार्थं प्रार्थना-पत्रं मञ्जूषायाः उचितपदैः पूरयत।
(शैक्षिक शिविर के आयोजन के लिए प्रार्थना-पत्र मञ्जूषा के उचित शब्दों से पूर्ण कीजिए।)
सेवायाम्,
श्रीमन्तः प्रधानाचार्यमहोदयाः,
राजकीयः उच्चमाध्यमिक ……………..,
बीकानेरम्।

विषयः – शैक्षिक ………’आयोजनार्थं प्रार्थना-पत्रम्।

महोदयाः,
सविनय …………….. यद् अस्मविद्यालये ……….. पूर्णसन्तोषकरी वर्तते। तथापि ……….. तृप्ति न एति। अतःप्रार्थयामो ………….. यद् अस्मत्-कृते 15 दिनात्मकम् एकं शैक्षिक-शिविरम् अनुग्रहणन्तु श्रीमन्तः।

दिनांक 16-7-20_ _

भवदाज्ञाकारिणः…………
नवमीकक्षास्थाः छात्राः

[संकेत सूची/मज्जूषा-निवेद्यते, वयम्, शिक्षण व्यवस्था, विद्यालयः, शिविरस्य, शिष्याः, अस्माकं, आयोज्य, ज्ञान-पिपासा।]
उत्तरम् :

शैक्षिक शिविर आयोजनार्थ प्रार्थना-पत्रम्

सेवायाम्,
श्रीमन्तः प्रधानाचार्यमहोदयाः
राजकीय-उच्च-माध्यमिक-विद्यालयः,
बीकानेरम्

विषयः – शैक्षिक-शिविरस्य आयोजनार्थं प्रार्थना-पत्रम्।

महोदयाः,
सविनयं निवेद्यते यद् अस्मविद्यालये शिक्षण-व्यवस्था पूर्णसन्तोषकरी वर्तते। तथापि अस्माकं ज्ञान-पिपासा तृप्ति न एति। अतः प्रार्थयामो वयं यद् अस्मत्-कृते 15 दिनात्मकम् एकं शैक्षिक-शिविरम् आयोज्य अनुग्रहणन्तु श्रीमन्तः।

दिनांकः 11-7-20_ _

भवदाज्ञाकारिणः शिष्याः
नवमी कक्षास्थाः छात्राः

हिन्दी-अनुवाद
शैक्षिक शिविर-आयोजन के लिए प्रार्थना-पत्र

सेवा में,
श्रीमान् प्रधानाचार्य महोदय,
राजकीय उच्च माध्यमिक विद्यालय,
बीकानेर।

विषय – शैक्षिक शिविर के आयोजन हेतु प्रार्थना-पत्र ।

महोदय,
विनम्रतापूर्वक निवेदन है कि हमारे विद्यालय में शिक्षण व्यवस्था पूर्ण सन्तोषजनक है। फिर भी हमारी ज्ञान-पिपासा तृप्त नहीं हो पाती है। अतः हम सभी प्रार्थना करते हैं कि हमारे लिए 15 दिन का एक शैक्षिक शिविर श्रीमान् आप आयोजित कर अनुगृहीत करें।
दिनांक: 16-7-20_ _

आपके आज्ञाकारी शिष्य
कक्षा 9 के छात्र

JAC Class 9 Sanskrit रचना पत्र-लेखनम्

प्रश्नः 10.
नगरपालिकाप्रशासकाय प्रार्थना-पत्रं मञ्जूषायाः उचितपदैः पुरयत।
(नगरपालिका प्रशासक के लिए प्रार्थना-पत्र मञ्जूषा के उचित शब्दों से पूर्ण कीजिए।)

दिनाङ्कः 11-9-20_ _

प्रेषक:,
प्रह्लाद चावला, …………….
सुभाषवसतिः, झालावाड़म्।
प्राप्तकर्ता –
श्रीमन्तः ………………. प्रशासकमहोदयाः,
नगरपालिका, झालावाड़म्।

विषयः – सुभाषवसत्याः स्वच्छता ………….।

महोदयाः,
निवेदनमस्ति यद् अस्माकं ‘सुभाषवसतिः’ नाम्नि…………….. स्वच्छताकार्यं नैव क्रियते। अनेन”……………”यत्र-तत्र अस्वच्छवस्तूनाम् अनियतप्रसरणं…………..। अनेन विविध…………”प्रसारस्य आशंका अस्ति।
अतएव प्रार्थ्यते स्वच्छताकार्ये ………………… कर्मकरान् स्वच्छतासम्पादनार्थम् आदिशतु। ……………. भवान् समुचितां व्यवस्था करिष्यति।

…………….
(प्रह्लाद चावला)
…………….

[संकेत सूची/मञ्जूषा – पार्षदः, पार्षदः नगरपालिका, कारणेन, उपनगरे, सम्पादनार्थम्, भवति, रोगाणाम्, निवेदक:, नियुक्तान, आशासे]
उत्तरम् :

स्वच्छतासम्पादनाय प्रार्थना-पत्रम्

दिनांक : 11-9-20_ _.

प्रेषकः,
प्रहलाद चावला, पार्षदः,
सुभाषवसतिः, झालावाड़म्।,
प्राप्तकर्ता
श्रीमन्तः नगरपालिकाप्रशासकमहोदयाः,
नगरपालिका, झालावाड़म्।

विषयः – सुभाषवसत्याः स्वच्छता-सम्पादनार्थम्।

महोदयाः,
निवेदनमस्ति यद् अस्माकं ‘सुभाषवसति:’ नाम्नि उपनगरे स्वच्छताकार्यं नैव क्रियते। अनेन कारणेन यत्र-तत्र अस्वच्छवस्तुनाम अनियतप्रसरणं भवति। अनेन विविध रोगाणां प्रसारस्य आशंका अस्ति।
अतएव प्रार्थ्यते स्वच्छताकार्ये नियुक्तान् कर्मकरान् स्वच्छतासम्पादनार्थम् आदिशतु। आशासे, भवान् समुचितां व्यवस्थां करिष्यति।

निवेदकः
(प्रह्लाद चावला)
पार्षदः

हिन्दी-अनुवाद
स्वच्छता-सम्पादन के लिए प्रार्थना-पत्र

दिनाङ्कः 11-9-20

प्रेषक –
प्रहलाद चावला, पार्षद,
सुभाष कॉलोनी, झालावाड़।
प्राप्तकर्ता –
श्रीमान् नगरपालिका प्रशासक महोदय,
नगरपालिका, झालावाड़।

विषय – सुभाष बस्ती में सफाई कराने के क्रम में।

महोदय,
निवेदन है कि हमारी सुभाष बस्ती नाम की कॉलोनी में सफाई का कार्य नहीं किया जाता है। इस कारण से इधर-उधर गन्दी वस्तुओं का फैलाव होता है जिससे विभिन्न रोगों के फैलने की आशंका है।
इसलिए प्रार्थना है कि सफाई कार्य में नियुक्त कर्मचारियों को सफाई करने के लिए आदेश दें। आशा है आप उचित व्यवस्था करेंगे।

निवेदक
(प्रहलाद चावला)
पार्षद

JAC Class 9 Sanskrit रचना पत्र-लेखनम्

प्रश्नः 11.
अध्ययने परिश्रमं हेतु अनुजाय पत्रं मञ्जूषायाः उचितपदैः पूरयत।
(अध्ययन में परिश्रम हेतु छोटे भाई के लिए पत्र मञ्जूषा के उचित शब्दों से पूर्ण कीजिए।)

दौसातः
दिनांक : 9-10-20_ _

प्रिय अशोकः।
……………
अत्र कुशलं तत्रास्तु।
आवयोः माता ……………. सूचयति यत् तव मनः………… पूर्ववत् न रमते। प्रायेण ………… एव संलग्नः तिष्ठसि त्वम्। इदं तु महत् ………………… अस्ति। अयं ते ……………… निर्माणकालः, अतः कथञ्चिदपि …………… लक्ष्यात् न विरन्तव्यम्। अध्ययनमेव तव ………………. उन्नतं करिष्यति।

चि. अशोकः उपाध्यायः
……………. (अजयमेरु:)

………………………….
पद्माकरः उपाध्यायः

[संकेत सूची/मजूषा – शुभेच्छुः, जीवनम्, अशोभनम्, अध्ययने, जीवनस्य, क्रीडने, चिरंजीव, स्वपत्रेण, आत्मनः, किशनगढ़ः]
उत्तरम् :

अध्ययने परिश्रमार्थं अनुजाय पत्रम्

दौसातः
दिनांकः 9-10-20_ _

प्रिय अशोक!
चिरंजीव।
अत्र कुशलं तत्रास्तु।
आवयोः माता स्वपत्रेण सूचयति यत् तव मनः अध्ययने पूर्ववत् न रमते । प्रायेण क्रीडने एव संलग्नः तिष्ठसि त्वम्। इदं तु महत् अशोभनम् अस्ति। अयं ते जीवनस्य निर्माणकालः, अतः कथञ्चिदपि आत्मनः लक्ष्यात् न विरन्तव्यम्। अध ययनमेव तव जीवनम् उन्नतं करिष्यति।

चि. अशोकः उपाध्यायः
किशनगढ़ः (अजयमेरुः)

शुभेच्छुः
पद्माकरः उपाध्यायः

हिन्दी-अनुवाद
अध्ययन में परिश्रम के लिए छोटे भाई के लिए पत्र

दौसा
दिनांक : 9-10-20_ _

प्रिय अशोक,
चिरंजीवी
बनो।
यहाँ कुशल है, वहाँ भी कुशलता हो।
हमारी (दोनों की) माताजी अपने पत्र में सूचित करती हैं कि तुम्हारा मन अध्ययन में पूर्व की भाँति नहीं लग रहा है। तुम प्रायः खेलने में ही संलग्न रहते हो। यह तो बहुत बुरी बात है। यह तुम्हारे जीवन के बनाने का समय है, अतः किसी भी प्रकार अपने लक्ष्य से नहीं भटकना है। अध्ययन ही तुम्हारे जीवन को उन्नत करेगा।
चि. अशोक उपाध्याय
किशनगढ़ (अजमेर)

शुभेच्छु
पद्माकर उपाध्याय

JAC Class 9 Sanskrit रचना पत्र-लेखनम्

प्रश्नः 12.
सदाचारपालनाय अनुजं प्रति पत्रं मञ्जूषायाः उचितपदैः पूरयत।
(सदाचार का पालन करने के लिए छोटे भाई के प्रति पत्र को मञ्जूषा के उचित शब्दों से पूर्ण कीजिए।)

ब्यावरतः (अजयमेरुतः)
दिनांकः 3-9-20_ _

प्रिय अनुज !
चिरंजीव।
अत्र ……………. तत्रास्तु।
तव एकेन मित्रेण……………… यत् स्वशिक्षकैः सह तव ………….. शिष्टः न अस्ति। ……………… अपि त्वम् असाधुः संवृत्तः………………। इदं ………………. सदाचारस्तु …………… मूलमन्त्रोऽस्ति। कथितं च ……………. परमो धर्मः इति। आशासे यत् त्वं मम …………….. अनुसरिष्यसि।

………….
राजेन्द्रनाथः

चि. सुरेन्द्रनाथः, कक्षा 9 (स)
राजकीय, सी., सै., स्कूल, बाड़मेरः।

[संकेत सूची/मजूषा-सूचितम्, असि, कुशलम्, परामर्शम, नौचितम्, जीवनस्य, सहपाठिषु, व्यवहारः, आचारः, तवाग्रजः]
उत्तरम् :

सदाचारपालनार्थ अनुजाय पत्रम्

ब्यावरतः (अजयमेरुतः)
दिनांक: 3-9-20_ _

प्रिय अनुज !
चिरंजीव।
अत्र कुशलं तत्रास्तु।

तव एकेन मित्रेण सूचितं यत् स्वशिक्षकैः सह तव व्यवहारः शिष्टः न अस्ति। सहपाठिषु अपि त्वम् असाधुः संवृत्तः असि। इदं नोचितम्। सदाचारस्तु जीवनस्य मूलमन्त्रोऽस्ति। कथितं च ‘आचारः परमो धर्मः’ इति। आशासे यत् त्वं मम परामर्शम् अनुसरिष्यसि।

तवाग्रजः
राजेन्द्रनाथ:

चि. सुरेन्द्रनाथः, कक्षा 9 (स)
राजकीय, सी., सै., स्कूल, बाड़मेरः।

हिन्दी-अनुवाद
सदाचार का पालन करने हेतु छोटे भाई को पत्र

ब्यावर (अजमेर)
दिनांक: 3-9-20_ _

प्रिय अनुज,
चिरंजीवी बनो।
यहाँ कुशल है, वहाँ भी कुशलता हो।
तुम्हारे एक मित्र ने सूचित किया है कि अपने शिक्षकों के साथ तुम्हारा व्यवहार शोभनीय नहीं है। सहपाठियों के प्रति भी तुम बुरे बने हुए हो। यह ठीक नहीं है। सदाचार तो जीवन का मूल मन्त्र है और ‘ ही परम धर्म’ कहा गया है। आशा करता हूँ कि तुम मेरे परामर्श का अनुसरण करोगे।

चि. सुरेन्द्रनाथ कक्षा 9 (स)
रा., सी., सै., स्कूल, बाड़मेर।

तुम्हारा बड़ा भाई
राजेन्द्रनाथ

JAC Class 9 Sanskrit रचना पत्र-लेखनम्

प्रश्न: 13.
मित्रं प्रति वर्धापनपत्रं मञ्जूषायाः उचितपदैः पूरयत।
(मित्र के प्रति बधाई पत्र को मञ्जूषा के उचित शब्दों से पूर्ण कीजिए।)

……………
दिनांक: 17-10-20_ _

प्रिय सुहन्महेन्द्रनाथ !
सप्रेम हरिस्मरणम्।
अत्र…………….तत्रास्तु।
तव स्नेह-पत्रं मया ………… अधिगतम्। तव उत्साहवर्धकैः …………….. अहम् अनुगृहीतोऽस्मि। त्वादृशानां …………. प्रेरणैव मम ……………. कारणम्। स्वाध्याये ……………. एकचित्ततया संलग्नोऽहं ……………… श्रेष्ठ ……….. प्रति आश्वस्तोऽस्मि। तव प्रगतिम् …………….. च कामयन्।

प्रतिष्ठायाम्,
श्रीमहेन्द्रनाथः,
माउण्ट आबू।

तव मित्रम्
जगन्नाथः

[संकेतसूची/मञ्जूषा-पुनरपि, अनामयम्, सिरोहीतः, स्वाध्याये, वचनैः, अद्यैव, कुशलम्, मित्राणाम्, सफलतायाः]

मित्रं प्रति वर्धापनपत्रम्

सिरोहीतः
दिनांक: 17-10-20_

उत्तरम् :
प्रिय सुहृन्महेन्द्रनाथ!
सप्रेम हरिस्मरणम्।
अत्र कुशलं तत्रास्तु।
तव स्नेह-पत्रं मया अद्यैव अधिगतम्। तव उत्साहवर्धकैः वचनैः अहम् अनुगृहीतोऽस्मि। त्वादृशानां मित्राणां प्रेरणैव मम सफलतायाः कारणम्। स्वाध्याये एकचित्ततया संलग्नोऽहं पुनरपि श्रेष्ठां सफलता प्रति आश्वस्तोऽस्मि। तव प्रगतिम् अनामयं च कामयन्।

प्रतिष्ठायाम्
श्री महेन्द्रनाथः,
माउण्ट आबू।

तव मित्रम्
जगन्नाथः

हिन्दी-अनुवाद
मित्र को बधाई का पत्र

सिरोही
दिनांक: 17-10-20_ _

प्रिय मित्र महेन्द्रनाथ !
सप्रेम हरिस्मरण।
यहाँ कुशल है, वहाँ भी कुशलता हो।
तुम्हारा स्नेहपूर्ण पत्र मुझे आज ही प्राप्त हुआ। तुम्हारे उत्साह बढ़ाने वाले वचनों से मैं अनुगृहीत हूँ। तुम जैसे मित्रों की प्रेरणा ही मेरी सफलता का कारण है “माध्याय में एकचित्त होकर मैं पुनः भी श्रेष्ठ सफलता के प्रति आश्वस्त हूँ। तुम्हारी प्रगति और स्वास्थ्य की कामना करता हुआ।
प्रतिष्ठा में,
श्री महेन्द्रनाथ,
माउण्ट आबू।

तुम्हारा मित्र
जगन्नाथ

JAC Class 9 Sanskrit रचना पत्र-लेखनम्

प्रश्नः 14.
मित्रं प्रति वर्धापनपत्रं मञ्जूषायां प्रदत्तपदैः पूरयत।
(मित्र के बधाई पत्र को मञ्जूषा में दिए गए शब्दों से पूर्ण कीजिए)।

नीमस्य थाना …………
दिनांक: 4-7-20_ _

अभिन्नहृदय सुहृद्वर्य।
…………. नमस्कारः!

अत्र सर्वं कुशलम्।
……………. तव कुशल-पत्रं प्राप्तम्। त्वं प्रथम-श्रेण्या ……….. उत्तीर्णां कृत्वा स्वजनपदे प्रथम ………. अधिगतवान् इति ……………. विषयः। तव ……….. सर्वथा साधुवादार्हः। स्वपितृभ्यां मम ……………. निवेदय।

तव स्निग्धं …….
हेनरी

श्री डेविड विल्सन,
आर. के. कॉलोनी, भीलवाड़ा।

[संकेतसूची/मञ्जूषा-मित्रम्, स्थानम्, सीकरतः, प्रणामम्, प्रयासः, परीक्षाम, हर्षस्य, सप्रेम, अद्यैव, प्रतिष्ठायाम्।]
उत्तरम् :

मित्रं प्रति वर्धापनपत्रम्

नीमस्य थाना (सीकरतः)
दिनांक: 4-7-20_ _

अभिन्नहृदय सुहद्वर्य।
सप्रेम नमस्कारः !
अत्र सर्वं कुशलम्।
अद्यैव तव कुशल-पत्रं प्राप्तम्। त्वं प्रथम-श्रेण्यां परीक्षाम् उत्तीर्णां कृत्वा स्वजनपदे प्रथमं स्थानम् अधिगतवान् इति हर्षस्य विषयः। तव प्रयासः सर्वथा साधुवादाहः। स्वपितृभ्यां मम प्रणामं निवेदय।

प्रतिष्ठायाम्,
श्री डेविड विल्सन,
आर. के. कालोनी, भीलवाड़ा।

तव स्निग्धं मित्रम्
हेनरी

हिन्दी-अनुवाद
मित्र को बधाई का पत्र

नीम का थाना (सीकर)
दिनांक:4-7-20_ _

अभिन्न-हृदय मित्रवर !
सप्रेम नमस्ते।
यहाँ सब कुशल है।
आज ही तुम्हारा कुशलपत्र प्राप्त हुआ। तुमने प्रथम श्रेणी में परीक्षा उत्तीर्ण करके अपने जनपद (जिला) में प्रथम स्थान प्राप्त किया, यह हर्ष की बात है। तुम्हारा प्रयास पूर्णरूप से साधुवाद (शाबाशी) दिये जाने योग्य है। अपने माता-पिता के लिए मेरा प्रणाम निवेदन करना।

प्रतिष्ठा में,
श्री डेविड विल्सन,
आर. के. कॉलोनी, भीलवाड़ा।

तुम्हारा प्रिय मित्र
हेनरी

JAC Class 9 Sanskrit रचना पत्र-लेखनम्

प्रश्नः 15.
मित्रं प्रति अभिनन्दनपत्रं मञ्जूषायां प्रदत्तपदैः पूरयत।
(मित्र के प्रति अभिनन्दन पत्र को मञ्जूषा में दिए गए शब्दों से पूर्ण कीजिए।)
अभिन्नहदय सुहृद्वर्य!
……………… नमस्कारः।

जयपुरतः
दिनांक: 1-1-20_ _

अत्र कुशलं तत्राऽस्तु।
…………. तव अभिनन्दनपत्रं प्राप्तम्। अहमपि ………. मंगलमयी कामना ……………. इदं नववर्ष ……….. भूयातं। स्वपितृभ्या ………… निवेदय।
……………
श्री रमेशचन्द्रः पाराशरः,
रणजीत नगर कॉलोनी, भरतपुरम्।

प्रेषकः
तव स्निग्धं मित्रम्
मनोज:

[संकेतसूची/मञ्जूषा-सप्रेम, तुभ्यं, मम, अभिनन्दनपत्रं, अद्यैव, नववर्षस्य, मंगलमयं, सुखदं, सौभाग्यकरं, प्रत्यर्पिता, । करोमि, तुभ्यं, च, मम, प्रणाम्, प्रतिष्ठायाम्, भूयात्, मनोजः]
मित्राय नववर्षस्य अभिनन्दनपत्रम्
उत्तरम् :

जयपुरतः
दिनांकः 1-1-20_ _

अभिन्नहृदय सुहृद्वर्य!
सप्रेम नमस्कारः।

अत्र कुशलं तत्राऽस्तु।
अद्यैव तव अभिनन्दनपत्रं प्राप्तम्। अहमपि तुभ्यं नववर्षस्य मम मंगलमयी कामनां प्रत्यर्पितां करोमि। इदं नववर्ष . तुभ्यं मंगलमयं, सुखदं सौभाग्यकरं च भूयात्। स्वपितृभ्यां मम प्रणामं निवेदय।

प्रेषकः
तव स्निग्धं मित्रम्
मनोजः

प्रतिष्ठायाम्,
श्री रमेशचन्द्रः पाराशरः,
रणजीत नगर कॉलोनी, भरतपुरम्।

हिन्दी-अनुवाद
मित्र के लिए नववर्ष का अभिनन्दन-पत्र

जयपुर
दिनांक : 1-1-20_ _

अभिन्न-हृदय मित्रवर!
सप्रेम नमस्ते।
यहाँ कुशल है, वहाँ भी कुशलता हो।

आज ही तुम्हारा अभिनन्दन पत्र प्राप्त हुआ। मैं भी तुम्हारे लिए नववर्ष की मेरी मंगलमयी कामना प्रेषित कर रहा हूँ। यह नववर्ष तुम्हारे लिए मंगलमय, सुख देने वाला और सौभाग्यदायक होवे। अपने माता-पिता के लिए मेरा प्रणाम निवेदन करना।

प्रतिष्ठा में,
श्री रमेशचन्द्र पाराशर,
रणजीत नगर कॉलोनी, भरतपुर।

प्रेषक
तुम्हारा प्रिय मित्र
मनोज

JAC Class 9 Sanskrit रचना पत्र-लेखनम्

प्रश्नः 16.
अग्रज प्रति वर्धापनपत्रम् मञ्जूषायां प्रदत्तपददैः पूरयत।
(बड़े भाई को बधाई का पत्र मञ्जूषा में दिए गए शब्दों से पूर्ण कीजिए।)

रतनगढ़तः
दिनांक : 27-3-20_ _

……………..
सम्मान्य बन्धुवर्य!
सादरं वन्दे।
अत्र कुशलं तत्रास्तु।

प्राप्तं भवतः ………………. अद्यैव। ह्य::……………. अस्माकं परीक्षा-फलं……………….. । भवतः आशीर्वादात इयं ………………… मया प्रथमश्रेण्याम् उत्तीर्णा। अंक-पत्रे प्राप्ते सति सविस्तारं ………….।

…………..
रामेश्वरदासः

[संकेतसूची/मजूषा-कृपापत्रम्, परिषदा, घोषितम्, लेखिष्यामि, भवतः अनुजः, सेवायाम्, परीक्षा]
उत्तरम् :

अग्रज प्रति वर्धापनपत्रम्

रतनगढ़तः
दिनांक 27-3-20_ _

सेवायाम्,
सम्मान्य बन्धुवर्य!
सादरं वन्दे।
अत्र कुशलं तत्रास्तु!
प्राप्तं भवतः कृपापत्रम् अद्यैव। ह्यः परिषदा अस्माकं परीक्षाफलं घोषितम्। भवतः आशीर्वादात् इयं परीक्षा मया प्रथमश्रेण्या उत्तीर्णा। अंक-पत्रे प्राप्ते सति सविस्तारं लेखिष्यामि।

भवतः अनुजः
रामेश्वरदासः

हिन्दी-अनुवाद
बड़े भाई को बधाई का पत्र

रतनगढ़
दिनांक : 27-3-20_ _

सेवा में,
मान्य बन्धुवर!
सादर नमस्ते।
यहाँ कुशल है, वहाँ भी कुशलता हो।

आज ही आपका कृपापत्र प्राप्त हुआ। कल परिषद् ने हमारा परीक्षाफल घोषित किया है। आपके आशीर्वाद से यह परीक्षा मैंने प्रथम श्रेणी से उत्तीर्ण कर ली है। अंक-सूची प्राप्त होने पर विस्तारपूर्वक लिखेंगा।

आपका छोटा भाई
रामेश्वर दास

JAC Class 9 Sanskrit रचना पत्र-लेखनम्

प्रश्न: 17.
मित्रं प्रति अभिनन्दनपत्रं मञ्जूषायां प्रदत्तपदैः पूरयत।
(मित्र को अभिनन्दन पत्र मञ्जूषा में दिए गए शब्दों से पूर्ण कीजिए।)
अभिन्नहृदय सुहृद्वर्य!
………………. नमस्कारः।
अत्र कुशलं तत्राऽस्तु।

रामगढ़ः (अलवरतः)
दिनांक: 7-7-20_ _

अहम् अद्य अति ….. अनुभवामि। इदं मम ………. अभिनन्दनपत्रम् अस्ति। अयं पर्वः ………. सौभाग्यदायकः, समृद्धिकरः मंगलकारकःच ……………। स्वपितृभ्यां…………निवेदय।
प्रतिष्ठायाम्
श्री राधाकृष्णः श्रोत्रियः,
आदर्शनगर कॉलोनी, जयपुरम्।

प्रेषक:
तव स्निग्धं …………
…………….. वशिष्ठः

[संकेतसूची/मञ्जूषा-मधुरमोहनः, सप्रेम, प्रसन्नतां, दीपमालिका, भूयात्, पर्वः तुभ्यं, मम प्रणामं, मित्रम्]
उत्तरम् :

मित्राय दीपमालिका अभिनन्दनपत्रम्

रामगढ़ः (अलवरतः)
दिनांक: 7-7-20_ _

अभिन्नहृदय सुहृद्वर्य!
सप्रेम नमस्कारः।
अत्र कुशलं तत्राऽस्तु।
अहम् अद्य अति प्रसन्नताम् अनुभवामि। इदं मम दीपमालिका अभिनन्दनपत्रम् अस्ति। अयं पर्वः तुभ्यं सौभाग्यदायकः, समृद्धिकरः मंगलकारकः च भूयात्। स्वपितृभ्यां मम प्रणामं निवेदय।

प्रतिष्ठायाम्,
श्री राधाकृष्णः श्रोत्रियः,
आदर्शनगर कालोनी, जयपुरम्।

प्रेषकः
तव स्निग्ध मित्रम्
मधुरमोहनः वशिष्ठः

हिन्दी-अनुवाद
मित्र के लिए दीपमालिका अभिनन्दन पत्र

अभिन्न-हृदय मित्रवर!
सप्रेम नमस्ते।
यहाँ कुशल है, वहाँ भी कुशलता हो।

मैं आज अत्यधिक प्रसन्नता का अनुभव कर रहा हूँ। यह मेरा दीपमालिका अभिनन्दनपत्र है। यह उत्सव तुम्हारे लिए सौभाग्य देने वाला, समृद्धि कराने वाला और मंगलकारी होवे। अपने माता-पिता के लिए मेरा प्रणाम निवेदन करना।

प्रतिष्ठा में,
श्री राधाकृष्ण श्रोत्रिय,
आदर्श नगर कॉलोनी, जयपुर।

प्रेषक
तुम्हारा प्रिय मित्र
मधुरमोहन वशिष्ठ

JAC Class 9 Sanskrit रचना पत्र-लेखनम्

प्रश्नः 18.
प्रधानाध्यापिकां प्रति अवकाशहेतोः प्रार्थना-पत्रं मञ्जूषायां प्रदत्तपदैः पूरयत।
(प्रधानाध्यापिका को अवकाश के लिए प्रार्थना-पत्र मञ्जूषा में दिए गए शब्दों से पूर्ण कीजिए।)
सेवायाम्,
श्रीमत्यः प्रधानाध्यापिकामहोदयाः,
…………….”माध्यमिकविद्यालयः,
जोधपुरम्।
महोदयाः,
सविनय ………….. मम ज्येष्ठभगिन्या: …………. दिनद्वयं पश्चात् …………….. । एतत्कारणात् दिनद्वयं ……………… अहं स्वकक्षायामुपस्थातुं न ……………..
अतः निवेदनमस्ति यत् दिनांक 16-7-20_ _ तः 17-7-20_ _ पर्यन्तं …………… अवकाशं ……………… माम् अनुग्रहीष्यन्ति श्रीमत्यः।

सधन्यवादम्।
दिनांक : 14-7-20_ _

भवदाज्ञाकारिणी शिष्या
अभिलाषा शर्मा
कक्षा-नवमी (अ)

[संकेतसूची/मञ्जूषा-दिनद्वयस्य, भविष्यति, पाणिग्रहणसंस्कारः, शक्नोमि, निवेदनमस्ति, यावद, राजकीयः बालिका, स्वीकृत्य]
उत्तरम् :

अवकाशाय प्रार्थना-पत्रम्

सेवायाम्,
श्रीमत्यः प्रधानाध्यापिकामहोदयाः,
राजकीयः बालिका माध्यमिकविद्यालयः,
जोधपुरम्।
महोदयाः,
सविनयं निवेदनमस्ति यत् मम ज्येष्ठभगिन्याः पाणिग्रहणसंस्कारः दिनद्वयं पश्चात् भविष्यति। एतत्कारणात् दिनद्वयं यावद् अहं स्वकक्षायामुपस्थातुं न शक्नोमि।
अतः निवेदनमस्ति यत् दिनांक 16-7-20_ _ तः 17-7-20_ _ पर्यन्तं दिनद्वयस्य अवकाशं स्वीकृत्य माम् अनुग्रहीष्यन्ति श्रीमत्यः।

सधन्यवादम्।
दिनांक : 14-7-20_ _

भवदाज्ञाकारिणी शिष्या
अभिलाषा शर्मा
कक्षा-नवमी (अ)

हिन्दी अनुवाद
अवकाश के लिए प्रार्थना-पत्र

सेवा में,
श्रीमती प्रधानाध्यापिका महोदया,
राजकीय बालिका माध्यमिक विद्यालय,
जोधपुर।
महोदया,
सविनय निवेदन है कि मेरी बड़ी बहिन का विवाह-संस्कार दो दिन बाद होगा। इस कारण दो दिन तक मैं अपनी कक्षा में उपस्थित होने में असमर्थ हूँ।
इसलिए निवेदन है कि दिनांक 16-7-20_ _ से 17-7-20_ _ तक दो दिनों का अवकाश स्वीकृत करके श्रीमती मुझे अनुगृहीत करेंगी।

सधन्यवाद
दिनांक : 14-7-20_ _ ।

आपकी आज्ञाकारिणी शिष्या
अभिलाषा शर्मा
कक्षा-9 (अ)

JAC Class 9 Sanskrit रचना पत्र-लेखनम्

प्रश्न 19.
भवान् दिवाकरः नवम कक्षायाः छात्रः। आदर्श माध्यमिक विद्यालये पठन्ति। आधारकार्ड प्राप्तुं अध्ययन प्रमाण-पत्रस्य आवश्यकता वर्तते। अतः प्रधानाध्यापकाय अध्ययन-प्रमाण-पत्रं प्राप्तुं प्रार्थना पत्रम् लिखत।
(आप दिवाकर नौवीं कक्षा के छात्र हैं। आदर्श माध्यमिक विद्यालय में पढ़ते हैं। आधार कार्ड प्राप्त करने के लिए अध्ययन-प्रमाण-पत्र की आवश्यकता है। अतः प्रधानाध्यापक से अध्ययन प्रमाणपत्र प्राप्ति के लिए प्रार्थना-पत्र लिखिए।)
सेवायाम्
श्रीमन्तः प्रधानाध्यापक महोदया:
आदर्श माध्यमिक विद्यालयः
…………….।

विषयः – अध्ययन-प्रमाण-पत्रं प्राप्तुं प्रार्थना-पत्रम्।

महोदयाः,
सविनयं निवेदनम् अस्ति यद् अहं ई-मित्रात्……………प्राप्तुम् इच्छामि। तस्य हेतोः विद्यालयस्य……………प्रमाण-पत्रम् अपेक्षते। अहं……………कक्षायाः छात्रः अस्मि। अत:………….निरन्तराध्ययनस्य………….प्रदाय………..माम्………. ।

…………..
दिनांक : 6.3.20_ _

भवताम्………….शिष्यः
दिवाकरः
(नवमी कक्षा)

[सङ्केत-सूची/मञ्जूषा-आधारकार्डम्, आज्ञाकारी, धौलपुरम्, अध्ययन, नवम अनुगृह्णन्तु, मह्यम्, सधन्यवादम्, श्रीमन्तः प्रमाण-पत्रम्]
उत्तरम् :
सेवायाम्
श्रीमन्तः प्रधानाध्यापक महोदयाः,
धौलपुरम्।

विषय – अध्ययन-प्रमाण-पत्रं प्राप्तुं प्रार्थना-पत्रम् ।

महोदयाः,
सविनयं निवेदनम् अस्ति यद् अहम् ई-मित्रात् आधारकार्ड प्राप्तुम् इच्छामि। तस्य हेतोः विद्यालयस्य अध्ययन-प्रमाण पत्रम् अपेक्षते। अहं नवम कक्षायाः छात्रः अस्मि। अत: मह्यम् निरन्तराध्ययनस्य प्रमाण-पत्रम् प्रदाय अनुगृह्णन्तु माम् श्रीमन्तः।

सधन्यवादम्
दिनाङ्कः 6.3.20 –

भवताम् आज्ञाकारी शिष्यः
दिवाकर
(नवमी कक्षा)

हिन्दी अनुवाद

सेवा में,
श्रीमान प्रधानाध्यापक महोदय,
धौलपुर

विषय-अध्ययन प्रमाण-पत्र प्राप्ति हेतु प्रार्थना-पत्र

महोदय,
सविनय निवेदन है कि मैं ई-मित्र से आधार कार्ड प्राप्त करना चाहता हूँ। इसके लिए विद्यालय से अध्ययन प्रमाण-पत्र की अपेक्षा है। मैं नौवीं कक्षा का छात्र हूँ। अतः अध्ययनरत होने का प्रमाण-पत्र देकर श्रीमान मुझे अनुग्रहीत करें।

धन्यवाद सहित
दिनांक : 06-03-20_ _

आपका आज्ञाकारी शिष्य
दिवाकर
(कक्षा नौ)

JAC Class 9 Sanskrit रचना पत्र-लेखनम्

प्रश्न: 20.
यूयं राजकीय-माध्यमिक विद्यालय लखनपुरस्य नवम्-कक्षायाः छात्राः। स्वकीयं प्रधानाध्यापकं प्रति एकं प्रार्थना पत्रं शैक्षणिक भ्रमणार्थम् अनुमति हेतुः लिखत। (तुम राजकीय माध्यमिक विद्यालय लखनपुर के नौवीं कक्षा के छात्र है। अपने प्रधानाध्यापक के लिए एक प्रार्थना-पत्र शैक्षणिक भ्रमण की अनुमति के लिए लिखिए।)
सेवायाम्
श्रीमन्तः प्रधानाध्यापकाः महोदया:
राजकीयः माध्यमिकः विद्यालयः
लखनपुरम्

विषय – शैक्षिक भ्रमणस्य अनुमत्यर्थं प्रार्थना पत्रम्।

महोदयाः,
सविनय………..यद् अस्माकं………शिक्षणस्तु………..प्रवर्तते। वयं सर्वे…………स्मः। तथापि अस्माकं……….तृप्तिः न भवति। अतः निवेदयामः………यद् एतत् तृप्तये सप्ताहात्मकम् एकं……………आयोजानीयम् कक्षायाः सर्वे………. एवमेव इच्छन्ति। वयमास्वस्थाः स्मः यत्………..प्रदाय अनुग्रहीष्यन्ति भवन्त।

दिनाङ्क : 18.11.20_ _

भवदाज्ञाकारिणः………
नवम-कक्षास्थाः

[मञ्जूषा – छात्राः, वयम्, शिष्या, अनुमति, शैक्षिक-भ्रमणम्, सन्तुष्टाः, निवेदनम्, विद्यालये, सम्यक्, ज्ञान-पिपासायाः।]
उत्तरम् :
सेवायाम्
श्रीमन्तः प्रधानाध्यापक महोदयाः,
राजकीयः माध्यमिक: विद्यालयः
लखनपुरम्।

विषय – शैक्षणिक भ्रमणस्य अनुमत्यर्थं प्रार्थना पत्रम्।

महोदयाः,
सविनयम् निवेदनम् यद् अस्माकं विद्यालये शिक्षणस्तु सम्यक् प्रवर्तते। वयं सर्वे सन्तुष्टाः स्मः। तथापि अस्माकं ज्ञान पिपासायाः तृप्तिः न भवति। अतः निवेदयामः वयं यद् एतत् तृप्तये सप्ताहात्मकम् एकं शैक्षिक-भ्रमणम् आयोजनीयम्।
कक्षायाः सर्वे छात्रा: एवमेव इच्छन्ति। वयम् आस्वस्थाः स्मः यतु अनुमति प्रदाय अनुग्रहीष्यन्ति भवन्तः।

दिनांक : 18.12.20

भवदाज्ञाकारिण: शिष्याः
नवम-कक्षास्थाः

हिन्दी अनुवाद

सेवा में
श्रीमान् प्रधानाध्यापक महोदय
राजकीय माध्यमिक विद्यालय,
लखनपुर।

विषय – शैक्षणिक भ्रमण की अनुमति हेतु प्रार्थना-पत्र।

महोदय,
सविनय निवेदन है कि हमारे विद्यालय में शिक्षण तो अच्छी तरह चल रहा है। फिर भी हमारे ज्ञान की प्यास तृप्ति को प्राप्त नहीं हो रही है। अत: हम निवेदन करते हैं कि इस तृप्ति के लिए एक. सप्ताह का एक शैक्षणिक-भ्रमण आयोजित किया जाय। कक्षा के सभी छात्र ऐसा ही चाहते हैं। हमें विश्वास है कि आप अनुमति देकर हमें अनुग्रहीत करेंगे।

दिनांक : 18.11.20_ _

आपके आज्ञाकारी शिष्य
कक्षा नौ

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम्

Jharkhand Board JAC Class 9 Sanskrit Solutions व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् Questions and Answers, Notes Pdf.

JAC Board Class 9th Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम्

1. भू(होना) धातु (वर्तमान काल) परस्मैपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 1

2. हस् (हँसना) धातु परस्मैपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 2

3. पठ्(पढ़ना) धातु परस्मैपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 3

4. नम् (झुकना) धातु परस्मैपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 4

5. गम् (गच्छ) (जाना) धातु परस्मैपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 5

6. अस् (होना) धातु परस्मैपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 6

7. इष् (इच्छ) (इच्छा करना) धातु परस्मैपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 7

8. प्रच्छ (पृच्छ्) (पूछना) धातु परस्मैपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 8

9. हन् (मारना) धातु परस्मैपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 9

10. नृत् (नाचना) धातु परस्मैपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 10

11. कृ (कर) (करना) धातु परस्मैपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 11

12. चिन्त् (चिन्तय) (सोचना) धातु परस्मैपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 12

13. क्रुध् (क्रुध्य्) (क्रोध करना) धातु परस्मैपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 13

14. नश् (नश्य) (नष्ट होना) धातु परस्मैपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 14

15. ज्ञा (जान्) (जानना) धातु परस्मैपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 15

16. भक्ष (भक्षय) (खाना) धातु परस्मैपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 16

आत्मनेपदी धातुएँ – 

1. सेव (सेवा करना) धातु आत्मनेपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 18

2. लभ् (पाना) धातु आत्मनेपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 19

3. रुच (रोच्) (चमकना और रुचना, अच्छा लगना)
धातु आत्मनेपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 20

4. मुद् (मोद्) (प्रसन्न होना) धातु आत्मनेपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 21

उभयपदी धातुएँ

1. याच् (याचना करना, माँगना) धातु परस्मैपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 22

2. याच् (याचना करना, माँगना) धातु आत्मनेपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 23

3. नी (नय) (ले जाना) धातु परस्मैपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 24

4. नी (नय) (ले जाना) धातु आत्मनेपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 25

5. ह (हर) (हरण करना) धातु परस्मैपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 26

6. हृ (ह) (हरण करना) धातु आत्मनेपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 27

7. भज् (सेवा करना,भजन करना) धातु परस्मैपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 28

8. भज् (सेवा करना, भजन करना) धातु आत्मनेपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 29

9. पच् (पकाना) धातु परस्मैपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 30

10. पच् (पकाना) धातु आत्मनेपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 31

अन्य महत्त्वपूर्ण धातुएँ

1. वद् (बोलना) परस्मैपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 32

2. रक्ष (रक्षा करना) परस्मैपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 33

3. दृश् (पश्य) (देखना) परस्मैपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 34

4. स्था (तिष्ठ) (ठहरना) परस्मैपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 35

5. वस् (रहना) धातु परस्मैपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 36

6. जि (जय) (जीतना) धातु परस्मैपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 37

7. तृ (तर) (तैरना) धातु परस्मैपदी लोट् लकार (आज्ञार्थक)

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 38

8. चर् (चलना) धातु परस्मैपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 39

9. दा (देना) धातु परस्मैपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 40

10. यच्छ (देना) परस्मैपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 41

11. खाद् (खाना) परस्मैपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 42

12. चुर् (चोरय्) (चोरी करना) परस्मैपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 43

13. कथ् (कथय)(कहना) परस्मैपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 44

14. शक् (सकना) परस्मैपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 45

15. लिख (लिखना) परस्मैपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 46

16. जीव् (जीना) परस्मैपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 47

17. पत् (गिरना) परस्मैपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 48

18. क्रीड् (खेलना) परस्मैपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 49

19. त्यज् (छोड़ना) परस्मैपदी धातुलट् लकार (वर्तमान काल)

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 50

20. तुद् (दुःख देना) परस्मैपदी लोट् लकार (आज्ञार्थक)

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 51

21. शुभ् (शोभ) (शोभित होना) आत्मनेपद

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 52

22. भाष् (बोलना) आत्मनेपदी

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 53

अभ्यास

प्रश्न: 1.
तिङ्न्त पद किसे कहते हैं?
उत्तरम् :
धातुओं के अन्त में तिङ् प्रत्यय जोड़े जाते हैं अतः तिङ् जुड़ने के कारण ही इन्हें (धातुओं को) ‘तिङ्न्त पद’ कहा जाता है।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम्

प्रश्न: 2.
तिङ् प्रत्यय कितने होते हैं? उनका उल्लेख कीजिए।
उत्तरम् :
तिङ् प्रत्यय कुल 18 हैं। 9 का प्रयोग परस्मैपदी धातुओं में तथा शेष 9 का प्रयोग आत्मनेपदी धातुओं में होता है। तिप्, तस्, झ्,ि सिप्, थस्, थ्, मिप्, वस्, मस् का प्रयोग परस्मैपदी में तथा त, आताम्, झ, थास्, आथाम्, ध्वम्, इट, वहि, महिङ् का प्रयोग आत्मनेपदी में किया जाता है।

प्रश्न: 3.
धातु और क्रिया-पद का अन्तर समझाइए।
उत्तरम् :
प्रत्यय जुड़ने से पूर्व क्रिया के मूल रूप को धातु कहते हैं, प्रत्यय जुड़ने के बाद ही धातु ‘क्रिया-पद’ बनती है, जो कि कार्य का होना दर्शाती है। बिना प्रत्यय के ‘धातु का प्रयोग नहीं किया जा सकता है।

प्रश्न: 4.
धातुओं के गण से आप क्या समझते हैं? सभी गणों का नामोल्लेख कीजिए।
उत्तरम् :
संस्कृत में 10 गण (धातुओं के विभाग) होते हैं। प्रत्येक धातु किसी एक गण के अन्तर्गत आती है। गण इस प्रकार हैं-

  1. भ्वादिगण
  2. अदादिगण
  3. जुहोत्यादिगण
  4. दिवादिगण
  5. स्वादिगण
  6. तुदादिगण
  7. रुधादिगण
  8. तनादिगण
  9. यादिगण
  10. चुरादिगण।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम्

प्रश्न: 5.
क्रिया के मुख्य भेद कितने हैं?
उत्तरम् :
संस्कृत में क्रिया के मुख्य रूप से तीन भेद हैं –

  1. परस्मैपद
  2. आत्मनेपद
  3. उभयपद ।

प्रश्न: 6.
धातुओं के गणों के विभाजन का क्या आधार है?
उत्तरम् :
संस्कृत में प्रत्येक गण की धातुओं के रूप प्रायः एक समान चलते हैं। प्रत्येक गण का नाम उसमें आने वाली सबसे पहली धातु के आधार पर रखा गया है। ये गण दस हैं।

प्रश्न: 7.
दसों धातु-गणों के विकरण प्रत्यय तथा उनसे क्रिया-पद-निर्माण की प्रक्रिया को संक्षेप में लिखिए।
उत्तरम् :

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 54

प्रश्न: 8.
लकारों का संक्षिप्त परिचय दीजिए।
उत्तरम् :
संस्कृत में लकार 10 होते हैं –

  1. लट् लकार (वर्तमान काल)
  2. लोट् लकार (आज्ञार्थक)
  3. लृट् लकार (भविष्यत् काल)
  4. लङ् लकार (अनद्यतन भूत)
  5. विधिलिङ् लकार (प्रेरणार्थक या ‘चाहिए’ के अर्थ में)
  6. लिट् लकार (अनद्यतन परोक्ष भूत)
  7. लुट् लकार (अनद्यतन भविष्यत्)
  8. आशीर्लिङ् (आशीर्वाद) यह लिङ्लकार का ही भेद है।
  9. लुङ् लकार (सामान्य भूत)
  10. लुङ् लकार (हेतुहेतुमद् भूत या भविष्यत्)
  11. लोट्लकार।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम्

प्रश्न: 9.
परस्मैपदी धातुओं के पाँचों लकारों के संक्षिप्त धातु रूप लिखिए।
उत्तरम् :
परस्मैपदी धातुओं के संक्षिप्त धातु रूप

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 55

प्रश्न: 10.
आत्मनेपदी धातुओं के पाँचों लकारों के संक्षिप्त धातु-रूप लिखिए –
उत्तरम् :
आत्मनेपदी धातुओं के संक्षिप्त धातु-रूप

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम् 56

प्रश्न: 11.
निम्नलिखित-धातुओं के सभी पुरुषों और वचनों में निर्देशानुसार रूप लिखिए – (1) ‘दृश्’ धातु-लट् अथवा लृट् लकार (2) ‘सेव्’ धातु-लोट् अथवा लङ् लकार (3) ‘लभ्’ धातु-लट् अथवा लोट् लकार (4) ‘नी’ धातु-परस्मैपदी विधिलिङ् अथवा लङ् लकार (5) ‘अस्’ धातु- लट् अथवा लृट् लकार (6) आशक्’ धातु-लोट् अथवा विधिलिङ् लकार (7) ‘इष्’ धातु-विधिलिङ् अथवा लृट् लकार (8) ‘प्रच्छ’ धातु-लोट् अथवा लङ् लकार (9) ‘कृ’ धातु-लट् अथवा लोट् लकार (10) ‘चिन्त्’ धातु-आत्मेनपद में लोट् अथवा विधिलिङ् लकार।
उत्तरम् :
धातु रूपों को देखकर विद्यार्थी स्वयं हल करें।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम्

प्रश्न: 12.
उचितधातुरूपैः वाक्यानि पूरयत –
(उचित धातु रूपों से वाक्यों को पूर्ण कीजिए-)

  1. सः भोजनं …………… (पच्-लुट् लकारे)
  2. विद्यार्थी ज्ञानं ……… (लभ-लट्लकारे, आत्मनेपदी)
  3. अहं शीघ्रं परिणाम …………….. (ज्ञा-लट्लकारे)
  4. सेवकाः स्वामिने …………… (नम्-लट् लकारे)
  5. श्याम मोहनः च जलं …………… (पा-लट्लकारे)
  6. श्वः मम मित्रं ………….. (गम्-लुटलकारे)
  7. शिक्षक: विद्यालये किं ………….. (कृ-लुट्लकारे)
  8. तौ पुस्तकान् ……………. (पठ्-लुट्लकारे)
  9. आवां संस्कृतम् …………… (वद्-लङ्लकारे)
  10. यूयं पुस्तकानि …………… (नी-लुट्लकारे)
  11. छात्रा: नित्यम् ईश्वरं …………. (भज-विधिलिङ् लकारे)
  12. शिष्यः गुरून् …………….. (सेव-लोट्लकारे)
  13. वेदाः चत्वारः …………… (अस्-लट्लकारे)
  14. श्वः भौमवासरः …………… (भू लट्लकारे)
  15. त्वं पुस्तकं …………… (पठ्-लोट्लकारे)
  16. स: संगीतमाध्यमेन निर्माणम् …………… (कृ-लङ्लकारे)
  17. सर्वे भद्राणि ……………. (दृश्-लोट्लकारे)
  18. मन्द-मन्दम् पवनः मधुरं संगीतं …………… (जन् लट्लकारे)
  19. सुरेशः पिपासया पीडितः …………… (अस्-लङ् लकारे)
  20. आयुष्मान् ……………… (भू-लोट्लकारे)
  21. शिक्षक: छात्राय …………. (क्रुध्-लट्लकारे)
  22. रीना शीघ्रम् उन्नतिं ………….. (कृ-लट्लकारे)
  23. तौ गुरुम् ……………… (सेव्-लट्लकारे)
  24. वयं विद्यालयं …………….. (गम्- लुट्लकारे)

उत्तरम् :

  1. पक्ष्यति
  2. लभते
  3. जानामि
  4. नमन्ति
  5. पास्यतः
  6. गमिष्यति
  7. करोति
  8. पठिष्यतः
  9. अवदाव
  10. नेष्यथ
  11. भजेयुः
  12. सेवताम्
  13. सन्ति
  14. भविष्यति
  15. पठ
  16. अकरोत्
  17. पश्यन्तु
  18. जनयति
  19. आसीत्
  20. भव
  21. क्रुध्यति
  22. करोति
  23. सेवेते
  24. गमिष्यामः

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् धातुरूप-प्रकरणम्

प्रश्न: 13.
उचितधातुरूपैः वाक्यानि पूरयत-(उचित धातुरूपों से वाक्यों को पूर्ण कीजिए)

  1. रमा सीता च श्वः तत्र ………….. (गम्)
  2. वयं श्वः फलानि …………… (भक्ष्)
  3. सः प्रात: व्यायाम ……….. (कृ)
  4. मह्यम् आम्रफलं …………… (रुच्)
  5. त्वं मम मित्रम् …………… (अस्)
  6. ह्यः अहं विद्यालयम् ………….. (गम्)
  7. मोहनः सदा प्रात: पञ्चवादने ………….. (उत्तिष्ठ)
  8. अहं गुरून् ……………. (नम्)
  9. सीता ह्यः मातुः पत्रम् …………….. (लभ्)
  10. भारते कोऽपि शिक्षाविहीनः न ……………. (अस्)

उत्तरम् :

  1. गमिष्यतः
  2. भक्षयिष्यामः
  3. करोति
  4. रोचते
  5. असि
  6. अगच्छम्
  7. उत्तिष्ठति
  8. नमामि
  9. अलभत
  10. स्यात्।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संख्याज्ञानम्

Jharkhand Board JAC Class 9 Sanskrit Solutions व्याकरणम् संख्याज्ञानम् Questions and Answers, Notes Pdf.

JAC Board Class 9th Sanskrit व्याकरणम् संख्याज्ञानम्

संख्या-ज्ञान – इस संसार में सभी लोगों के लिए संख्या (अंकों) का ज्ञान परम आवश्यक है क्योंकि संख्या के ज्ञान के बिना हमारे जीवन में आदान-प्रदान का कोई भी कार्य सम्भव नहीं हो सकता है। अतः हम यहाँ संख्याओं (अंकों) का ज्ञान प्राप्त करेंगे।

1. संख्यावाची शब्द

दस से अधिक की संख्या संस्कृत में लिखने के लिए एक, दो, तीन आदि का संस्कृत शब्द दश, विंशति, त्रिंशत्, चत्वारिंशत्, पञ्चाशत् आदि से पहले रख दिया जाता है। जैसे छियालीस-छ: की संस्कृत ‘षंट’ पहले लिखेंगे, उसके बाद चालीस की संस्कृत ‘चत्वारिंशत्’ लिखेंगे और मिलकर शब्द बनेगा ‘षट्चत्वारिंशत्’। इसी प्रकार से अन्य शब्दों को भी बनाया जा सकता है।

ध्यातव्य – 1.संस्कृत में संख्या उल्टे क्रम से लिखना शुरू करते हैं जैसे-88 को लिखना है तो पहले इकाई के अंक 8 की संस्कृत ‘अष्ट’ लिखेंगे और बाद में 80 की संस्कृत ‘अशीतिः’, लिखेंगे, मिलाकर एक शब्द बनेगा ‘अष्टाशीतिः’। इसी प्रकार से 75 (पिचहत्तर) को लिखते समय पहले इकाई अंक पाँच को संस्कृत में लिखकर पुनः 70 को संस्कृत में लिखेंगे तो शब्द सामने आयेगा ‘पंचसप्ततिः’।
विद्यार्थी ध्यान रखें संख्या को पहले ऊपर बताये अनुसार बदलें अर्थात् इकाई अंक को पहले तथा दहाई अंक को बाद में लिखें। जैसे –
(i) 88 = उल्टा क्रम – आठ अस्सी = अष्ट + अशीतिः = अष्टाशीतिः।
(ii) 75 = उल्टा क्रम – पाँच सत्तर = पंच + सप्ततिः = पंचसप्ततिः।
(iii) 67 % = उल्टा क्रम – सात साठ = सप्त + षष्टिः = सप्तषष्टिः।
(iv) 31 = उल्टा क्रम – एक तीस = एकः + त्रिंशत् = एकत्रिंशत्।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संख्याज्ञानम्

संस्कृत में संख्यावाचक शब्द 1 से 100 तक इस प्रकार हैं –

1. एकः (पु.), एका (स्त्री.), एकम् (नपुं.)
2. द्वौ (पु.), द्वे (स्त्री.), द्वे (नपुं.)
3. त्रयः (पु.), तिस्रः (स्त्री.), त्रीणि (नपुं.)
4. चत्वारः (पु.), चतस्त्रः (स्त्री.), चत्वारि (नपुं.)
5. पञ्च
6. षट्
7. सप्त
8. अष्ट/अष्टौ
9. नव
10. दश
11. एकादश
12. द्वादश
13. त्रयोदश
14. चतुर्दश
15. पञ्चदश
16. षोडश
17. सप्तदश
18. अष्टादश
19. नवदश/एकोनविंशतिः
20. विंशतिः
21. एकविंशतिः
22. द्वाविंशतिः
23. त्रयोविंशतिः
24. चतुर्विंशतिः
25. पञ्चविंशतिः
26. षड्विंशतिः
27. सप्तविंशतिः
28. अष्टाविंशतिः
29. नवविंशतिः/एकोनत्रिंशत्
30. त्रिंशत्
31. एकत्रिंशत्
32. द्वात्रिंशत्
33. त्रयस्त्रिंशत्
34. चतुस्त्रिंशत्
35. पञ्चत्रिंशत्
36. षट्त्रिंशत्
37. सप्तत्रिंशत्
38. अष्टत्रिंशत्
39. नवत्रिंशत/एकोनचत्वारिंशत्
40. चत्वारिंशत्
41. एकचत्वारिंशत्
42. द्विचत्वारिंशत्/द्वाचत्वारिंशत्
43. त्रिचत्वारिंशत्/त्रयश्चत्वारिंशत्
44. चतुश्चत्वारिंशत्
45. पञ्चचत्वारिंशत्
46. षट्चत्वारिंशत्
47. सप्तचत्वारिंशत्
48. अष्टचत्वारिंशत्/अष्टाचत्वारंशत्
49. नवचत्वारिंशत्/एकोनपञ्चाशत्
50 पञ्चाशत्
51. एकपञ्चाशत्
52. द्विपञ्चाशत्/द्वापञ्चाशत्
53. त्रिपञ्चाशत्/त्रयः पञ्चाशत्
54. चतुः पञ्चाशत्
55. पञ्चपञ्चाशत्
56. षट्पञ्चाशत्
57. सप्तपञ्चाशत्
58. अष्टपञ्चाशत्/अष्टापञ्चाशत्
59. नवपञ्चाशत्/एकोनषष्टिः
60. षष्टिः
61.एकषष्टिः
62. द्विषष्टिः/द्वाषष्टिः
63. त्रिषष्टिः/त्रयः षष्टिः
64. चतुःषष्टिः
65. पञ्चषष्टिः
66. षट्षष्टिः
67. सप्तषष्टिः
68. अष्टषष्टि:/अष्टाषष्टिः
69. नवषष्टिः/एकोनसप्ततिः
70. सप्ततिः
71.एकसप्ततिः
72. द्विसप्ततिः/द्वासप्ततिः
73. त्रिसप्ततिः/त्रयः सप्ततिः
74. चतुः सप्ततिः
75. पंचसप्ततिः.
76. षट्सप्ततिः
77. सप्तसप्ततिः
78. अष्टसप्ततिः/अष्टासप्ततिः
79. नवसप्तति:/एकोनाशीतिः
80. अशीतिः
81. एकाशीतिः
82. द्वयशीतिः
83. त्र्यशीतिः
84. चतुरशीतिः
85. पञ्चाशीतिः
86. षडाशीतिः
87. सप्ताशीतिः
88. अष्टाशीतिः
89. नवाशीति:/एकोननवतिः
90. नवतिः
91. एकनवतिः
92. द्विनवतिः/द्वानवतिः
93. त्रिनवतिः/त्रयोनवतिः
94. चतुर्नवतिः
95. पञ्चनवतिः
96. षष्णवतिः
97. सप्तनवृतिः
98. अष्टनवतिः/अष्टानवतिः
99. नवनवतिः/एकोनशतम्
100. शतम्

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संख्याज्ञानम्

हिन्दी अर्थ सहित संख्यावाची शब्द

पूर्व में संख्यावाची शब्दों का अर्थ उनके सामने अंकों में लिखा है। यहाँ कुछ पारिभाषिक संस्कृत शब्दों का हिन्दी अर्थ विद्यार्थियों के हित को ध्यान में रखते हुए दिया जा रहा है –

  1. शतम् – सौ
  2. सहस्रम् – हजार
  3. अयुतम् – दस हजार
  4. लक्षम् – लाख
  5. प्रयुतम्/नियुतम् – दस लाख
  6. कोटि: – करोड़
  7. दशकोटि: – दस करोड़
  8. अर्बुदम् – अरब
  9. दशार्बुदम् – दस अरब
  10. खर्वम् – खरब
  11. दशखर्वम् – दस खरब
  12. नीलम् – नील
  13. दशनीलम् – दस नील
  14. पद्मम् – पद्म
  15. दशपद्मम् – दस पद्म
  16. शंखम् – शंख
  17. दशशंखम् – दस शंख
  18. महाशंखम् – महाशंख

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संख्याज्ञानम्

संख्यावाची शब्द रूप

1. ‘एकः’ [एक के अर्थ में]
नोट – ‘एक’ शब्द के रूप तीनों लिंगों में केवल एकवचन में ही चलते हैं। इसके रूप ‘सर्व’ (सब) शब्द के एकवचन के समान तीनों लिंगों में बनते हैं। संख्यावाची शब्दों में सम्बोधन विभक्ति नहीं होती है।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संख्याज्ञानम् 1

2. ‘द्वि’ शब्द [दो के अर्थ में]

नोट – ‘द्वि’ शब्द के रूप तीनों लिंगों में केवल द्विवचन में ही चलते हैं। इसके स्त्रीलिंग के एवं नपुंसकलिंग के सभी रूप एक जैसे चलते हैं।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संख्याज्ञानम् 2

3. त्रि’ शब्द [तीन के अर्थ में]

नोट – 3 से 18 तक की संख्याओं के रूप केवल बहुवचन में ही चलते हैं। ‘त्रि’ शब्द के रूप तीनों लिंगों में होते हैं।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संख्याज्ञानम् 3

4. ‘चतुर्’ शब्द [चार के अर्थ में]

नोट – ‘चतुर्’ शब्द के रूप भी तीनों लिंगों में केवल बहुवचन में ही चलते हैं।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संख्याज्ञानम् 4

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संख्याज्ञानम्

5. पञ्चन् [पाँच], 6. षट् [छः], 7. सप्तन् [सात]

नोट – पंचम् से अष्टादशन् तक के समस्त संख्यावाची शब्दों का प्रयोग नित्य बहुवचन में होता है, इनके रूप तीनों लिंगों में समान रहते हैं।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संख्याज्ञानम् 5

8. अष्टन् [आठ], 9. नवन् [नौ], 10. दशन् [दस]

नोट – ये सभी रूप केवल बहुवचन में चलते हैं। ये सभी तीनों लिंगों में एक समान चलते हैं।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संख्याज्ञानम् 6

नोट – एकादशन् (11) से अष्टादशन् (18) तक के रूप दशन् (10) के रूपों की तरह ही बनते हैं। एकोनविंशति (19) से नवनवति (99) तक के सभी शब्दों के रूप स्त्रीलिंग एकवचन में ही बनते हैं। इन इकारान्त शब्दों के रूप ‘मति’ इकरान्त स्त्रीलिंग एकवचन की तरह तथा इन तकारान्त शब्दों त्रिंशत् (30) चत्वारिंशत् (40) एवं पञ्चाशत् (50) के रूप ‘सरित्’ तकरान्त स्त्रीलिंग,एकवचन की तरह बनते हैं।
ये निम्न प्रकार से हैं –

नित्य एकवचनान्त

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संख्याज्ञानम् 7

नोट – (i) चत्वारिंशत् तथा पंचाशत् के रूप ‘त्रिंशत्’ के समान ही चलेंगे। सप्तति, अशीति और नवति के रूप ‘विंशति’ के समान ही चलेंगे।

(ii) शतम् सहस्रम्, अयुतम्, लक्षम् इत्यादि शब्द नित्य एकवचनान्त ही प्रयुक्त होते हैं।
उपर्युक्त संख्यावाची शब्दों के रूप नपुंसकलिंग में होते हैं तथा सातों विभक्तियों में ‘फल’ शब्द के एकवचन की तरह ही चलते हैं।

(iii) कोटि तथा दशकोटि शब्द के रूप स्त्रीलिंग में ‘मति’ शब्द के समान बनेंगे। जैसे –
‘शत’ सहस्र’, ‘लक्ष’, ‘कोटि’ और ‘दशकोटि संख्यावाची शब्द

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संख्याज्ञानम् 8

संख्या जानने के लिए ‘कति’ (कितने) शब्द से प्रश्न बनाया जाता है। अतः विद्यार्थियों की सुविधा के लिए ‘कति’ शब्द के रूप दिये जा रहे हैं।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संख्याज्ञानम्

विभक्ति – कति (कितने)

  • प्रथमा – कति
  • द्वितीया – कति
  • तृतीया – कतिभिः
  • चतुर्थी – कतिभ्यः
  • पंचमी – कतिभ्यः
  • षष्ठी – कतीनाम्
  • सप्तमी – कतिषु

(i) ‘कति’ के रूप तीनों लिंगों में एक समान चलते हैं।
(ii) कति शब्द के रूप नित्य बहुवचनान्त बनते हैं।

क्रमवाचक शब्द (प्रथम से शतम् तक)

क्रमवाची शब्द तीनों लिंगों में इस प्रकार प्रयुक्त होते हैं –

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संख्याज्ञानम् 9

शतम् (100) स ऊपर क सख्यावाचक शब्द

शतम् (100) से ऊपर के संख्यावाचक शब्द बनाना

नियम – (i) ‘शत’ (100) आदि संख्यावाचक शब्दों के साथ लघु (छोटी) संख्या के मिलाने के लिए लघु (छोटी) संख्या के साथ ‘अधिक’ या ‘उत्तर’ शब्द वृहत्तर (बड़ी) संख्या के पहले लगा दिया जाता है। यथा- ‘एक सौ तेरह’; यहाँ लघु संख्या तेरह है, इसकी संस्कृत है-‘त्रयोदश’। इसके आगे अधिक लगाकर इसके बाद वृहत्तर (बड़ी) संख्या ‘शतम्’ लगाने से ‘एक सौ तेरह’ की संस्कृत हुई- “त्रयोदशाधिकशतम्”।

(ii) शत् (100) सहस्र (1000) इत्यादि संख्याओं के साथ यदि उनका आधा (50. 500 आदि) हो तो सार्द्ध (आधा सहित), चौथाई साथ हो (25, 250 आदि) तो ‘सपादम्’ (चौथाई साथ) और चौथाई ‘कम हो तो’ पादोन (चौथाई कम) शब्द का उनके साथ प्रयोग किया जाता है। यथा-450 ‘सार्द्ध-शत-चतुष्टयम्’ (आधे सहित सौ चार) इसी प्रकार 125 को ‘सपादशतम्’ (चौथाई सहित सौ) लिखते हैं। 1750 को ‘पादोनसहस्रद्वयम्’ (चौथाई कम दो हजार) लिखा जायेगा।

विशेष – शत, सहस्र इत्यादि के पहले द्वि, त्रि आदि के आने पर, समाहार द्विगु हो जाने से वे विशेषण नहीं रहते, क्योंकि समाहार द्विगु हो जाने पर वे विशेष्य पद हो जाते हैं। यथा-द्विशती (200), त्रिशती (300) आदि।

(iii) अवयव दिखाने के लिए द्वय, त्रय, चतुष्टय, पञ्चक, षट्क, सप्तक, अष्टक इत्यादि ‘क’ प्रत्ययान्त एकवचनान्त नपुंसकलिंग शब्दों का प्रयोग किया जाता है।

(iv) संख्यावाचक शब्दों के प्रयोग करने में यदि संशय हो तो संख्यावाचक शब्द के साथ ‘संख्यक’ शब्द लगाकर अकारान्त पद की तरह रूप चलाकर सरलता से अनुवाद किया जा सकता है।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संख्याज्ञानम्

ध्यातव्य – संस्कृत में संख्या को उल्टे क्रम से लिखना शुरू करते हैं जैसे-101 में, पहले एक को फिर सौ को लिखेंगे। बीच में ज्यादा का शब्द ‘अधिक’ लिखेंगे। याद करें हमारे पुराने बुजुर्ग लोग कैसे गिनती बताते थे। 130 को = तीस ज्यादा सौ, 19 को = एक कम बीस, 540 को = चालीस ज्यादा पाँच सौ, यही तरीका संस्कृत का है। जैसे –

  1. 101 = उल्टाक्रम = एक अधिक सौ = एक + अधिकशतम् = एकाधिकशतम्।
  2. 140 = उल्टाक्रम = चालीस अधिक सौ = चत्वारिंशत् + अधिकशतम् = चत्वारिंशदधिकशतम्।
  3. 165 = उल्टाक्रम = पाँच साठ अधिक सौ = पंच षष्टि + अधिक शतम् = पंचषष्ट्यिधिकशतम्।
  4. 300 = तीन सौ = त्रिशतम्।
  5. 1965 = उल्टाक्रम = पाँच साठ अधिक एक कम बीस सौ = पंचषष्टि + अधिक + एकोनविंशतिशतम् = पंचषष्ट्य धिकैकोनविंशतिशतम्
  6. 2000 = दो हजार = द्विसहस्रम्

उपर्युक्त नियम के अनुसार 100 (शतम्) से ऊपर के संख्यावाचक शब्द –

101. एकाधिकशतम्
102. यधिकशतम्
103. व्यधिकशतम्
104. चतुरधिकशतम्
105. पञ्चाधिकशतम्
106. षडधिकशतम्
107. सप्ताधिकशतम्
108. अष्टाधिकशतम्
109. नवाधिकशतम्
110. दशाधिकशतम्
111. एकादशाधिकशतम्
112. द्वादशाधिकशतम्
113. त्रयोदशाधिकशतम्
114. चतुर्दशाधिकशतम्
115. पञ्चदशाधिकशतम्
116. षोडशाधिकशतम्
117. सप्तदशाधिकशतम्
118. अष्टादशाधिकशतम्
119. नवदशाधिकशतम्
120. विंशत्यधिकशतम्
121. एकविंशत्यधिकशतम्
122. द्वारिंशत्यधिकशतम्
123. त्र्योविंशत्यधिकशतम्
124. चतुर्विंशत्यधिकशतम्
125. पञ्चविंशत्यधिकशतम्
126. षड्विंशत्यधिकशतम्
127. सप्तविंशत्यधिकशतम्
128. अष्टाविंशत्यधिक शतम्
129. नवविंशत्यधिकशतम्
130. त्रिंशदधिकशतम्
131. एकत्रिंशदधिकशतम्
132. द्वात्रिंशदधिकशतम्
133. त्रयस्त्रिंशदधिकशतम्
134. चतुस्त्रिंशदधिकशतम्
135. पञ्चत्रिंशदधिकशतम्
136. षट्त्रिंशदधिकशतम्
137. सप्तत्रिंशदधिकशतम्
138. अष्टत्रिंशदधिकशतम्
139. नवत्रिंशदधिकशतम्
140. चत्वारिंशदधिकशतम्
141. एकचत्वारिंशदधिकशतम्
142. द्विचत्वारिंशदधिकशतम्
143. त्रिचत्वारिंशदधिकशतम्
144. चतुश्चत्वारिंशदधिकशतम्
145 पञ्चचत्वारिंशदधिकशतम्
146. षट्चत्वारिंशदधिकशतम्
147. नत्वारिंशदधिकशतम्
148. अष्टचत्वारिंशदधिकशतम्
149. नवचत्वारिंशदधिकशतम्
150. पञ्चाशदधिकशतम्
151. एकपञ्चाशदधिकशतम्
152. द्विपञ्चाशदधिकशतम्
153. त्रिपञ्चाशदधिकशतम्
154. चतुःपञ्चाशदधिकशतम्
155. पञ्चपञ्चाशदधिकशतम्
156. षट्पञ्चाशदधिकशतम्
157. सप्तपञ्चाशदधिकशतम्
158. अष्टपञ्चाशदधिकशतम्
159. नवपञ्चाशदधिकशतम्
160. षष्ट्यधिकशतम्
161. एकषष्ट्यधिकशतम्
162. द्विषष्ट्यधिकशतम्
163. त्रिषष्ट्यधिकशतम्
164. चतुःषष्ट्यधिकशतम्
165. पञ्चषष्ट्यधिकशतम्
166. षट्षष्ट्यधिकशतम्
167. सप्तषधिकशतम्
168. अष्टप-धिकशतम्
169. नवषष्ट्यधिकशतम्
170. सप्तत्यधिकशतम्
171. एकसप्तत्यधिकशतम्
172. द्विसप्तन्यधिकशतम्
173. त्रिसप्तत्यधिकशतम्
174. चतुःसप्तलाधिकशतम्
175. पञ्चसप्तत्यधिकशतम्
176. षष्टसप्तत्यधिकशतम्
177. सप्तसप्तत्यधिकशतम्
178. अष्टसप्तत्यधिकशतम्
179. नवसप्तत्यधिकशतम्
180. अशीत्यधिकशतम्
181. एकाशीत्यधिकशतम्
182. द्वयशीत्यधिकशतम्
183. त्र्यशीत्यधिक शतम्
184. चतुरशीत्यधिकशतम्
185. पञ्चाशीत्यधिकशतम्
186. षडशीत्यधिकशतम्
187. सप्ताशीत्यधिकशतम्
188. अष्टाशीत्यधिकशतम्
189. नवाशीत्यधिकशतम्
190. नवत्यधिकशतम्
191. एकनवत्यधिकशतम्
192. द्विनवत्यधिकशत्
193. त्रिनवत्यधिकशतम्
194. चतुर्नवत्यधिकशतम्
195. पञ्चनवत्यधिकशतम्
196. षण्णवत्यधिकशतम्
197. सप्तनवत्यधिकशतम्
198. अष्टनवत्यधिकशतम्
199. नवनवत्यधिकशतम्।
200. द्विशती द्विशतम्/द्विशतकम् शतद्वयम्। इसी प्रकार
201. (एकाधिकद्विशती) आदि संख्याएँ लिखी जायेंगी।

उपर्युक्त नियम के अनुसार के ऊपर संख्यावाचक शब्द –

201. एकाधिकद्विशतम्।
301. एकाधिकत्रिशतम्।
401. एकाधिकचतुःशतम्/एकोत्तरचतु:शतम्/एकाधिकं चतु:शतम्/एकोत्तरं चतु:शतम्।
500. पञ्चशतम्/शतपञ्चकम्/पञ्चशतकम्।
501 एकाधिकपञ्चशतम्/एकोत्तरपञ्चशतम्/एकाधिकं पञ्चशतम्/एकोत्तरं पञ्चशतम्।
502. द्वयधिकपञ्चशतम्/द्वयुत्तरपञ्चशतम्/द्वयधिकं पञ्चशतम्/द्वयुत्तरं पञ्चशतम्।
503 त्र्यधिकपञ्चशतम्/व्युत्तरपञ्चशतम्/त्र्यधिकं पञ्चशतम्/युत्तरं पञ्चशतम्।
504 चतुरधिकपञ्चशतम्/चतुरुत्तरपञ्चशतम्/चतुरधिकं पञ्चशतम्/चतुरुत्तरं पञ्चशतम्।
505 पञ्चाधिकपञ्चशतम्/पञ्चोत्तरपञ्चशतम्/पञ्चाधिकं पञ्चशतम्/पञ्चोत्तरं पञ्चशतम्।
506 षडधिकपञ्चशतम्/षडुत्तरपञ्चशतम्/षडधिकं पञ्चशतम्/षडुत्तरं पञ्चशतम्।
507 सप्ताधिकपञ्चशतम्/सप्तोत्तरपञ्चशतम्/सप्ताधिकं पञ्चशतम्/सप्तोत्तरं पञ्चशतम्।
508 अष्टाधिकपञ्चशतम्/अष्टोत्तरपञ्चशतम्/अष्टाधिकं पञ्चशतम्/अष्टोत्तरं पञ्चशतम्।
509 नवाधिकपञ्चशतम्/नवोत्तरपञ्चशतम्/नवाधिकं पञ्चशतम्/नवोत्तरं पञ्चशतम्।
510 दशाधिकपञ्चशतम्/दशोत्तरपञ्चशतम्/दशाधिकं पञ्चशतम्/दशोत्तरं पञ्चशतम्।
517 सप्तदशाधिकपञ्चशतम्/सप्तदशोत्तरपञ्चशतम्।
सप्तदशाधिकं पञ्चशतम्/सप्तदशोत्तरं पञ्चशतम्।
600 षट्शतम्/शतषट्कम्/षट्शतकम्।
625 पञ्चविंशत्यधिकषट्शतम्/पञ्चविंशत्यधिक षट्शतम्/
पञ्चविंशत्युत्तरषट्शतम्/पञ्चविंशत्युत्तरं षट्शतम्।
637 सप्तत्रिंशदधिकषट्शतम्, सप्तत्रिंशदधिकं षट्शतम्/
सप्तत्रिंशदुत्तरषट्शतम्, सप्तत्रिंशदधिक षट्शतम्।
646 षट्चत्वारिंशदधिकषट्शतम् षट्चत्वारिशदधिकं षट्शतम्/
षट्चत्वारिंशदुत्तरषट्शतम्/षट्चत्वारिंशदुत्तरं षट्शतम्।
655 पञ्चपञ्चाशदधिकषट्शत ‘चपञ्चाशदुत्तरं षट्शतम्/
पञ्चपञ्चाशदुत्तरषट्शतम्/पञ्चपञ्चाशदुत्तरं षट्शतम्।
666 षट्षष्ट्यधिकषट्शतम्/षट्पष्ट्यधिकं षट्शतम्/
षषष्ट्युत्तरषट्शतम् षट्पट्युत्तरं षट्शतम्।
673 त्रिसप्तत्यधिकषट्शतम्/त्रिसप्तत्यधिक षट्शतम्/
त्रिसप्तत्युत्तरषट्शतम्/त्रिसप्तत्युत्तरं षट्शतम्।
684 चतुरशीत्यधिकषट्शतम्/चतुरशीत्यधिकं षट्शतम्/
चतुरशीत्युत्तरषट्शतम्/चतुरशीत्युत्तरं घट्शतम्।।
695 पञ्चनवत्यधिकषट्शतम्/पञ्चनवत्यधिक षट्शतम्/
पञ्चनवत्युत्तरषट्शतम्/पञ्चनवत्युत्तरं षट्शतम्।
700 सप्तशतम्/शतसप्तकम्/सप्तशतकम्।
704 चतुरधिकसप्तशतम्/चतुरुत्तरसप्तशतम्/चतुरधिकं सप्तशतम्/चतुरुत्तरं सप्तशतम्।
795 पञ्चनवत्यधिकसप्तशतम्/पञ्चनवत्युत्तरसप्तशतम्/
पञ्चनवत्यधिकं सप्तशतम्/पञ्चनवत्युत्तरं सप्तशतम्।
800 अष्टशतम्/शताष्टकम्/अष्टशतकम्।
805 पञ्चाधिकाष्टशतम्/पञ्चोत्तराष्टशतम्/पञ्चाधिकमष्टशतम्/पञ्चोत्तरमष्टशतम्।
900 नवशतम्/शतनवकम्/नवशतकम्।
1000 सहस्रम् (एक हज़ार)।
1324 चतुविंशत्यधिकत्रयोदशशतम्/चतुविंशत्यधिकत्रिशताधिकसहस्रम् (तेरह सौ चौबीस/एक हजार तीन सौ चौबीस)।
1325 पञ्चविंशत्यधिकत्रयोदशशतम्/पञ्चविंशत्यधिकत्रिशताधिकसहस्रम्
(तेरह सौ पच्चीस/एक हजार तीन सौ पच्चीस)।
1928 अष्टाविंशत्यधिकैकोनविंशतिशतम्/अष्टाविंशत्यधिकनवशताधिकसहस्रम्
(उन्नीस सौ अट्ठाइस/एक हजार नौ सौ अट्ठाईस)।
1939 एकोनचत्वारिंशदधिकैकोनविंशतिशतम्/एकोनचत्वारिंशदधिकनवशताधिकसहस्रम्
(उन्नीस सौ उन्तालीस/एक हजार नौ सौ उन्तालीस)।
10,000 अयुतम् (दस हजार)।
59637 सप्तत्रिंशदधिकषट्शताधिकनवसहस्राधिकपञ्चायुतम् (उनसठ हजार, छ: सौ सैंतीस)।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संख्याज्ञानम्

अभ्यास

1. कोष्ठकात् उचितविभक्तियुक्तं पदं चित्वा वाक्यपूर्तिः क्रियताम्।
(कोष्ठक से उचित विभक्ति युक्त पद (शब्द) को चुनकर वाक्य की पूर्ति कीजिए-)

  1. अहं प्रतिदिनं प्रात:काले ………………. वादने उतिष्ठामि। (पञ्चभिः, पञ्च, पञ्चसु)।
  2. तस्याः ……………… दुहिता आसीत्। (एकः, एका, एकम्)
  3. काकः कक्षाभ्यन्तरात् …………. मञ्जूषाः निस्सार्य तां प्रत्यवदत्। (तिस्त्रः, त्रयः, त्रीणि)
  4. …………………. वेदाः सन्ति। (चतुरः, चत्वारि, चत्वारः)
  5. यथेच्छं गृहाण मञ्जूषाम् ………….. । (एका, एकः, एकाम्)
  6. …………….. वर्षदेशीया बालिका सोमप्रभा। (पञ्च, पञ्चमम्, पञ्चानाम्)
  7. ‘जटायोः शौर्यम्’ नामकस्य पाठस्य क्रमः ………………. वर्तते। (दश, दशर्मा, दशमः)
  8. पृथिवी, जलं, तेजो, वायुः, आकाशश्च …………… तत्त्वानि। (पञ्च, पञ्चभिः, पञ्चसु)
  9. ……………. ग्रहाः सन्ति। (नव, नवानाम्, नवमी)
  10. ……………. पस्तकानि (चत्वारः, चतस्रः, चत्वारि)
  11. ईश्वरः ……………… लोकेषु विद्यमानमस्ति। (त्रिषु, त्रिभ्यः, त्रीन्)
  12. रामः लक्ष्मणश्च ………………. भ्रातरौ आस्ताम् । (द्वौ, द्वयोः, द्वाभ्याम्)
  13. ………….. पदातयः। (षट्सु, षड्भिः, षट)
  14. योगस्य ………………. अंगानि सन्ति। (अष्ट, अप्टाभिः, अष्टानाम्)
  15. ………… पुराणेषु व्यासस्य वचनद्वयम् । (अष्टादश, अष्टादशानाम्, अष्टदशाभिः)

उत्तरम् :

  1. पञ्च
  2. एका
  3. त्रिम्रः
  4. चत्वारः
  5. एकाम्
  6. पञ्च
  7. दशमः
  8. पञ्च
  9. नव
  10. चत्वारि
  11. त्रिषु
  12. द्वौ
  13. षट्
  14. अष्ट
  15. अष्टादश।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सर्वनाम शब्दरूप प्रकरणम्

Jharkhand Board JAC Class 9 Sanskrit Solutions व्याकरणम् सर्वनाम शब्दरूप प्रकरणम् Questions and Answers, Notes Pdf.

JAC Board Class 9th Sanskrit व्याकरणम् सर्वनाम शब्दरूप प्रकरणम्

1. भवत् (आप-प्रथम पुरुष) पुल्लिंग

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सर्वनाम शब्दरूप प्रकरणम् 1

(नोट-सर्वनाम शब्दों में सम्बोधन नहीं होता है।)
‘भवत्’ के साथ सदैव प्रथम पुरुष को क्रिया प्रयोग की जाती है।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सर्वनाम शब्दरूप प्रकरणम्

2. भवत् (आप) नपुंसकलिंग

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सर्वनाम शब्दरूप प्रकरणम् 2

नोट – शेष सभी विभक्तियों में ‘भवत्’ के ये रूप पुल्लिंग भवत्’ के समान ही चलेंगे।

3. भवत् (आप) स्त्रीलिंग

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सर्वनाम शब्दरूप प्रकरणम् 3

नोट – भवत्-ई-भवती के सम्पूर्ण रूप ‘नदी’ (दीर्घ कारान्त स्त्रीलिंग) के समान चलते हैं।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सर्वनाम शब्दरूप प्रकरणम्

4. इदम् (यह) पुल्लिंग

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सर्वनाम शब्दरूप प्रकरणम् 4

5. इदम् (यह) नपुंसकलिंग

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सर्वनाम शब्दरूप प्रकरणम् 5

नोट-शेष सभी विभक्तियों में ‘इदम्’ के ये रूप पुल्लिंग ‘इदम्’ के समान ही चलेंगे।

6. इदम् (यह) स्त्रीलिंग

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सर्वनाम शब्दरूप प्रकरणम् 6

7. युष्मद् (तुम) शब्द

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सर्वनाम शब्दरूप प्रकरणम् 7

नोट-युष्मद्’ शब्द के रूप तीनों लिंगों में समान होते

8. अस्मद् (मैं) शब्द

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सर्वनाम शब्दरूप प्रकरणम् 8

नोट- अस्मद्’ शब्द के रूप तीनों लिंगों में समान होते

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सर्वनाम शब्दरूप प्रकरणम्

9. सर्व (सब) पुल्लिंग शब्द

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सर्वनाम शब्दरूप प्रकरणम् 9

10. सर्व (सब) स्त्रीलिंग शब्द

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सर्वनाम शब्दरूप प्रकरणम् 10

11. सर्व (सब) नपुंसकलिंग शब्द

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सर्वनाम शब्दरूप प्रकरणम् 11

नोट-शेष विभक्तियों के रूप पुल्लिंग ‘सर्व’ की तरह चलेंगे।

12. तत्/तद् (वह) पुल्लिंग शब्द

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सर्वनाम शब्दरूप प्रकरणम् 12

नोट-प्रथमा विभक्ति एकवचन को छोड़कर सभी रूपों का आधार ‘त’ अक्षर है तथा ‘सर्व’ शब्द के समान रूप हैं।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सर्वनाम शब्दरूप प्रकरणम्

13. तत् / तद् (वह) स्त्रीलिंग शब्द

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सर्वनाम शब्दरूप प्रकरणम् 13

14. तत् / तद् (वह) नपुंसकलिंग

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सर्वनाम शब्दरूप प्रकरणम् 14

नोट – ‘तद्’ नपुंसकलिंग के तृतीया विभक्ति से सप्तमी विभक्ति तक के ये सभी रूप ‘तद्’ पुल्लिंग के समान चलतेहै।

15. यत् (जो) पुंल्लिग शब्द

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सर्वनाम शब्दरूप प्रकरणम् 15

नोट-इस ‘यत्’ शब्द का सभी लिंगों में, सभी विभक्तियों के रूप में ‘य’ आधार रहेगा तथा इसके ‘सर्व’ के समान ही रूप चलेंगे।

16. यत् (जो) स्त्रीलिंग शब्द

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सर्वनाम शब्दरूप प्रकरणम् 16

17. यत् (जो) नपुंसकलिंग शब्द

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सर्वनाम शब्दरूप प्रकरणम् 17

नोट-‘यत्’ नपुंसकलिंग के तृतीया विभक्ति से सप्तमी विभक्ति तक के सम्पूर्ण रूप ‘यत्’ पुंल्लिंग के समान ही चलेंगे।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सर्वनाम शब्दरूप प्रकरणम्

18.किम् (कौन) पुंल्लिंग शब्द

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सर्वनाम शब्दरूप प्रकरणम् 18

नोट-‘किम्’ शब्द के रूपों का मूल आधार सभी लिंगों एवं विभक्तियों में ‘क’ होता है तथा इसके रूप ‘सर्व’ शब्द के समान ही चलते हैं।

19. किम् (कौन) स्त्रीलिंग शब्द

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सर्वनाम शब्दरूप प्रकरणम् 19

20.किम् (कौन) नपुंसकलिंग शब्द

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सर्वनाम शब्दरूप प्रकरणम् 20

नोट – ‘किम्’ शब्द के नपुंसकलिंग के तृतीया विभक्ति से सप्तमी विभक्ति तक के सभी रूप ‘किम्’ पुल्लिंग के समान ही चलते हैं।

21. ‘एतत्’ (यह) पुल्लिंग शब्द नोट-‘एतत्’ के सभी रूप ‘तत्’ शब्द में पूर्व में ‘ए’ जोड़कर ‘तत्’ के रूपों के समान ही चलते हैं।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सर्वनाम शब्दरूप प्रकरणम् 21

22. ‘एतत्’ (यह) शब्द स्त्रीलिंग

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सर्वनाम शब्दरूप प्रकरणम् 22

23. ‘एतत्’ (यह) शब्द नपुंसकलिंग

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सर्वनाम शब्दरूप प्रकरणम् 23

नोट-शेष सभी विभक्तियों में रूप पुल्लिंग ‘एतत्’ की भाँति ही चलेंगे।

अभ्यास

प्रश्न: 1.
कोष्ठके प्रदत्तं निर्देशानुसारम् उचितविभक्तिपदेन रिक्तस्थानानां पूर्ति कुरुत
(कोष्ठक में दिये निर्देशानुसार उचित विभक्ति पद से रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए-)

  1. …………….. च एका दुहिता आसीत्।(तत्-स्त्रीलिंग षष्ठी)
  2. ……………….. विस्मयं गता।(तत्-स्त्रीलिंग प्रथमा)
  3. ………… मम श्वश्रूः सदैव मर्मघातिभिः कटुवचनैराक्षिपति माम्। (इदम्-स्त्रीलिंग प्रथम)
  4. ………………. काकिणी अपि न दत्ता। (यत्-पुल्लिंग तृतीया)
  5. तदेव वक्तव्यं वचने का दरिद्रता। (तत्-पुल्लिंग पंचमी)
  6. ………………. मरालैः सह विप्रयोगः। (यत्-पुंल्लिग षष्ठी)
  7. …………. अनुकूले स्थिते शक्रोऽपि नास्मान् बाधितुं शक्नुयात्। (इदम्-पुंल्लिंग सप्तमी)
  8. तत् ………….. अस्मात् मनोरथमभीष्टं साधयामि। (अस्मद्-प्रथमा)
  9. किन्तु ……….. सह केलिभिः कोऽपि न उपलभ्यमानः आसीत्। (तत्-पुंल्लिंग तृतीया)
  10. अयि चटकपोत ! ….. मित्रं भविष्यसि। (अस्मद्-षष्ठी)
  11. अपूर्वः इव ते हर्षो ब्रूहि ……. असि विस्मितः। (किम्-पुंल्लिंग तृतीया)
  12. …………… कुले आत्मस्तवं कर्तुमनुचितम्। (अस्मद्-षष्ठी)
  13. तां च …………. चित् श्रेष्ठिनो गृहे निक्षेपभूतां कृत्वा देशान्तरं प्रस्थितः। (किम्-पुल्लिंग षष्ठी)
  14. वत्स! पितृव्योऽयं ………….. । (युष्मद्-षष्ठी)
  15. …………… अस्मि तपोदत्तः। (अस्मद्-प्रथमा)
  16. गुरुगृहं गत्वैव विद्याभ्यासो …………… करणीयः। (अस्मद्-तृतीया)
  17. ………….. शब्दमवसुप्तस्तु जटायुरथ शुश्रुवे। (तत्-पुल्लिंग द्वितीया)
  18. वृद्धोऽहं …………. युवा धन्वी सरथः कवची शरी। (युष्मद्-प्रथमा)
  19. यतः ………………. स्थलमलापनोदिनी जलमलापहारिणश्च। (तत्-पुल्लिग प्रथमा)
  20. ……………. सर्वान् पुष्णाति विविधैः प्रकारैः। (इदम्-स्त्रीलिंग प्रथमा)

उत्तरम् :

  1. तस्याः
  2. सा
  3. इयम्
  4. येन
  5. तस्मात्
  6. येषाम्
  7. अस्मिन्
  8. अहम्
  9. तेन
  10. मम
  11. केन
  12. अस्माकं
  13. कस्य
  14. तव
  15. अहम्
  16. मया
  17. तम्
  18. त्वम्
  19. स:
  20. इयम्।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सर्वनाम शब्दरूप प्रकरणम्

प्रश्न: 2.
कोष्ठकात् उचितविभक्तियुक्तं पदं चित्वा वाक्यपूर्तिः क्रियताम्
(कोष्ठक से उचित विभक्ति युक्त पद को चुनकर वाक्य की पूर्ति कीजिए-)

  1. नाऽहं जाने ……………… कोऽस्ति भवान्। (यत्, याभ्याम्, याः)
  2. सिकता: जलप्रवाहे स्थास्यन्ति ………………. ? (किम्, कानि, काषु)
  3. त्वया …………… पूर्वेषाम् अभीष्टाः कामाः पूरिताः। (आवाभ्याम्, अस्मत्, अहम्)
  4. प्रकृतिरेव ………………. विनाशकी सजाता। (तस्य, तयोः, तेषां)
  5. ………………. सर्वमिदानी चिन्तनीयं प्रतिभाति। (तत्, ते, तानि)
  6. भगवन् ! प्रष्टुमिच्छामि किम् ………………. मनः ? (इयं, अयं, इदम्)
  7. अशितस्यान्नस्य योऽणिष्ठः ……………… मनः। (तत्, तम्, तासाम्)
  8. बालिका ………………. निवारयन्ती। (तस्मै, ताभ्याम्, तम्)
  9. परं ………………. माता एकाकिनी वर्तते। (तव, तयोः, तेषु)
  10. …………………. अपि चायपेयस्य नास्ति। (इदम्, इदानीम्, अयम्)
  11. यत् ……………. अपि कथनीयं यां प्रत्येव कथय। (किम्, कौ, कानि)
  12. ………………. नृशंसाः । (मह्यम्, अस्मत्, वयम्)
  13. …………. इदानीं कुत्र गताः ? (ते, ताभ्याम्, तेभ्यः)
  14. कल्पतरुः ………….. उद्याने तिष्ठति स तव सदा पूज्यः। (तव, तेभ्यः, तस्मै)
  15. विषाक्तं जलं नद्यां निपात्यते …………….. मत्स्यादीनां जलचराणां च नाशो जायते। (येन, याभ्यां, याषु)

उत्तरम् :

  1. यत्
  2. किम्
  3. अस्मत्
  4. तेषां
  5. तत्
  6. इदम्
  7. तत्
  8. तम्
  9. तव
  10. इदानीम्
  11. किम्
  12. वयम्
  13. ते
  14. तव
  15. येन।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम्

Jharkhand Board JAC Class 9 Sanskrit Solutions व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम् Questions and Answers, Notes Pdf.

JAC Board Class 9th Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम्

1. अकारान्त पुल्लिंग’बालक’ शब्द

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम् 1

नोट – इसी प्रकार ह्रस्व ‘अ’ पर समाप्त होने वाले पुँल्लिंग संज्ञा शब्द- मोहन, शिव, नृप (राजा), राम, सुत (बेटा), गज (हाथी), पुत्र, कृष्ण, जनक (पिता), पाठ, ग्राम, विद्यालय, अश्व (घोड़ा), ईश्वर (ईश या स्वामी), बुद्ध, मेघ (बादल), नर (मनुष्य), युवक (जवान), जन (मनुष्य), पुरुष, वृक्ष, सूर्य, चन्द्र (चन्द्रमा), सज्जन, विप्र (ब्राह्मण), क्षत्रिय, दुर्जन (दुष्ट पुरुष), प्राज्ञ (विद्वान्), लोक (संसार), उपाध्याय (गुरु), वृद्ध (बूढ़ा), शिष्य, प्रश्न, सिंह (शेर), वेद, क्रोश (कोस), धर्म ,सागर (समुद्र), कृषक (किसान), छत्र (विद्यार्थी), मानव, भ्रमर, सेवक, समीर (हवा), सरोवर और यज्ञ आदि के रूप चलते हैं।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम्

विशेष – जिस शब्द में र, ऋ अथवा ष् होता है, उसके तृतीया एकवचन के तथा षष्ठी बहुवचन के रूप में ‘न्’ के स्थान पर ‘ण’ हो जाता है। जैसे-‘राम’ शब्द में ‘र’ है। अत: तृतीया एकवचन में रामेण और षष्ठी बहुवचन में ‘रामाणाम्’ रूप बने हैं, किन्तु ‘बालक’ शब्द में र, ऋ अथवा ष् न होने से ‘बालकेन’ व ‘बालकानाम्’ रूप बनते हैं।

2. इकारान्त पुल्लिंग’कवि’ शब्द

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम् 2

नोट – इस प्रकार ह्रस्व ‘इ’ पर समाप्त होने वाले सभी पुल्लिंग संज्ञा शब्द-हरि (विष्णु या किसी पुरुष का नाम), बह्नि (आग), यति, (संन्यासी), नृपति (राजा), भूपति (राजा), गणपति (गणेश), प्रजापति (ब्रह्मा), रवि (सूर्य), कपि (बन्दर), अग्नि (आग), मुनि, जलधि (समुद्र), ऋषि, गिरि (पहाड़), विधि (ब्रह्मा), मरीचि (किरण), सेनापति, धनपति (सेठ), विद्यापति (विद्वान्), असि (तलवार), शिवि (शिवि नाम का राजा), ययाति (ययाति नाम का राजा) और अरि (शत्रु) आदि के रूप चलते हैं।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम्

विशेष – जिन शब्दों में र, ऋ अथवा ष् होता है, उनमें तृतीया एकवचन में व षष्ठी बहुवचन में ‘न्’ के स्थान पर ‘ण’ हो जाता है। जैसे-हरि शब्द (रि में र होने के कारण)तृतीया एकवचन में हरिणा’ होगा तथा षष्ठी बहुवचन में ‘हरीणाम्’ होगा किन्तु ‘कवि’ में र्, ऋ अथवा ए नहीं होने के कारण ‘कविना’ तथा कवीनाम्’ ही हुए हैं।

3. उकारान्त पुल्लिंग ‘गुरु’ शब्द

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम् 3

नोट – इसी प्रकार भानु, साधु, शिशु, इन्दु, रिपु, शत्रु, शम्भु, विष्णु आदि शब्दों के रूप चलते हैं।

4. उकारान्त पुंल्लिग ‘साधु’ शब्द

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम् 4

नोट – इसी प्रकार गुरु, भानु, तरु, बन्धु (भाई), रिपु (शत्रु), शिशु, वायु, प्रभु, विधु, ऋतु, सिन्धु, बिन्दु, बहु, इक्षु, शत्रु आदि उकारान्त शब्दों के रूप भी चलते हैं।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम्

5. ऋकारान्त पुंल्लिंग ‘पितृ’ (पिता) शब्द

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम् 5

नोट – इसी प्रकार ह्रस्व (छोटी) ‘ऋ’ से अन्त होने वाले अन्य पुल्लिग शब्दों-भ्रातृ (भाई) और जामात (जमाई, दामाद) आदि के रूप चलेंगे।

6. विद्वस्’ (विद्वान्) शब्द पुंल्लिंग

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम् 6

7. नकारान्त राजन् (राजा) शब्द पुंल्लिंग

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम् 7

8. नकारान्त आत्मन् (आत्मा) शब्द पुँल्लिंग

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम् 8

नोट- इसी प्रकार अध्वन् (मार्ग), मूर्धन् (सिर), अश्मन् (पत्थर) आदि शब्दों के रूप आत्मन् की भाँति ही चलेंगे।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम्

9. तकारान्त पुंल्लिंग ‘गच्छत्’ (जाता हुआ) शब्द

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम् 9

10. आकारान्त स्त्रीलिंग ‘रमा’ शब्द

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम् 10

नोट – इसी प्रकार दीर्घ (बड़े) ‘आ’ से अन्त होने वाले अन्य स्त्रीलिंग शब्दों-बाला (लड़की), लता, कन्या (लड़की), रक्षा, कथा (कहानी), क्रीडा (खेल), पाठशाला (विद्यालय), शीला, लीला, सीता, गीता, विमला, प्रमिला, प्रभा, विभा, सुधा (अमृत), चेष्टा (यल), विद्या, कक्षा, व्यथा (कष्ट) और बालिका (लड़की) आदि के रूप चलते हैं।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम्

विशेष – जिन शब्दों में र, ऋ अथवा ष् वर्ण (अक्षर) होता है, उनमें षष्ठी बहुवचन में ‘न्’ के स्थान पर ‘ण’ हो जाता है। जैसे- रमा शब्द में ‘र’ है। अतः षष्ठी बहुवचन में ‘रमाणाम्’ रूप बनेगा किन्तु लता शब्द में र, ऋ अथवा ष् वर्ण (अक्षर) नहीं है। अतः षष्ठी बहुवचन में लतानाम् रूप ही होगा।

11. इकारान्त स्त्रीलिंग’मति’ (बुद्धि शब्द

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम् 11

नोट – इसी प्रकार ह्रस्व (छेटी) ‘इ’ से अन्त होने वाले स्त्रीलिंग शब्दों-प्रकृति (स्वभाव),शक्ति (सामर्थ्य), तिथि, भीति (भय), गति (दशा), कृति (रचना), वृत्ति (पेशा), बुद्धि, सिद्धि, सृष्टि (उत्पत्ति), श्रुति (वेद), स्मृति (यादगार), भूमि (पृथ्वी), प्रीति (प्रेम), भक्ति और सूक्ति (सुभाषित) आदि के रूप चलते हैं।

12. ईकारान्त स्त्रीलिंग ‘नदी’ शब्द

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम् 12

नोट – इसी प्रकार दीर्घ (बड़ी) ‘ई’ से अन्त होने वाले स्त्रीलिंग शब्दो-देवी, भगवती, सरस्वती, श्रीमती, कुमारी (अविवाहिता), गौरी (पार्वती), मही (पृथ्वी), पुत्री (बेटी), पत्नी, राज्ञी (रानी), सखी (सहेली), दासी (सेविका), रजनी (रात्रि), महिषी (रानी, भैंस), सती, वाणी, नगरी, पुरी, जानकी और पार्वती आदि शब्दों के रूप चलते हैं।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम्

13. मातृ (माता) ऋकारान्त स्त्रीलिंग शब्द

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम् 13

इसी प्रकार ह्रस्व (छोटी) ‘ऋ’ से अन्त होने वाले अन्य सभी स्त्रीलिंग शब्दों-दुहितु (पुत्री) और यातृ (देवरानी) आदि के रूप चलेंगे।

नोट – ‘मातृ’ शब्द के द्वितीया विभक्ति के बहुवचन के ‘मातृः’ इस रूप को छोड़कर शेष सभी रूप ‘पितृ’ शब्द के समान ही चलते हैं।

14. अकारान्त नपुंसकलिंग’फल'(फल-परिणाम) शब्द

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम् 14

नोट – इस ‘फल’ शब्द के ‘तृतीया विभक्ति’ के एकवचन से लेकर ‘सम्बोधन विभक्ति’ के एकवचन तक के ये 16 (सोलह) रूप ‘बालक’ शब्द के रूपों के समान ही चलते हैं।

इसी प्रकार पुस्तक, कमल, नगर (शहर), पुर (शहर), गृह (घर), पुष्प (फूल), पत्र (पत्ता, चिट्ठी), हृदय, सुख, दुःख, जल (पानी), ज्ञान (जानकारी), गमन (जाना) आदि अकारान्त नपुंसकलिंग शब्दों के रूप चलेंगे। जिन शब्दों में र, ऋ अथवा ए होगा उनके प्रथमा विभक्ति के बहुवचन में तथा द्वितीया विभक्ति के बहुवचन के रूपों में “नि’ के स्थान पर ‘णि’ हो जायेगा। जैसे-गृहम्, गृहे, गृहाणि (प्रथमा में) तथा गृहम् गृहे, गृहाणि (द्वितीया में) इसी प्रकार षष्ठी विभक्ति के बहुवचन में भी ‘गृहाणाम् रूप बनेगा। इसी प्रकार ‘सम्बोधन’ विभक्ति के बहुवचन में भी ‘हे गृहाणि’ रूप ही बनेगा।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम्

15. उकारान्त नपुंसकलिंग’मधु’ (शहद) शब्द

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम् 15

अन्य उपयोगी शब्द-रूप :

1. अकारान्त पुल्लिंग ‘राम’ शब्द

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम् 16

नोट – ये सभी रूप ‘बालक’ शब्द के समान ही हैं।

2. दातृ (देने वाला) ऋकारान्त पुल्लिंग शब्द

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम् 17

नोट – इसी प्रकार ह्रस्व ‘ऋ’ से अन्त होने वाले अन्य पुल्लिंग शब्दों-कर्तृ (करने वाला), नेतृ (ले जाने वाला), वक्तृ (बोलने वाला), नप्त (नाती), सवितृ (सूर्य), श्रोतृ (सुनने वाला), भर्तृ (स्वामी), निर्मातृ (बनाने वाला), धातृ (ब्रह्मा), भोक्तृ (खाने वाला) और हर्तृ (चुराने वाला) आदि के रूप चलेंगे।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम्

3. उकारान्त स्त्रीलिंग’धेनु’ (गाय) शब्द

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम् 18

नोट – इस प्रकार ह्रस्व ‘उ’ से अन्त होने वाले स्त्रीलिंग शब्दों-तनु (शरीर), रेणु (धूल), रज्जु (रस्सी), कामधेनु, चञ्चु (चोंच) और हनु (ठोड़ी) आदि के रूप चलते हैं।

विशेष – धेनु शब्द के चतुर्थी, पञ्चमी, षष्ठी और सप्तमी विभक्ति के एकवचन के दो-दो रूप बनते हैं। इनमें से प्रथम रूप नदी शब्द के समान बनता है तथा द्वितीय रूप भानु शब्द के समान बनता है। इन दो रूपों में से किसी भी एक रूप को प्रयोग में लाया जा सकता है।

4. इकारान्त नपुंसकलिंग’दधि’ (दही) शब्द

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम् 19

नोट – इसी प्रकार ‘अस्थि’ (हड्डी) के सभी रूप चलेंगे।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम्

5. इकारान्त नपुंसकलिंग वारि’ (जल) शब्द

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम् 20

6. तकारान्त पुल्लिंग’वदत्'(बोलता हुआ)
शतृ प्रत्यान्त शब्द

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम् 21

नोट – ये सम्पूर्ण रूप ‘गच्छत्’ तकारान्त पुल्लिग के समान है।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम्

7. तकारान्त पुल्लिंग भगवत् (भगवान्) शब्द

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम् 22

नोट – क्तवतु (कृदन्त) प्रत्यय, मतुप् (तद्धित) प्रत्ययान्त शब्दों के रूप इसी के समान चलेंगे। शतृ प्रत्ययान्त पठत् के प्रथमा एकवचन में आन् के स्थान पर अन् लगेगा। शेष रूप इस ‘भगवत्’ के समान ही चलेंगे।

8. नपुंसकलिंग पयस्’ (दूध, जल) शब्द

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम् 23

नोट -इसी प्रकार ‘मनस् (मन) के सम्पूर्ण रूप चलेंगे।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम्

9. इकारान्त पुल्लिंग’हरि'(विष्णु) शब्द

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम् 24

नोट – ये सभी रूप ‘कवि’ शब्द के समान ही हैं।

10. इकारान्त पुल्लिंग ‘पति’ (स्वामी) शब्द

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम् 25

नोट – ‘पति’ शब्द का जब किसी शब्द के साथ समास होता है जैसे-भूपति, नृपति आदि, तो इसके रूप ‘पति’ की तरह न चलकर ‘कवि’ की तरह चलते हैं।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम्

अभ्यास 

1. कोष्ठके प्रदत्तं निर्देशानुसारम् उचित विभक्तिपदेन रिक्तस्थानानि पूर्तिं कुरुत –
(कोष्ठक में दिये निर्देशानुसार उचित विभक्ति पद से रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए-)

  1. ……………… पत्रं पतति। (वृक्ष-पञ्चमी)
  2. ……………….. हरीशः विनम्रः।(छात्र-सप्तमी)
  3. भो ……………… पत्रं पठ। (महेश-सम्बोधन)
  4. ………………. किं हसन्ति ? (भवान्-प्रथम)
  5. …………….. शनैः शनैः लिखति (केशव-प्रथमा)
  6. गोपालः जलेन ………………. प्रक्षालयति। (मुख-द्वितीया)
  7. सेवकः स्कन्धेन ……. वहति। (भार-द्वितीया)
  8. सः …………….. कोमलः। (स्वभाव-तृतीया)
  9. कोऽर्थः ………………. यो न विद्वान् न धार्मिकः। (पुत्र-तृतीया)
  10. भक्तः …………….. हरिं भजति। (मुक्ति-चतुर्थी)
  11. ………………. क्रीडनकं रोचते। (शिशु-चतुर्थी)
  12. …………….. ‘ज्ञानं गुरुतरम्। (धन-पंचमी)
  13. ……………. गङ्गा प्रभवति। (हिमालय-पंचमी)
  14. ………………. हेतोः वाराणस्यां तिष्ठति। (अध्ययन-षष्ठी)
  15. ………………. ओदनं पचति ।(स्थाली-सप्तमी)

उत्तरम् :

  1. वृक्षात्
  2. छात्रेषु
  3. महेश!
  4. भवन्तः
  5. केशवः
  6. मुखं
  7. भारं
  8. स्वभावेन
  9. पुत्रेण
  10. मुक्तये
  11. शिशवे
  12. धनात्
  13. हिमालयात्
  14. अध्ययनस्य
  15. स्थाल्याम्।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम्

2. कोष्ठकात् उचितविभक्तियुक्तं पदं चित्वा वाक्यपूर्तिः क्रियताम् –
(कोष्ठक से उचित विभक्तियुक्त पद को चुनकर वाक्य-पूर्ति कीजिए-)

  1. ………………. पुरोहितः गलथयत्। (शुद्धोदनाय, शुद्धोदनस्य, शुद्धोदने)
  2. मम ……………….. स्वां दुहितरं यच्छ। (पिता, पित्रा, पित्रे)
  3. शान्तनुः ………………….. वरम् अयच्छत्। (भीष्माय, भीष्मे, भीष्मात्)
  4. अयि ………………. मम मित्रं भविष्यति।। (चटकपोत!, चटकपोतं, चटकपोतैः)
  5. अस्मिन् ……………. प्रत्येकं स्व-स्वकृत्ये निमग्नो भवति। (जगत्, जगता, जगति)
  6. कस्मिंश्चिद् ………………. एका निर्धना वृद्धा स्त्री न्यवसत्। (ग्रामेन, ग्रामे, ग्रामस्य)
  7. सा ……………….. बहिः आगन्तव्यम्। (ग्रामात्, ग्रामे, ग्रामान्)
  8. लुब्धया ……………… लोभस्य फलं प्राप्तम्। (बालिका, बालिकया, बालिकायाः)
  9. इन्दुः …………….. प्रकाशं लभते। (भानुना, भानोः, भानवे)
  10. ………………. गङ्गा सर्वश्रेष्ठा। (नद्याम्, नद्याः नदीषु)
  11. भो भगवन्! ………………. दयस्व। (मयि, माम्, अहं)
  12. ……………… सर्वत्र पूज्यते। (विद्वान्, विद्वांसः विद्वांसौ)
  13. रविः प्रतिदिनं …………….. नमति। (ईश्वराय, ईश्वरे, ईश्वरम्)
  14. सः …………… पश्यति। (राजानम्, राज्ञाम्, राज्ञा)
  15. रामः ………………. पटुतरः। (मोहनेन, मोहनस्य, मोहनात्)

उत्तरम् :

  1. शुद्धोदनस्य
  2. पित्रे
  3. भीष्माय
  4. चटकपोत !
  5. जगति
  6. ग्रामे
  7. ग्रामात्
  8. बालिकया
  9. भानुना
  10. नदीषु
  11. मयि
  12. विद्वान्
  13. ईश्वरम्
  14. राजानम्
  15. मोहनात्।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् संज्ञा-शब्दरूप-प्रकरणम्

3. समुचितं विभक्तिप्रयोगं कृत्वा रिक्तस्थानानि पूरयत –
(उचित विभक्ति का प्रयोग करके रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए-)

  1. …………… कुत्र गच्छति ? (भवत्)
  2. ……………. मोदकं रोचते। (बालक)
  3. ………………. अभितः वनं अस्ति। (ग्राम)
  4. कर्णः ………………. सह नगरं गच्छति। (पिता)
  5. …………….. उद्भवति। (हिमालय)
  6. …………….. कक्षायां बालकाः पठन्ति। (इदम्)
  7. सः …………….. अधितिष्ठति। (आसन)
  8. मुनिः …………….. लोकं जयति। (सत्य)
  9. नृपः ………………. क्रुध्यति। (दुर्जन)
  10. बालक: …………….. बिभेति। (चोर)

उत्तरम् :

  1. भवान्
  2. बालकाय
  3. ग्रामम्
  4. पित्रा
  5. हिमालयात्
  6. अस्याम्
  7. आसनम्
  8. सत्येन
  9. दुर्जनेभ्यः
  10. चोरात्।