JAC Class 9 Maths Notes Chapter 2 Polynomials

Students should go through these JAC Class 9 Maths Notes Chapter 2 Polynomials will seemingly help to get a clear insight into all the important concepts.

JAC Board Class 9 Maths Notes Chapter 2 Polynomials

Polynomials:
An algebraic expression f(x) of the form f(x) = a0 + a1x + a2x2 + …… + anxn, where a0, a1, a2 ……, an are real numbers and all the index of x’ are nonnegative integers is called a polynomial in x.
→ Degree of a Polynomial: Highest Index of x in algebraic expression is called the degree of the polynomial, here a0, a1x, a2x2 ….. anxn, are called the terms of the polynomial and a0, a1, a2, …… an are called various coefficients of the polynomial f(x).
Note: A polynomial in x is said to be in standard form when the terms are written either in increasing order or decreasing order of the indices of x in various terms.

→ Different Types of Polynomials: Generally, we divide the polynomials in the following categories.
→ Based on degrees:
There are four types of polynomials based on degrees. These are listed below:

  • Linear Polynomials: A polynomial of degree one is called a linear polynomial. The general form of linear polynomial is ax + b, where a and b are any real constant and a ≠ 0.
  • Quadratic Polynomials: A polynomial of degree two is called a quadratic polynomial. The general form of a quadratic polynomial is ax2 + bx + c, where a ≠ 0, a, b, c ∈ R.
  • Cubic Polynomials: A polynomial of degree three is called a cubic polynomial. The general form of a cubic polynomial is ax3 + bx2 + cx + d, where a ≠ 0 and a, b, c, d ∈ R.
  • Biquadratic (or quadric) Polynomials: A polynomial of degree four is called a biquadratic (quadric) polynomial. The general form of a biquadratic polynomial is ax4 + bx3 + cx2 + dx + e, where a ≠ 0 and a, b, c, d, e are real numbers.

Note: A polynomial of degree five or more than five does not have any particular name. Such a polynomial usually called a polynomial of degree five or six or ….etc.

→ Based on number of terms:
There are three types of polynomials based on number of terms. These are as follow:

  • Monomial: A polynomial is said to be monomial if it has only one term. e.g. x, 9x2, 5x3 all are monomials.
  • Binomial: A polynomial is said to be binomial if it contains only two terms e.g. 2x2 + 3x, \(\sqrt{3}\)x + 5x3, -8x3 + 3, all are binomials.
  • Trinomial: A polynomial is said to be a trinomial if it contains only three terms.e.g. 3x3 – 8x + \(\frac{1}{2}\), \(\sqrt{7}\) x10 + 8x4 – 3x2, 5 – 7x + 8x9, are all trinomials.

Note: A polynomial having four or more than four terms does not have particular name. These are simply called polynomials.

→ Zero degree polynomial: Any non-zero number (constant) is regarded as polynomial of degree zero or zero degree polynomial. i.e. f(x) = a. where a ≠ 0 is a zero degree polynomial, since we can write f(x) = a, as f(x) = ax0.

→ Zero polynomial: A polynomial whose all coefficients are zero is called as zero polynomial i.e. f(x) = 0, we cannot determine the degree of zero polynomial.

JAC Class 9 Maths Notes Chapter 2 Polynomials

Algebraic Identities:
An identity is an equality which is true for all values of the variables.
Some important identities are:
(i) (a + b)2 = a2 + 2ab + b2
(ii) (a – b)2 = a2 – 2ab + b2
(iii) a2 – b2 = (a + b)(a – b)
(iv) a3 + b3 = (a + b)(a2 – ab + b2)
(v) a3 – b3 = (a – b)(a2 + ab + b2)
(vi) (a + b)3 = a3 + b3 + 3ab (a + b)
(vii) (a – b)3 = a3 – b3 – 3ab (a – b)
(viii) a4 + a2b2 + b4 = (a2 + ab + b2)(a2 – ab + b2)
(ix) a3 + b3 + c3 – 3abc = (a + b + c)(a2 + b2 + c2 – ab – bc – ac)

Special case: if a + b + c = 0 then a3 + b3 + c3 = 3abc.
Other Important Identities
(i) a2 + b2 = (a + b)2 – 2ab,
if a + b and ab are given
(ii) a2 + b2 = (a – b)2 + 2ab
if a – b and ab are given
(iii) a + b = \(\sqrt{(a-b)^2+4 a b}\)
if a – b and ab are given
(iv) a – b = \(\sqrt{(a+b)^2-4 a b}\)
if a + b and ab are given
JAC Class 9 Maths Notes Chapter 2 Polynomials 1a
JAC Class 9 Maths Notes Chapter 2 Polynomials 2

Factors Of A Polynomial:
→ If a polynomial f(x) can be written as a product of two or more other polynomials f1(x), f2(x), f3(x)…. then each of the polynomials f1(x), f2(x), f3(x)….. is called a factor of polynomial f(x). The method of finding the factors of a polynomial is called factorisation.

JAC Class 9 Maths Notes Chapter 2 Polynomials

Zeroes Of A Polynomial:
→ A real number α is a zero of polynomial f(x) = anxn + an-1xn-1 + an-2xn-2 + ….. +a1x + a0, if f(α) = 0. i.e. anαn + an-1αn-1 + an-2αn-2+ ….. + a1α + a0 = 0.
For example x = 3 is a zero of the polynomial f(x) = x3 – 6x2 + 11x – 6, because f(3) = (3)3 – 6(3)2 + 11(3) – 6 = 27 – 54 + 33 – 6 = 0.
but x = -2 is not a zero of the above mentioned polynomial,
∵ f(-2) = (-2)3 – 6(-2)2 + 11(-2) – 6
f(-2) = -8 – 24 – 22 – 6
f(-2) = -60 ≠ 0.

→ Value of a Polynomial: The value of a polynomial f(x) at x = a is obtained by substituting x a in the given polynomial and is denoted by f(a). Eg if f(x) = 2x3 – 13x2 + 17x + 12 then its value at x = 1 is
f(1) = 2(1)3 – 13(1)2 + 17(1) + 12
= 2 – 13 + 17 + 12 = 18.

Remainder Theorem:
Let ‘p(x)’ be any polynomial of degree greater than or equal to one and ‘a’ be any real number and if p(x) is divided by (x – a). then the remainder is equal to p(a). Let q(x) be the quotient and r(x) be the remainder when p(x) is divided by (x – a), then
Dividend = Divisor × Quotient + Remainder
∴ p(x) = (x – a) × q(x) + [r(x) or r], where r(x) = 0 or degree of r(x) < degree of (x – a). But (x – 2) is a polynomial of degree 1 and a polynomial of degree less than 1 is a constant. Therefore, either r(x) = 0 or r(x) = Constant. Let r(x) = r, then p(x) = (x – a)q(x) + r.
Putting x = a in above equation, p(a)
p(a) = (a – a)q(a) + r = 0 × q(a) + r
p(a) = 0 + r
⇒ p(a) = r
This shows that the remainder is p(a) when p(x) is divided by (x – a).
Remark: If a polynomial p(x) is divided by (x + a),(ax – b), (ax + b), (b – ax) then the remainder is the value of p(x) at x.
= \(-a, \frac{b}{a},-\frac{b}{a}, \frac{b}{a} \text { i.e. } p(-a)\)
\(p\left(\frac{b}{a}\right), p\left(-\frac{b}{a}\right), p\left(\frac{b}{a}\right)\) respectively.

Factor Theorem:
Let ‘p(x)’ be a polynomial of degree greater than or equal to 1 and ‘a’ be a real number such that p(a) = 0, then (x – a) is a factor of p(x). Conversely, if(x – a) is a factor of p(x). then p(a) = 0.

JAC Class 9 Maths Notes Chapter 2 Polynomials

Factorisation Of A Quadratic Polynomial:
→ For factorisation of a quadratic expression ax2 + bx + c where a ≠ 0, there are two methods.
→ By Method of Completion of Square:
In the form ax2 + bx + c where a ≠ 0, firstly we take ‘a’ common in the whole expression then factorise by converting the expression \(a\left\{x^2+\frac{b}{a} x+\frac{c}{a}\right\}\) as the difference of two squares, which is
JAC Class 9 Maths Notes Chapter 2 Polynomials 3

→ By Splitting the Middle Term:
→ x2 + lx + m = x2 + (a + b)x + ab
Where l = a + b and m = ab, such that a and b are real numbers
= x2 + ax + bx + ab
= x (x + a) + b (x + a)
= (x + a) (x + b)
Method: We express l as the sum of two such numbers whose product is m.

→ ax2 + bx + c = prx2 + (ps + qr)x + qs
where b = ps + qr, a = pr, c = qs
so that (ps) (gr) (pr) (qs) = ac
∴ prx2 + (ps + qr)x + qs
= prx2 + psx + qrx + qs
= px (rx + s) + q(rx + s)
= (px + q) (rx + x)
Method: We express b as the sum of two such numbers whose product is ac.

→ Integral Root Theorem:
If f(x) is a polynomial with integral coefficient and the leading coefficient is 1, then any integral root of f(x) is a factor of the constant term. Thus if f(x) = x3 – 6x2 + 11x – 6 has an Integral root, then it is one of the factors of 6 which are ±1, ±2, ±3, ±6.
Now in fact,
f(1) = (1)3 – 6(1)2 + 11(1) – 6 = 1 – 6 + 11 – 6 = 0
f(2) = (2)3 – 6(2)2 + 11(2) – 6
= 8 – 24 + 22 – 6 = 0
f(3) = (3)3 – 6(3)2 + 11(3) – 6
27 – 54 + 33 – 6 = 0
Therefore Integral roots of f(x) are 1, 2, 3.

JAC Class 9 Maths Notes Chapter 2 Polynomials

→ Rational Root Theorem:
Let \(\frac{b}{c}\) be a rational fraction in lowest terms. If \(\frac{b}{c}\) is a rational root of the polynomial f(x) = anxn + an-1xn-1 +…+ a1x + a0, an ≠ 0 with integral coefficients, then b is a factor of constant term a0, and C is a factor of the leading coefficient an.
For example: If \(\frac{b}{c}\) is a rational root of the polynomial f(x) = 6x3 + 5x2 – 3x – 2, then the values of b are limited to the factors of -2, which are ±1, ±2 and the values of care limited to the factors of 6, which are ±1, ±2, ±3, ±6. Hence, the possible rational roots of f(x) are ±1, ±2, \(\pm \frac{1}{2}, \pm \frac{1}{3}, \pm \frac{1}{6}, \pm \frac{2}{3}\). In fact -1 is an integral root and \(\frac{2}{3}\), –\(\frac{1}{2}\) are the rational roots of f(x) = 6x3 + 5x2 – 3x – 2.
Note: (i) nth degree polynomial can have at most n real roots.
→ Finding a zero of polynomial f(x) means solving the polynomial equation f(x) = 0. It follows from the above discussion that if f(x) = ax + b, a ≠ 0 is a linear polynomial, then it has only one zero given by
f(x) = 0 i.e. f(x) = ax + b = 0
⇒ ax = -b
⇒ x = –\(\frac{b}{a}\)
Thus, x = –\(\frac{b}{a}\) is the only zero of f(x) = ax + b.
→ If a polynomial of degree n has more than n zeros then all the coefficients of powers of x including constant term of polynomial are zero.

JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems

Students should go through these JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems will seemingly help to get a clear insight into all the important concepts.

JAC Board Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems

Classification Of Numbers:
→ Natural numbers: The numbers used for counting are called natural numbers. So, the number 1 and any other number obtained by adding 1 to it repeatedly. Hence 1, 2, 3 … represent natural numbers. Set of natural numbers is denoted by N.

→ Whole numbers: Natural numbers along with 0 are termed as whole numbers. So, the smallest whole number is 0. The set of whole numbers is represented by W.

→ Integers: All positive and negative whole numbers that do not include any fractional or decimal parts are called integers. The set of integers is expressed as Z = {……-3, -2, -1, 0, 1, 2, 3, ……}, where Z is the symbol used to denote the set of integers.

→ Rational numbers: These are numbers which can be expressed in the form of p/q, where p and q are integers and q ≠ 0. e.g. 2/3, 37/15, -17/19. The set of rational numbers is represented by the symbol Q.

  • All natural numbers, whole numbers and integers are rational numbers.
  • Rational numbers include all Integers (without any decimal part to it), terminating decimals (e.g. 0.75, -0.02 etc.) and also non-terminating but recurring decimals (e.g. 0.666…, -2.333…… etc.)
  • All fractions are rational numbers but every rational number is not a fraction, Since both numerator and denominator are always positive in a fraction but a rational number can have both numerator and denominator as negative.

Fractions:
→ Common fraction: A common fraction is a fraction in which numerator and denominator are both integers, eg, \(\frac{2}{5}\), \(\frac{1}{2}\) etc.
→ Decimal fraction: Fractions whose denominator is 10 or any power of 10.
→ Proper fraction: It is a fraction whose numerator is smaller than its denominator eg. \(\frac{3}{5}\).
→ Improper fraction: It is a fraction whose numerator is greater than its denominator eg. \(\frac{5}{3}\).
→ Mixed fraction: A combination of a proper fraction and a whole number is called mixed fraction eg. 3\(\frac{2}{7}\) etc. Improper fraction can be written in the form of mixed fractions.
→ Compound fraction: A fraction in which the numerator or the denominator or both contain one or more fractions eg \(\frac{2 / 3}{5 / 7}\).

→ Irrational numbers. These are numbers which cannot be expressed in the form of p/q, where p and q are integers and q≠0. These are non-recurring as well as non-terminating type of decimal numbers eg \(\sqrt{2}\), π, 0.202002000…… etc.

→ Real numbers: Numbers which can represent actual physical quantities in a meaningful way are known as real numbers. These can be represented on the number line Number line is geometrical straight line with arbitrarily defined zero (origin). The set of real number is denoted by the symbol R.

→ Prime numbers: All natural numbers that have one and themselves only as their factors are called prime numbers le prime numbers are divisible by 1 and themselves only e.g. 2 3, 5, 7, 11, 13, 17, 19, 23….etc.

→ Composite numbers: All natural numbers, which has three or more different factors are called composite numbers. E.g. 4, 6, 8, 9, 10, 12,… etc.

  • 1 is neither prime nor composite.

→ Co-prime numbers: If the H.C.F. of the given numbers (not necessarily prime) is 1 then they are known as co-prime numbers. e.g. 4, 9 are Co-prime as H.C.F of (4, 9) = 1.

  • Any two consecutive integer numbers will always be co-prime.

→ Even numbers: All integers which are divisible by 2 are called even numbers. Even numbers are denoted by the expression 2n, where n is any integer. e.g ….., 4, -2, 0, 2, 4…..

→ Odd numbers: All integers which are not divisible by 2 are called odd numbers. Odd numbers are denoted by the general expression 2n – 1 or 2n + 1, where is any integer. e.g. ……,-5, -3, -1, 1, 3, 5,….

JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems

Identification Of Prime Number:
Step 1: Find approximate square root of given number.
Step 2: Divide the given number by prime numbers less than approximate square root of number. If given number is not divisible by any of these prime numbers then the number is prime otherwise not.

Example:
571, is it prime?
Solution:
Approximate square foot of 571 = 24.
Prime number < 24 are 2, 3, 5, 7, 11, 13, 17, 19 and 23. But 571 is not divisible by any of these prime numbers, so 571 is a prime number.

Example:
Is 1 prime or composite number?
Solution:
1 is neither a prime nor a composite number.

Representation For Rational Number On A Real Number Line:
Divide 0 to 1 into 7 equal parts on real number line.
JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems 1
JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems 2
Note:

  • In a positive rational number, if numerator is smaller than its denominator then it lies between 0 and 1 on the number line.
  • In a negative rational number if absolute value of numerator less than its denominator then it lies between -1 and 0.

Decimal Number (Terminating):
JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems 3
Here, A represents 2.65 on the number line.

Example:
Visualize the representation of \(5.3 \overline{7}\) on the number line upto 5 decimal places. i.e. 5.37777.
Solution:
JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems 4
Here, B represents 5.7777 on the number line upto 5 places of decimal.

JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems

Rational Number In Decimal Representation:
→ Terminating Decimal:
In this, a finite number of digits occurs after decimal point i.e. 0.5, 0.6875, 0.15 etc.
→ Non-Terminating and Repeating (Recurring) Decimal:
In this a set of digits or a digit is repeated continuously
Ex. \(\frac{2}{3}\) = 0.6666… = \(0 . \overline{6}\)
Ex. \(\frac{1}{2}\) = 0.454545… = \(0 . \overline{45}\).

Properties Of Rational Numbers:
Let a, b, c be three rational numbers.

  • Commutative property of addition: a + b = b + a
  • Associative property of addition: (a + b) + c = a + (b + c)
  • Additive identity: a + 0 = a is called an identity element of a.
  • Additive inverse a + (-a) = 0, 0 is identity element, -a is called additive inverse of a.
  • Commutative property of multiplications: a.b = b.a
  • Associative property of multiplication: (a × b) × c = a × (b × c)
  • Multiplicative Identity: 2 × 1 = 2, 1 is called multiplicative identity of a.
  • Multiplicative inverse: (a) × (\(\frac{1}{a}\)) = 1. 1 is called multiplicative identity and \(\frac{1}{a}\) is called multiplicative inverse of a or reciprocal of a.
  • Distributive property: a × (b + c) = a × b + a × c

Example:
Prove that \(\sqrt{3}-\sqrt{2}\) is an irrational number.
Solution:
Let, \(\sqrt{3}-\sqrt{2}\) = r where r, be a rational number.
Squaring both sides,
(\(\sqrt{3}-\sqrt{2}\))2 = r2
⇒ 3 + 2 – 2\(\sqrt{6}\) = r2
⇒ 5 – 2\(\sqrt{6}\) = r2
⇒ \(\frac{5-r^2}{2}\) = \(\sqrt{6}\)
Here, \(\sqrt{6}\) is an irrational number but \(\frac{5-r^2}{2}\) is a rational number
∴ LH.S. ≠ R.H.S.
Hence, it contradicts our assumption that \(\sqrt{3}-\sqrt{2}\) is a rational number.
Therefore, \(\sqrt{3}-\sqrt{2}\) is an irrational number.

Irrational Numbers:
These are real numbers which cannot be expressed in the form of p/q, where p and q are integers and q ≠ 0.
→ Irrational Number in Decimal Form:
\(\sqrt{2}\) = 1.414213..ie. it is non-recurring as well as non-terminating
\(\sqrt{3}\) = 1.732050807….. i.e. It is non-recurring as well as non-terminating.

Example:
Insert an irrational number between 2 and 3.
Solution:
\(\sqrt{2 \times 3}=\sqrt{6}\) is an irrational number between 2 and 3.

→ Irrational Numbers on a Number Line:
Example:
Plot \(\sqrt{2}\), \(\sqrt{3}\), \(\sqrt{5}\), \(\sqrt{6}\) on the same number line.
Solution:
JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems 5

→ Properties of Irrational Numbers:

  • Negative of an irrational number is an irrational number eg. \(\sqrt{3}\) and –\(\sqrt{3}\) are irrational numbers.
  • Sum and difference of a rational and an irrational number is always an irrational number.
  • Sum and difference of two irrational numbers is either rational or irrational number.
  • Product of a rational number with an irrational number is either rational or irrational number.
  • Product of an irrational with an irrational is not always irrational.

Ex. Two numbers are 2 and \(\sqrt{3}\). then Sum = 2 + \(\sqrt{3}\), is an irrational number Difference = 2 – \(\sqrt{3}\) is an irrational number
Also \(\sqrt{3}\) – 2 is an irrational number.

Ex. Two numbers are 4 and \(\sqrt[3]{3}\), then Sum = 4 + \(\sqrt[3]{3}\), is an irrational number. Difference = 4 – \(\sqrt[3]{3}\), is an irrational number.

Ex. Two irrational numbers are 13, –\(\sqrt{3}\), then
Sum = \(\sqrt{3}\) + (-\(\sqrt{3}\)) = 0, which is rational.
Difference = \(\sqrt{3}\) – (-\(\sqrt{3}\)) = 2\(\sqrt{3}\), which is irrational.

JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems

Geometrical Representation Of Irrational Numbers On The Number Line
JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems 6
To represent \(\sqrt{2}\) on number line we follow the following steps:
Step I: Draw a number line and mark the centre point as zero.
Step II: Mark right side of the zero as (1) and the left side as (-1).
Step III: We won’t be considering (-1) for our purpose.
Step IV: With same length as between 0 and 1, draw a line perpendicular to point (1), such that new line has a length of 1 unit.
Step V: Now join the point (0) and the end of new line of unit length.
Step VI: A right angled triangle is constructed.
Step VII: Now let us name the triangle as ABC such that AB is the beight (perpendicular), BC is the base of triangle and AC is the hypotenuse of the right angled triangle ABC.
Step VIII: Now length of hypotenuse, i.e., AC can be found by applying pythagoras theorem to the right triangle ABC.
AC2 = AB2 + BC2
⇒ AC2 = 12 + 12
⇒ AC2 = 2
⇒ AC = \(\sqrt{2}\)
Step IX: Now with AC as radius and C as the centre cut an arc on the same number line and name the point as D.
Step X: Since AC is the radius of the arc and hence, CD will also be the radius of the arc whose length is \(\sqrt{2}\).
Step XI: Hence, D is the representation of \(\sqrt{2}\) on the number line.

Surds:
Any irrational number of the form \(\sqrt[n]{a}\) is given a special name surd, where is called radicand it should always be a positive rational number. Also the symbol \(\sqrt[n]{ }\) is called the radical sign and the index n is called order of the surd.
\(\sqrt[n]{a}\) is read as ‘nth root d’ and can also be written as an \(\mathrm{a}^{\frac{1}{n}}\)

→ Some Identical Surds:

  • \(\sqrt[3]{4}\) is a surd as radicand is a rational number.
    Similar examples \(\sqrt[3]{5}, \sqrt[4]{12}, \sqrt[5]{7}, \sqrt{12} . .\)
  • 2 + 2\(\sqrt{3}\) is a surd (as rational + surd number will give a surd)
    Similar examples: \(\sqrt{3}+1, \sqrt[3]{3}+1, \ldots\)
  • \(\sqrt{7-4 \sqrt{3}}\) is a surd as 7-4\(\sqrt{3}\) is a perfect square of (2 – \(\sqrt{3}\)).
    Similar examples: \(\sqrt{7+4 \sqrt{3}}, \sqrt{9-4 \sqrt{5}}, \sqrt{9+4 \sqrt{5}}, \ldots\)
  • \(\sqrt[3]{\sqrt{3}}\) is a surd as \(\sqrt[3]{\sqrt{3}}=\left(3^{\frac{1}{2}}\right)^{\frac{1}{3}}\)
    = \(3^{\frac{1}{6}}=\sqrt[6]{3}\)
    Similar examples : \(15 \sqrt{6}-\sqrt{216}+\sqrt{96}\)

→ Some Expressions are not Surds:

  • \(\sqrt[3]{8}\) is not a surd because \(\sqrt[3]{8}=\sqrt[3]{2^3}\) = 2. which is a rational number.
  • \(\sqrt{2+\sqrt{3}}\) is not a surd because 2 + \(\sqrt{3}\) is not a perfect square.
  • \(\sqrt[3]{1+\sqrt{3}}\) is not a surd because radicand is an irrational number.

Laws Of Surds:
JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems 7
[Important for changing order of surds]
JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems 8

JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems

Operation Of Surds:
→ Addition and Subtraction of Surds: Addition and subtraction of surds are possible only when order and radicand are same i.e. only for surds.
Example: Simplify
JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems 9
JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems 10

→ Multiplication and Division of Surds:
Example:
JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems 11
JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems 12

→ Comparison of Surds: It is clear that if x > y > 0 and n > 1 is a positive integer then \(\sqrt[n]{x}>\sqrt[n]{y}\).
Example:
Which is greater in each of the following:
(i) \(\sqrt[3]{6} \text { and } \sqrt[5]{8}\)
(ii) \(\sqrt{\frac{1}{2}} \text { and } \sqrt[3]{\frac{1}{3}}\)
Solution:
JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems 13

Exponents Of Real Number:
→ Positive Integral Power: For any real number a and a positive integer ‘n’ we define: an = a × a × a × … × a (n times).
an is called nth power of a. The real number ‘a’ is called the base and ‘n’ is called power of a.
e.g. 23 = 2 × 2 × 2 = 8
Note: For any non-zero real number ‘a’ we define a0 = 1.
e.g, thus 30 = 1, 50 = 1, \(\left(\frac{3}{4}\right)^0\) = 1 and so on.

→ Negative Integral Power: For any non-zero real number ‘a’ and a positive integer ‘n’ we define \(a^{-\mathrm{n}}=\frac{1}{a^n}\).

JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems

Rational Exponents Of A Real Number:
→ Principal nth Root of a Positive Real Number: If ‘a’ is a positive real number and ‘n’ is a positive integer, then the principal nth root of a is the unique positive real number x such that xn = a.
The principal root of a positive real number a1/n denoted by \(\sqrt[n]{a}\).

→ Principal nth Root of a Negative Real Number: If ‘a’ is a negative real number and ‘n’ is an odd positive integer, then the principal nth root of a is define as \(-|\mathrm{a}|^{1 / \mathrm{n}}\) i.e. the principal nth root of -a is negative of the principal nth root of |a|.

Remark: If ‘a’ is negative real number and ‘n’ is an even positive integer, then the principal nth root of a is not defined, because an even power of real number is always positive. Therefore, (-9)1/2 is a meaningless quantity, if we confine ourselves to the set of real numbers only.

→ Rational Power (Exponents): For any positive real number ‘a’ and a rational number \(\frac{p}{q}\) where q ≠ 0, p, q ∈ Z. We define ap/q = (ap)1/q i.e. ap/qis the principal qth root of ap.

Laws Of Rational Exponents:
The following laws hold for the rational exponents
JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems 14
JAC Class 9 Maths Notes Chapter 1 Number Systems 15
where a, b are positive real numbers and m, n are rational numbers.

JAC Class 9 Maths Notes in Hindi & English Jharkhand Board

JAC Jharkhand Board Class 9th Maths Notes in Hindi & English Medium

JAC Board Class 9th Maths Notes in English Medium

JAC Board Class 9th Maths Notes in Hindi Medium

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम्

Jharkhand Board JAC Class 9 Sanskrit Solutions रचना अनुवाद-प्रकरणम् Questions and Answers, Notes Pdf.

JAC Board Class 9th Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम्

हिन्दी वाक्यों का संस्कृत में अनुवाद हिन्दी से संस्कृत में अनुवाद करते समय कर्ता, कर्म, क्रिया तथा अन्य शब्दों पर विशेष ध्यान देना चाहिए। कर्ता जिस पुरुष या वचन में हो, उसी के अनुरूप पुरुष, वचन तथा काल के अनुसार क्रिया का प्रयोग करना चाहिए। हिन्दी से संस्कृत में अनुवाद करते समय निम्न बातों पर विशेष ध्यान देना चाहिए –

1. कारक:

संज्ञा और सर्वनाम के वे रूप जो वाक्य में आये अन्य शब्दों के साथ उनके सम्बन्ध को बताते हैं, ‘कारक’ कहलाते हैं। मुख्य रूप से कारक छः प्रकार के होते हैं, किन्तु ‘सम्बन्ध’ और ‘सम्बोधन’ सहित ये आठ प्रकार के होते हैं। संस्कृत में इन्हें ‘विभक्ति’ भी कहते हैं। इन विभक्तियों के चिह्न प्रकार हैं –

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम् 1

नोट – जिस शब्द के आगे जो चिह्न लगा हो, उसके अनुसार विभक्ति का प्रयोग करते हैं। जैसे राम ने यहाँ पर राम के आगे ‘ने’ चिह्न है। अतः राम शब्द में प्रथमा विभक्ति का प्रयोग करते हुए ‘रामः’ लिखा जायेगा। ‘रावण को’ यहाँ पर रावण के आगे ‘को’ यह द्वितीया विभक्ति का चिह्न है। अतः ‘रावण’ शब्द में द्वितीया विभक्ति का प्रयोग करके ‘रावणम्’ लिखा जायेगा।

‘बाण के द्वारा’ यहाँ पर बाण शब्द के बाद ‘के द्वारा यह तृतीया का चिह्न लगा है। अतः ‘बाणेन’ का प्रयोग किया जायेगा। इसी प्रकार अन्य विभक्तियों के प्रयोग के विषय में समझना चाहिए।

यह बात विशेष ध्यान रखने की है कि जिस पुरुष तथा वचन का कर्ता होगा, उसी पुरुष तथा वचन की क्रिया भी प्रयोग की जायेगी। जैसे –
‘पठमि’ इस वाक्य में कर्ता, ‘अहम्’ उत्तम पुरुष तथा एकवचन है तो क्रिया भी उत्तम पुरुष, एकवचन की है। अतः ‘पठामि’ का प्रयोग किया गया है।

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम्

2. पुरुष

पुरुष तीन होते हैं, जो निम्न हैं –
(अ) प्रथम पुरुष – जिस व्यक्ति के विषय में बात की जाय, उसे प्रथम पुरुष कहते हैं। इसे अन्य पुरुष भी कहते हैं। जैसे – सः = वह। तौ = वे दोनों। ते = वे सब। रामः = राम। बालकः = बालक। कः = कौन। भवान् = आप (पुं.)। भवती = आप (स्त्री.)।
(ब) मध्यम पुरुष – जिस व्यक्ति से बात की जाती है, उसे मध्यम पुरुष कहते हैं। जैसे
अहम् = मैं। आवाम् = हम दोनों। वयम् = हम सब।

3. वचन।

संस्कत में तीन वचन माने गये हैं –
(अ) एकवचन जो केवल एक व्यक्ति अथवा एक वस्तु का बोध कराये, उसे एकवचन कहते हैं। एकवचन के कर्ता के साथ एकवचन की क्रिया का प्रयोग किया जाता है। जैसे – ‘ अहं गच्छामि’ इस वाक्य में एकवचन कर्ता, ‘अहम्’ तथा एकवचन की क्रिया ‘गच्छामि’ का प्रयोग किया गया है।

(ब) द्विवचन – दो व्यक्ति अथवा वस्तुओं का बोध कराने के लिए द्विवचन का प्रयोग होता है। जैसे ‘आवाम’ तथा क्रिया ‘पठावः’ दोनों ही द्विवचन में प्रयुक्त हैं।।

(स) बहुवचन – तीन या तीन से अधिक व्यक्ति अथवा वस्तुओं का बोध कराने के लिये बहुवचन का प्रयोग किया जाता है। जैसे-‘वयम् पठामः’ इस वाक्य में अनेक का बोध होता है। अतः कर्ता ‘वयम्’ तथा क्रिया ‘पठामः’ दोनों ही बहुवचन में प्रयुक्त हैं।

4. लिंग

संस्कृत में लिंग तीन होते हैं –
(अ) पुल्लिंग – जो शब्द पुरुष-जाति का बोध कराता है, उसे पुल्लिंग कहते हैं। जैसे ‘रामः काशी गच्छति’ (राम काशी जाता है) में ‘राम’ पुल्लिंग है।
(ब) स्त्रीलिंग – जो शब्द स्त्री-जाति का बोध कराये, उसे स्त्रीलिंग कहते हैं। जैसे गीता गृहं गच्छति’ (गीता घर जाती है।) इस वाक्य में ‘गीता’ स्त्रीलिंग है।
(स) नपुंसकलिंग – जो शब्द नपुंसकत्व (न स्त्री, न पुरुष) का बोध कराये, उसे नपुंसक-लिंग कहते हैं। जैसे धनम्, वनम्, फलम्, पुस्तकम, ज्ञानम्, दधि, मधु आदि।

5. धातु

क्रिया अपने मूल रूप में धातु कही जाती है। जैसे-गम् = जाना, हस् = हँसना। कृ – करना, पृच्छ = पूछना। ‘भ्वादयो धातवः’ सूत्र के अनुसार क्रियावाची-‘भू’, ‘गम्’, ‘पठ्’ आदि की धातु संज्ञा होती है।

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम्

6. लकार

लकार – ये क्रिया की विभिन्न अवस्थाओं तथा कालों (भूत, भविष्य, वर्तमान) का बोध कराते हैं। लकार दस हैं, इनमें पाँच प्रमुख लकारों का विवरण निम्नवत् है :
(क) लट् लकार (वर्तमान काल) – इस काल में कोई भी कार्य प्रचलित अवस्था में ही रहता है। कार्य की समाप्ति नहीं होती। वर्तमान काल में लट् लकार का प्रयोग होता है। इस काल में वाक्य के अन्त में ‘ता है’, ‘ती है’, ‘ते हैं’ का प्रयोग होता है जैसे –

राम पुस्तक पढ़ता है। – (रामः पुस्तकं पठति।)
बालक हँसता है। – (बालकः हसति।)
हम गेंद से खेलते हैं। – (वयं कन्दुकेन क्रीडामः।)
छात्र दौड़ते हैं। – (छात्राः धावन्ति।)
गीता घर जाती है। – (गीता गृहं गच्छति।)

(ख) लङ् लकार (भूतकाल)-जिसमें कार्य की समाप्ति हो जाती है, उसे भूतकाल कहते हैं। भूतकाल में लङ् लकार का प्रयोग होता है। जैसे –
राम गाँव गया। – (रामः ग्रामम् अगच्छत् ।)
मैंने रामायण पढ़ी। – (अहम् रामायणम् अपठम्।)
मोहन वाराणसी गया। – (मोहनः वाराणीसम् अगच्छत्।)
राम राजा हुए। – (रामः राजा अभवत्।)
उसने यह कार्य किया। – (सः इदं कार्यम् अकरोत्।)।

(ग) लृट् लकार (भविष्यत् काल) – इसमें कार्य आगे आने वाले समय में होता है। इस काल के सूचक वर्ण गा, गी, गे आते हैं। जैसे –

राम आयेगा। (रामः आगमिष्यति।)
मोहन वाराणसी जायेगा। (मोहनः वाराणसीं गमिष्यति।)
वह पुस्तक पढ़ेगा। (सः पुस्तकं पठिष्यति।)
रमा जल पियेगी। (रमा जलं पास्यति।)

(घ) लोट् लकार (आज्ञार्थक) – इसमें आज्ञा या अनुमति का बोध होता है। आशीर्वाद आदि के अर्थ में भी इस लकार का प्रयोग होता है। जैसे –

वह विद्यालय जाये। (सः विद्यालयं गच्छतु।)
तुम घर जाओ। (त्वं गृहं गच्छ।)
तुम चिरंजीवी होओ। (त्वं चिरंजीवी भव।)
राम पुस्तक पढ़े। (रामः पुस्तकं पठतु।)
जल्दी आओ। (शीघ्रम् आगच्छ।)

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम्

(ङ) विधिलिङ् लकार – ‘चाहिए’ के अर्थ में इस लकार का प्रयोग किया जाता है। इससे निमन्त्रण, आमन्त्रण तथा सम्भावना आदि का भी बोध होता है। जैसे –

उसे वहाँ जाना चाहिए। (सः तत्र गच्छेत्।)
तुम्हें अपना पाठ पढ़ना चाहिए। (त्वं स्वपाठं पंठेः।)
मुझे वहाँ जाना चाहिए। (अहं तत्र गच्छेयम्।)

हिन्दी से संस्कृत में अनुवाद करते समय सर्वप्रथम कर्ता को खोजना चाहिए। कर्ता जिस पुरुष एवं वचन का हो, उसी पुरुष एवं वचन की क्रिया भी प्रयोग करनी चाहिए।

कर्ता – कार्य करने वाले को कर्ता कहते हैं। जैसे-‘देवदत्तः पुस्तकं पठति’ यहाँ पर पढ़ने का काम करने वाला देवदत्त है। अतः देवदत्त कर्ता है।

कर्म – कर्ता जिस काम को करे वह कर्म है। जैसे ‘भक्तः हरिं भजति’ में भजन रूपी कार्य करने वाला भक्त है। वह हरि को भजता है। अतः हरि कर्म है।

क्रिया – जिससे किसी कार्य का करना या होना प्रकट हो, उसे क्रिया कहते हैं। जैसे-जाना, पढ़ना, हँसना, खेलना आदि क्रियाएँ हैं।

निम्न तालिका से पुरुष एवं वचनों के 3-3 प्रकारों का ज्ञान भलीभाँति सम्भव है –

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम् 2

इस प्रकार स्पष्ट है कि कर्ता के इन प्रारूपों के अनुसार प्रत्येक लकार में तीनों पुरुषों एवं तीनों वचनों के लिए क्रिया के भी ‘नौ’ ही रूप होते हैं। अब निम्नतालिका से कर्ता एवं क्रिया के समन्वय को समझिये –

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम् 3

नोट – संज्ञा शब्दों को प्रथम पुरुष मानकर उनके साथ क्रियाओं का प्रयोग करना चाहिए। निम्नलिखित वाक्यों को ध्यानपूर्वक पढ़ें तथा कर्ता के अनुरूप क्रिया-पदों का प्रयोग करना सीखें –

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम् 4

नोट भवान् एवं भवती को प्रथम पुरुष मानकर इनके साथ प्रथम पुरुष की ही क्रिया का प्रयोग करना चाहिए।

सर्वनामों का तीनों लिंगों में प्रयोग

संज्ञा के बदले में या संज्ञा के स्थान पर प्रयोग किये जाने वाले शब्दों को सर्वनाम कहते हैं। जैसे अहम् = मैं। त्वम् = तुम। अयम् = यह। कः = कौन। यः = जो। सा = वह। तत् = वह। सः = वह आदि। केवल ‘अपने और तुम्हारे’ बोधक ‘अस्मद् और ‘युष्मद्’ सर्वनामों का प्रयोग तीनों लिंगों में एक रूप ही रहता है, शेष का पृथक् रूप रहता है।

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम्

प्रथम पुरुष तद् सर्वनाम (वह-वे) का प्रयोग

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम् 5

जब कर्ता प्रथम पुरुष का हो तो क्रिया भी प्रथम पुरुष की ही प्रयोग की जाती है। जैसे –

वे सब फल हैं।
तानि फलानि सन्ति।
वह जल पीता है। – सः जलं पिबति।
वे दोनों लिखते हैं। – तौ हसतः।
वे दोनों हँसते हैं। – ते लिखन्ति।

स्त्रीलिंग प्रथम पुरुष में –

वह पढ़ती है। – सा पठति।
वे दोनों जाती हैं। – ते गच्छतः।
वे सब हँसती हैं। – ताः हसन्ति।

नपुंसकलिंग प्रथम पुरुष में –

वह घर है। – तद् गृहम् अस्ति।
वे दोनों पुस्तकें हैं। – ते पुस्तके स्तः।
वे सब फल हैं। – तानि फलानि सन्ति।

विद्यार्थी इस श्लोक को कण्ठस्थ करें :

उत्तमाः पुरुषाः ज्ञेयाः – अहम् आवाम् वयम् सदा।
मध्यमाः त्वम् युवाम् यूयम्, अन्ये तु प्रथमाः स्मृताः।।

अर्थात् अहम्, आवाम्, वयम् – उत्तम पुरुषः; त्वम्, युवाम्, यूयम् – मध्यम पुरुष; (शेष) अन्य सभी सदा प्रथम पुरुष जानने चाहिए।

उदाहरण – लट् लकार (वर्तमान काल) (गम् धातु = जाना) का प्रयोग

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम्

प्रथम पुरुष

1 सः गच्छति। वह जाता है।
1 तौ गच्छतः। वे दोनों जाते हैं।
1 ते गच्छन्ति। वे सब जाते हैं।

मध्यम पुरुष

1. त्वं गच्छसि। तुम जाते हो।
2. युवां गच्छथः। तुम दोनों जाते हो।
3. यूयं गच्छथ। तुम सब जाते हो।

उत्तम पुरुष

1. अहं गच्छामि मैं जाता है।
2. आवां गच्छावः। हम दोनों जाते हैं।
3. वयं गच्छामः। हम सब जाते हैं।

उपर्युक्त उदाहरणों में ‘प्रथम पुरुष’ के कर्ता-पद क्रमशः ‘सः, तौ, ते’ दिये गये हैं। इनके स्थान पर किसी भी संज्ञा-सर्वनाम के रूप रखे जा सकते हैं। जैसे – गोविन्दः गच्छति, बालकौ गच्छतः, मयूराः नृत्यन्ति।

अभ्यास 1

  1. आलोक दौड़ता है।
  2. गोविन्द पढ़ता है।
  3. अर्चना खेलती है।
  4. बालक दौड़ता है।
  5. सिंह आता है।
  6. वह प्रात:काल उठता है।
  7. राधा दूध पीती है।
  8. श्याम हँसता है।
  9. बन्दर फल खाता है।
  10. हाथी जाते हैं।
  11. दो बालक पढते हैं।
  12. विनोद और प्रमोद पढ़ते हैं।
  13. दो किसान जोतते हैं।
  14. दो हिरन दौड़ते हैं।
  15. दो बालक क्या करते हैं?
  16. वे विद्यालय जाते हैं।
  17. ग्रामीण हृष्ट-पुष्ट होते हैं।
  18. सब मोर क्या करते हैं?
  19. सब बकरियाँ चरती हैं।
  20. ये सब फूल खिलते हैं।

उत्तर :

  1. आलोक: धावति।
  2. गोविन्दः पठति।
  3. अर्चना क्रीडति।
  4. बालकः धावति।
  5. सिंहः आगच्छति।
  6. स: प्रात:काले उत्तिष्ठति।
  7. राधा दुग्धं पिबति।
  8. श्यामः हसति।
  9. कपिः फलं खादति।
  10. करिण: गच्छन्ति।
  11. बालकौ पठतः।
  12. विनोदः प्रमोद पठतः
  13. कृषको कर्षतः।
  14. मृगौ धावतः।
  15. बालकौ किं कुरुतः?
  16. ते विद्यालयं गच्छन्ति।
  17. ग्रामीणाः हृष्ट-पुष्टाः भवन्ति।
  18. सर्वे मयूराः किं कुर्वन्ति ?
  19. सर्वाः अजाः चरन्तिः।
  20. एतानि सर्वाणि पुष्पाणि विकसन्ति।

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम्

अभ्यास 2

  1. तुम क्या देखते हो?
  2. तुम दोनों कब खेलते हो?
  3. तुम सब क्या पढ़ते हो?
  4. क्या तुम चित्र देखते हो?
  5. तुम दोनों क्या लिखते हो?
  6. तुम सब फल खाते हो।
  7. तुम बाजार जाते हो।
  8. तुम दोनों क्यों दौड़ते हो?
  9. तुम सब पानी क्यों पीते हो?
  10. तुम क्यों हँसते हो?
  11. क्या तुम दोनों गीत गाते हो?

उत्तर :

  1. त्वं कि पश्यसि?
  2. युवां कदा क्रीडथः?
  3. ययं किं पठथ?
  4. किं त्वं चित्रं पश्यसि?
  5. यवां किं लिखथः?
  6. यूयं फलं भक्षयथ।
  7. त्वम् आपणं गच्छसि।
  8. युवां किमर्थं धावथः?
  9. यूयं जलं किमर्थं पिबथ?
  10. त्वं किमर्थं हससि?
  11. किं युवां गीतं गायथः?
  12. यूयं कुत्र वसथ?

अभ्यास 3

  1. मैं फल खाता हूँ।
  2. हम दोनों बाजार जाते हैं।
  3. हम सब गीत गाते हैं।
  4. मैं कार्य करता हूँ।
  5. हम दोनों खेलते हैं।
  6. हम सब खेल के मैदान में खेलते हैं।
  7. मैं एक चित्र देखता हूँ।
  8. हम दोनों विद्यालय जाते हैं।
  9. हम सब दूध पीते हैं।
  10. मैं घर में पढ़ता हूँ।

उत्तर :

  1. अहं फलं भक्षयामि।
  2. आवाम आपणं गच्छावः।
  3. वयं गीतं गायामः।
  4. अहं कार्यं करोमि।
  5. आवां क्रीडावः।
  6. वयं क्रीडाक्षेत्रे क्रीडामः।
  7. अहम् एकं चित्रं पश्यामि।
  8. आवां विद्यालयं गच्छावः।
  9. वयं दुग्धं पिबामः।
  10. अहं गृहे पठामि।

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम्

अभ्यास 4

  1. आलोक कक्षा में पढ़ता है।
  2. वह बैठता है।
  3. तुम मैदान में खेलते हो।
  4. विनोद मेरा मित्र है।
  5. यही धर्म है।
  6. मैं पुल बनाता हूँ।
  7. देवता यहाँ जन्म लेना चाहते हैं।
  8. भाई उपहार देता है।
  9. कृष्ण सहायात करते हैं।
  10. हाथी मतवाला है।

उत्तर :

  1. आलोक: कक्षायां पठति।
  2. सः उपविशति।
  3. त्वं क्षेत्रे क्रीडसि।
  4. विनोदः मम मित्रम् अस्ति।
  5. एषः एव धर्मः अस्ति।
  6. अहं सेतुनिर्माणं करोमि।
  7. देवाः अत्र जन्म इच्छन्ति।
  8. भ्राता उपहारं यच्छति।
  9. कृष्ण: सहायता करोति।
  10. करी मत्तः अस्ति।

उदाहरण – लङ् लकार (भूतकाल) में (पठ् धातु = पढ़ना) का प्रयोग

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम् 6

अभ्यास 5

  1. ब्राह्मण गाँव को आया।
  2. तपोदत्त ब्राह्मण था।
  3. लड़की ने पुस्तक पढ़ी।
  4. वे दोनों कहाँ गये?
  5. वे सब कब दौड़े?
  6. हरि ने पानी पिया।
  7. वे दोनों विद्यालय गये।
  8. मैं वहाँ दौड़ा।
  9. छात्रों ने चित्र देखा।
  10. उसने पत्र लिखा।
  11. वह अपने घर गया।
  12. हम सबने पाठ पढ़ा।

उत्तर :

  1. विप्रः ग्रामम् आगछत्।
  2. तपोदत्तः विप्रः आसीत्।
  3. बालिका पुस्तकम् अपठत्।
  4. तौ कुत्र अगच्छताम्?
  5. ते कदा अधावन्?
  6. हरिः जलम् अपिबत्।
  7. तौ विद्यालयम् अगच्छताम्
  8. अहं तत्र अधावम्।
  9. छात्राः चित्रम् अपश्यन्।
  10. सः पत्रम् अलिखत्।
  11. सः स्वगृहम् अगच्छत्।
  12. वयं पाठम् अपठाम्।

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम्

अभ्यास 6

  1. ब्राह्मण कौन था?
  2. इन्द्र ने क्या किया?
  3. तपोदत्त ने तप किया।
  4. उसने नदी में स्नान किया।
  5. बालक भयभीत हो गये।
  6. अर्जुन ने कृष्ण से कहा।
  7. नल द्यूत में हार गया।
  8. दमयन्ती वन गयी।
  9. हाथी अन्धा हो गया।
  10. मेरा मित्र उपस्थित था।

उत्तर :

  1. ब्राह्मणः कः आसीत् ?
  2. इन्द्रः किम् अकरोत् ?
  3. तपोदत्तः तपः अकरोत्।
  4. सः नद्यां स्नानम् अकरोत्।
  5. बालकाः भयभीताः अभवन्।
  6. अर्जुनः कृष्णम् अकथय।
  7. नलः द्यूते पराजितः अभवत्।
  8. दमयन्ती वनम् अगच्छत्।
  9. करी अन्धः अभवत्।
  10. मम मित्रम् उपस्थितम् आसीत्।

नोट – लट् लकार की क्रिया में ‘स्म’ लगाकर लङ्लकार (भूतकाल) में अनुवाद किया जा सकता है। जैसे –
1. वन में सिंह रहता था।
2. बालक खेल रहा था। वने सिंहः निवसति स्म।
बालकः क्रीडति स्म।

उदाहरण – लट् लकार (भविष्यत् काल) (लिख धात् = लिखना) का प्रयोग

प्रथम पुरुष

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम् 7

अभ्यास 7

  1. लेखराज पढ़ेगा।
  2. हरीमोहन शाम को लिखेगा।
  3. लड़कियाँ खेलेंगी।
  4. मैं बाजार जाऊँगा।
  5. हम दोनों दूध पियेंगे।
  6. तुम यहाँ क्या करोगे?
  7. तुम दोनों चित्र देखोगे।
  8. तुम सब क्या खाओगे?
  9. मोर नृत्य करेगा।
  10. हम दोनों खेत को जायेंगे।
  11. किसान खेत जोतेगा।
  12. बालक खेल के मैदान खेलेंगे।

उत्तर :

  1. लेखरामः पठिष्यति।
  2. हरीमोहनः सायंकाले लेखिष्यति।
  3. बलिकाः क्रीडिष्यति।
  4. अहम् आपणं गमिष्यामि।
  5. आवां दुग्धं पास्यावः।
  6. त्वम् यत्र किं करियसि?
  7. युवा चित्रं द्रक्ष्यथः
  8. यूयं किं भक्षयिष्यथ?
  9. मयूरः नृत्यं करिष्यति।
  10. आवां क्षेत्रं गमिष्यावः।
  11. कृषकः क्षेत्र कमंति।
  12. बालकाः क्रीडाक्षेत्रे क्रीडिष्यन्ति।

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम्

अभ्यास 8

  1. तुम सुख अनुभव करोगे।
  2. वे दोनों गाँव में रहेंगे।
  3. वह कक्षा में प्रथम आयेगा।
  4. वह कहाँ जायेगी।
  5. मैं ब्रज की रक्षा करूँगा।
  6. मैं मित्र से मिलूँगा।
  7. मैं फिर नहीं आऊँगा।
  8. मैं प्रयत्न करूँगा।
  9. मैं गुणों को कहूँगा।
  10. वे सभी सुखी होंगे।

उत्तर :

  1. त्वं सुखम् अनुभविष्यसि।
  2. तौ ग्रामे वसिष्यतः।
  3. सः कक्षायां प्रथमः आगमिष्यति।
  4. सा कुत्र गमिष्यति?
  5. अहं व्रजं रक्षिष्यामि।
  6. अहं मित्रेण मेलिष्यामि।
  7. अहं पुनः न आगमिष्यामि।
  8. अहं प्रयत्न करिष्यामि।
  9. अहं गुणान् कथपिष्यामि।
  10. ते सर्वे सुखिनः भविष्यन्ति।

उदाहरण – लोट् लकार (आज्ञार्थक) (कथ् धातु = कहना)

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम् 8

अभ्यास 9

  1. सुशीला जाये।
  2. विद्यार्थी खेलें।
  3. ईश्वर रक्षा करे।
  4. तुम युद्ध करो।
  5. लड़कियाँ नाचें।
  6. क्या हम जायें?
  7. इस समय छात्र पढ़ें।
  8. नौकर जायें।
  9. लड़के दौड़ें।
  10. क्या मैं जाऊँ ?
  11. क्या हम सब खेलें?
  12. वे सब न हँसे।
  13. अब तुम खेलो।
  14. तुम दोनों पढ़ो।

उत्तर :

  1. सुशीला गच्छतु।
  2. छात्राः क्रीडन्तु।
  3. ईश्वरः रक्षतु।
  4. त्वं युद्धं कुरु।
  5. बालिकाः नृत्यं कुर्वन्तु।
  6. किं वयं गच्छाम?
  7. इदानी छात्राः पठन्तु।
  8. सेवकाः गच्छन्तु।
  9. बालकाः धावन्तु।
  10. किम् अहं गच्छानि?
  11. किं वयं क्रीडाम?
  12. ते न हसन्तु।
  13. इदानीं त्वं क्रीड।
  14. युवां पठतम्।

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम्

अभ्यास 10

  1. तुम दोनों मत हँसो।
  2. तुम सब दौड़ो।
  3. नर्तकियों नाचें।
  4. तुम मत हँसो।
  5. तुम यहाँ आओ।
  6. वहाँ मत जाओ।
  7. दौड़ो मत।
  8. मत हँसो।
  9. आओ, नाचो।
  10. पाठ पढ़ो।
  11. अब खेलो मत, पढ़ो।
  12. सबात्र पढ़ें।
  13. तुम वहाँ जाओ।
  14. दो छात्र दौड़ें।

उत्तर :

  1. युवां मा हसतम्।
  2. यूयं धावत।
  3. नर्तक्यः नृत्यन्तु।
  4. त्वं मा हस।
  5. त्वम् अत्र आगच्छ।
  6. तत्र मा गच्छ।
  7. मा धाव।
  8. मा हस।
  9. आगच्छ, नृत्यं कुरु।
  10. पाठं पठ।
  11. अधुना मा क्रीड, पठ।
  12. सर्वे छात्राः पठन्तु।
  13. त्वं तत्र गच्छ।
  14. छात्रौ धावताम्।

अभ्यास 11

  1. जलपान कीजिये।
  2. अब देश की रक्षा करो।
  3. आप स्वयम्वर में जायें।
  4. जुआ नहीं खेलो।
  5. रक्षाबन्धन उत्सव कब हो?
  6. बिना ज्ञा प्रवेश न करो।
  7. स्वामिभक्त बनो।
  8. कक्षा में झगड़ा मत करो।
  9. ब्रज की रक्षा करो।
  10. स्वच्छ जल पियो।

उत्तर :

  1. जलपानं कुरु।
  2. अधुना देशस्य रक्षां कुरु।
  3. भवान् स्वयंवरे गच्छतु।
  4. द्यूतं मा क्रीड।
  5. रक्षाबन्धनोत्सवः कदा भवतु?
  6. आज्ञां बिना मा प्रविश।
  7. स्वामिभक्तः भव।
  8. कक्षायां कलहं मा कुरु।
  9. व्रजस्य रक्षां कुरु।
  10. स्वच्छं जलं पिब।

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम्

उदाहरण – विधिलिङ् लकार (प्रेरणार्थक-चाहिए के अर्थ में)
स्था (तिष्ठ) = ठहरना का प्रयोग

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम् 9

नोट – विधिलिङ् लकार में कर्ता में कर्म कारक जैसा चिह्न लगा रहता है। जैसे – उसे, उन दोनों को, तुमको आदि। किन्तु ये कार्य के करने वाले (कर्ता) हैं। अत: इनमें प्रथमा विभक्ति (कर्ता कारक) का ही प्रयोग किया जाता है।

अभ्यास 12

  1. उसे पढ़ना चाहिए।
  2. तुम्हें सत्य बोलना चाहिए।
  3. राजेश को खेलना चाहिए।
  4. उसे लज्जा नहीं करनी चाहिए।
  5. तुमको खाना चाहिए।
  6. उसे देश की रक्षा करनी चाहिए।
  7. तुमको चित्र देखना चाहिए।
  8. छात्रों को पढ़ना चाहिए।
  9. मुझे पत्र लिखना चाहिए।
  10. विमला को हँसना चाहिए।
  11. हम दोनों को गाना चाहिए।
  12. तुम्हें जाना चाहिए।

उत्तर :

  1. सः पठेत्।
  2. त्वं सत्यं वदेः।
  3. राजेश क्रीडेत्
  4. सः लज्जा न कुर्यात्।
  5. त्वं भक्षयः।
  6. सः देशस्य रक्षां कुर्यात्।
  7. त्वं चित्रं पश्येः
  8. छात्राः पठेयुः।
  9. अहं पत्रं लिखेयम्।
  10. विमला हसेत्।
  11. आवां गायेव।
  12. त्वं गच्छेः।

JAC Class 9 Sanskrit रचना अनुवाद-प्रकरणम्

अभ्यास 13

  1. हमें देश की रक्षा करनी चाहिए।
  2. उसे घर जाना चाहिए।
  3. उसे सदैव सत्य बोलना चाहिए।
  4. उसे हरिजनों का उद्धार करना चाहिए।
  5. छात्रों को हमेशा खेलना चाहिए।
  6. विद्वान् की पूजा करनी चाहिए।
  7. तुम्हें कक्षा में पढ़ना चाहिए।
  8. तुम्हें डरना नहीं चाहिए।
  9. मुझे कलह नहीं करनी चाहिए।
  10. हमें झूठ नहीं बोलना चाहिए।

उत्तर :

  1. वयं देशस्य रक्षां कुर्याम्।
  2. सः गृहं गच्छेत्।
  3. सः सदैव सत्यं वदेत्।
  4. सः हरिजनानाम् उद्धार कुर्यात्।
  5. छात्राः सदैव क्रीडेयुः।
  6. प्राज्ञस्य पूजां कुर्यात्।
  7. त्वं कक्षायां पठेः।
  8. त्वं भयं न कुर्याः।
  9. अहं कलहं न कुर्याम्।
  10. वयं असत्यं न वदेम।

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारित अनुच्छेदलेखनम्

Jharkhand Board JAC Class 9 Sanskrit Solutions रचना संकेताधारित अनुच्छेदलेखनम् Questions and Answers, Notes Pdf.

JAC Board Class 9th Sanskrit रचना संकेताधारित अनुच्छेदलेखनम्

प्रदत्त संकेतानुसारं अनुच्छेदलेखनम् कुरुत – (दिये गए संकेतों के अनुसार अनुच्छेद लेखन करिए-)

1. महाकविः कालिदासः
[संकेतसूची-महाकविः कालिदासः श्रेष्ठतमः कविः, सप्त-कृतयः, प्रसिद्धतमं नाटक, उपमा-प्रयोगः, वैदर्भी रीतिः, महाकाव्यद्वयं, खण्डकाव्यद्वयं, कलापक्ष:, भावपक्षः, विश्वसाहित्ये स्थानम्।]
उत्तरम् :
महाकविः कालिदासः संस्कृत-साहित्यस्य श्रेष्ठतम कविः अस्ति। तस्य स्थानं विश्वस्य उत्कृष्टेषु कविषु गण्यते। महाकवि कालिदासस्य प्रतिभा सर्वतोमुखी आसीत्। एषः महाकविः कदा कुत्र च अभवत् इत्यपि न निश्चितम्। श्रत्यानुसारेण कालिदासः महाराज्ञः विक्रमादित्यस्य नवरत्नेषु अन्यतमः आसीत्। तेन महाकाव्यद्वयं लिखितम् कुमारसम्भवम्, रघुवंशम् च। खण्डकाव्यद्वयं लिखितम्-ऋतु संहारम्, मेघदूतम् च। नाटक त्रयमपि लिखितम् मालविकाग्निमित्रम्, विक्रमोर्वशीयम् अभिज्ञान शाकुन्तलम् च।

उपमाप्रयोगे प्रकृतिचित्रणे च कालिदासः निपुणः अस्ति। अभिज्ञान शाकुन्तलं नाटकं कालिदासस्य सर्वश्रेष्ठः कृति अस्ति। अस्मिन् नाटके कलापक्षः भावपक्षश्च नैपुण्येन प्रस्तुतं कुर्वते। अतः अभिज्ञान शाकुन्तलं नाटकास्य विश्वसाहित्ये महत्वपूर्ण स्थानं स्वीकृतः। कालिदास्य काव्येषु वैदर्भीरीतिः प्रसादगुणश्च स्तः। कथितमपि वैदर्भीरीतिसंदर्भ कालिदासो विशिष्यते। तस्य शैली लालित्ययुक्ता परिष्कृता च अस्ति। कालिदासस्य कवितायां क्लिष्टता कृत्रिमता च न स्तः। तस्य भाषा समास रहिता अथवा अल्प समास युक्ता भवति।

(महाकवि कालिदास संस्कृत साहित्य के श्रेष्ठतम कवि हैं। उनका स्थान विश्व के उत्कृष्ट कवियों में गिना जाता है। महाकवि कालीदास की प्रतिभा सर्वतोमुखी थी। ये महाकवि कब कहाँ हुए-यह भी निश्चित नहीं है लेकिन भारतीय जनश्रुति के अनुसार कलिदास महाराज विक्रमादित्य के नवरत्नों में अन्यतम थे। अब कालिदास की सात कृतियाँ उपलब्ध हैं। उन्होंने दो महाकाव्य-कुमारसम्भवम् और रघुवंशम् लिखे। दो खण्डकाव्य-ऋतुसंहार और मेघदूत लिखे। तीन नाटक भी लिखे-मालविकाग्निमित्रम्, विक्रमोर्वशीयम् और अभिज्ञान शाकुलन्तलम्। अभिज्ञान शाकुन्तलम् नाटक कालिदास की सर्वश्रेष्ठ कृति है।

इस नाटक में कलापक्ष तथा भावपक्ष निपुणता से प्रस्तुत हैं। अत: अभिज्ञान शाकुन्तलम् नाटक का विश्व साहित्य में महत्वपूर्ण स्थान स्वीकार किया गया है। उपमा के प्रयोग और प्रकृति के चित्रण में कालिदास निपुण हैं। कालिदास के काव्यों में वैदर्भी रीति और प्रसाद गुण हैं। कहा भी है-वैदर्भी रीति के संदर्भ में कालिदास विशिष्ट हैं। उनकी शैली लालित्ययुक्त और परिष्कृत है। कालिदास की कविता में क्लिष्टता और कृत्रिमता नहीं हैं। उनकी भाषा समासरहित अथवा अल्प समासयुक्त होती है।)

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारित अनुच्छेदलेखनम्

2. जननी जन्मभूमिश्च स्वर्गादपि गरीयसी
[संकेतसूची – जगति, जन्मभूमिश्च, महत्वपूर्णे, सर्वे मानवाः, स्नेहं भवति, स्वजन्मभूमि, स्मरत्येव, स्वाभाविकोऽनुरागः, मातृभूमिः भारत, ‘दुर्लभं भारते जन्म’, रामकृष्णादयः, प्रकृते: मधुरतराणि।]
उत्तरम् :
एतस्मिन् जगति जननी जन्मभूमिश्च एव सर्वोत्तमे भवतः। बालकस्य कृते एते एव अतीव महत्वपूर्णे भवतः। सर्वे मानवाः जानन्त्येव यत् मातरि मातृभूमौ च यादृशं स्नेहं भवति न तादृशमन्यस्मिन् कस्मिन्नपि वस्तुनि। यत्र कुत्रापि गत्वा नानाविधानि सुखानि च लब्ध्वा अपि मानवः स्वजन्मभूमि स्मरत्येव। कथं न स्मरिष्यति, भवति हि स्वाभाविको स्नेहः तस्य। सर्वस्यापि स्वदेशे स्वाभाविकोऽनुराग: जायते। अस्माकं मातृभूमिः भारत देशोऽस्ति। देवाः अपि अत्र जन्म कांक्षन्ते। ‘दुर्लभं भारते जन्म’ इत्यपि कथयन्ति। रामकृष्णादयः परमेश्वराः अत्रैव जन्म लेभिरे। अत्र सर्वत्र प्रकृतेः मधुरतराणि दृश्यानि सन्ति।

(इस संसार में माता और मातृभूमि ही सबसे बढ़कर होती हैं। बालक के लिए ये दोनों ही अत्यधिक महत्वपूर्ण होती हैं। सभी लोग जानते हैं कि माता और मातृभूमि पर जैसा स्नेह होता है, वैसा किसी भी अन्य वस्तु पर नहीं। किसी भी स्थान पर जाकर भी अनेक प्रकार के सुख प्राप्त करके भी मनुष्य अपनी जन्मभूमि का स्मरण करता ही है। क्यों नहीं स्मरण करेगा उसका मातृभूमि पर स्वाभाविक स्नेह जो होता है। सभी का अपने देश पर स्वाभाविक अनुराग होता है। भारतवर्ष हमारी मातृभूमि है। देवता भी यहां पर जन्म की अभिलाषा रखते हैं। ‘भारतवर्ष में जन्म दुर्लभ है’ ऐसा भी कहते हैं। राम-कृष्ण आदि परमेश्वर के अवतार यहीं पर हुए थे। यहां सर्वत्र प्रकृति के मनोहर दृश्य हैं।)

3. यथादृष्टिः तथा सृष्टिः
[संकेतसूची-गुणवन्तं, अहङ्कारी, गुरुः द्रोणाचार्यः, अन्विष्य, आहूय, भ्रान्त्वा, आदिष्टवान्, आनय, मत्तः युधिष्ठिरांय, गुणहीनं।]
उत्तरम् :
एकदा गुरुः द्रोणाचार्य: दुर्योधनम् आय आदिशत्- “वत्स! नगरे सर्वाधिकं गुणवन्तं जनम् अन्विष्य आन्य।’ दुर्योधनः अहङ्कारी आसीत्। सः सर्वत्र भ्रान्त्वा आगच्छत् अवदत् च-“भगवन् ! मत्तः गुणवत्तरः कोऽपि नास्ति इति।” आचार्यः पुनः युधिष्ठिरम् आहूय आदिष्टवान्-“वत्स! नगरे सर्वाधिक गुणहीनं जनम् अन्विष्य आनय इति।” युधिष्ठिरः आगत्य अवदत्-“प्रभो! मत्तः गुणहीनः नगरे कोऽपि नास्ति।” आचार्यः युधिष्ठिराय आशिषम् अयच्छत् “प्रियपुत्र! तव कीर्तिः कदापि न नंक्ष्यति। नूनं सत्यमेव उच्यते – यथा दृष्टिः तथा सृष्टिः। (एक दिन गुरु द्रोणाचार्य ने दुर्योधन को बुलाकर आदेश दिया-“पुत्र! नगर में सबसे अधिक गुणवान मनुष्य को ढूँढ़कर लाओ।”दुर्योधन अहंकारी था। वह सब जगह घूमकर आया और बोला-“भगवन् ! मुझसे अधिक गुणवान् कोई नहीं है।” आचार्य ने फिर युधिष्ठिर को बुलाकर आदेश दिया-“पुत्र! नगर में सबसे अधिक गुणहीन व्यक्ति ढूँढ़कर लाओ।” युधिष्ठिर आकर बोला-“प्रभो! मुझसे अधिक गुणहीन नगर में कोई नहीं है।” आचार्य ने युधिष्ठिर को आशीर्वाद दिया – “प्रियपुत्र! तुम्हारी कीर्ति कभी भी नष्ट नहीं होगी।” निश्चित रूप से सत्य ही कहा जाता है-जैसी दृष्टि वैसी सृष्टि।)

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारित अनुच्छेदलेखनम्

4. अम्लानि द्राक्षाफलानि।
[सकतसची जम्बक अतिशय कः, अतिश्रान्त, अन्वेषणे, द्राक्षाफलानि, लतायाम्, विशालवृक्षे, लम्बितानि, प्रायतत् उत्प्लुत्य: द्राक्षास्तवकम्, अम्लानि, मह्यं।]
उत्तरम् :
एकस्मिन् उद्याने विशालवृक्षे द्राक्षालता आरूढा आसीत्। एकः जम्बुक: भोजनस्य अन्वेषणे इतस्ततः अभ्रमत्। लतायां द्राक्षाफलानि उच्चतरे स्थाने लम्बितानि आसन्। शृगालः अनेकशः प्रायतत परञ्च सर्वं व्यर्थमेव अभवत्। पुनः पुनः उत्प्लुत्य अपि सः द्राक्षाफलानि न प्राप्नोत्। सः अतिश्रान्तः अभवत्। निराशः शृगालः द्राक्षास्तवकम् अप्राप्यं मत्वा लानि अनिन्दत्। सः अवदत्- “अम्लानि सन्ति द्राक्षाफलानि, नैतानि मह्य रोचन्ते।” इत्युक्त्वा शृगाल: वनम् अगच्छत्।

(एक बाग में एक विशाल वृक्ष पर अंगूर की बेल चढ़ी हुई थी। एक गीदड़ भोजन की तलाश में इधर-उधर घूम रहा था। बेल में अंगूर ऊँचे स्थान पर लटक रहे थे। गीदड़ ने अनेक बार प्रयत्न किया, परन्तु सब व्यर्थ रहा। बार-बार उछलकर भी वह अंगूर न पा सका। वह बहुत थक गया। निराश गीदड़ अंगूर के गुच्छे को अप्राप्य मानकर अंगूरों की निन्दा करने लगा। वह बोला-“अंगूर खट्टे हैं, मुझे ये अच्छे नहीं लगते।” यह कहकर गीदड़ वन में चला गया।)

5. चतुरः काकः
[सङ्केत सूची-घटम्, अन्वेषणे, पिपासितः, तत्र, अल्पम्, अपश्यत्, उपरि, उपायम्, इतस्ततः, अक्षिपत् पाषाणखण्डानि, पीत्वा।]
उत्तरम् :
एकः काकः पिपासितः आसीत्। जलस्य अन्वेषणे सः इतस्ततः अभ्रमत्। सः दूरे एकं घटम् अपश्यत्। काकः तत्र अगच्छत्। सः घटस्य उपरि अतिष्ठत् घटे च अपश्यत्। घटे अल्पम् जलम् आसीत्। सः एकम् उपायम् अचिन्तयत् पाषाणखण्डानि च आनयत्। तानि पाषाणखण्डानि स: घटे अक्षिपत्। जलम् उपरि आगच्छत्। जलं पीत्वा सन्तुष्टः स उड्डयन् अचिन्तयत् च-“उद्यमेन हि कार्याणि सिद्धयन्ति।”

(एक कौआ प्यासा था। जल की खोज में वह इधर-उधर घूम रहा था। उसने दूर एक घड़ा देखा। कौआ वहाँ गया। वह घड़े के ऊपर बैठ गया और घड़े में देखा। घड़े में थोड़ा पानी था। उसने एक उपाय सोचा और पत्थर के टुकड़े लाया। उसने उन पत्थर के टुकड़ों को घड़े में डाला। पानी ऊपर आ गया। पानी पीकर वह सन्तुष्ट हुआ और उड़ता हुआ सोचने लगा-“परिश्रम से ही कार्य सिद्ध होते हैं।”)

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारित अनुच्छेदलेखनम्

6. देवः सर्वत्र वर्तते
[सङ्केत सूची – एक गुरुकुलम्। तत्र एकः गुरुः। गुरुः महापण्डितः। एकः बालकः आगच्छति, वदति-‘अहं भवतः। शिष्यः भवितम इच्छामि।’ गुरुः वदति-तदर्थम एका परीक्षा अस्ति। शिष्यः वदति -भवत्। गरुः प्रच्छति-देवः कुत्र पपास। अस्ति? शिष्य वदति-देवः सर्वत्र अस्ति। सः कुत्र नास्ति इति भवान् एव वदतु’ इति। गुरुः सन्तुष्टः भवति। बालकः।। तस्य शिष्यः भवति।]
उत्तरम् :
वृक्षैः आच्छादितस्य नागपर्वतस्य सुरम्यायाम् उपत्यकायाम् एक पवित्रं सुविशाल च। गुरुकुलमस्ति श्रीउपेन्द्रसरस्वतीमहोदयः तत्र गुरुः। तस्य पाण्डित्यस्य प्रसिद्धिः सुदूरप्रदेशेषु अपि विश्रुता। आश्रमस्थितानां बालकानां योगक्षेमं चिन्तयति स्म स गुरुः। एकदा एकः बालकः श्री उपेन्द्रसरस्वतीम् आगत्य वदति-‘अहं भवतः शिष्यः भवितुम् इच्छामि।’ गुरुः सूक्ष्मदृष्ट्या आपादमस्तकं तं बालकं पश्यति वदति च-‘तदर्थम् एका परीक्षा अस्ति’। बालकः वदति-‘अहं परीक्षायै सन्नद्धो अस्मि, भवत् सा परीक्षा।’ गुरुः पृच्छति-‘देवः कुत्र अस्ति ?’ बालकः वदति-‘देवः सर्वत्र अस्ति’। “सः कुत्र नास्ति इति भवान् एव वदतु।” गुरुः उत्तरेण सन्तुष्टः भवति। सः बालकं शिष्यं स्वीकरोति। बालकः तस्य शिष्यः भवति। शिक्षाप्राप्त्यनन्तरं सः विश्रुतः न्यायाप्रियः न्यायाधीशः भवति।

(वृक्षों से ढके हुए नागपर्वत की सुरम्य उपत्यका में एक पवित्र और विशाल गुरुकुल है। श्री उपेन्द्र सरस्वती महोदय वहाँ गुरु हैं। उनके पाण्डित्य की प्रसिद्धि सुदूर प्रदेश में सुनी जाती थी। आश्रम में स्थित बालकों के योग-क्षेम को ही वे गुरुजी सोचते रहते थे। एक दिन एक बालक श्री उपेन्द्र सरस्वती के पास आकर कहता है-“मैं आपका शिष्य होना चाहता हूँ।” गुरु सूक्ष्म दृष्टि से पैरों से सिर तक बालक को देखता है और कहता है-“उसके वास्ते एक परीक्षा है।” बालक कहता है-“मैं परीक्षा के लिए तैयार हूँ। होने दो वह परीक्षा।” गुरु पूछता है-‘ईश्वर कहाँ है ?’ बालक कहता है-“ईश्वर सब जगह है। वह कहाँ नहीं है। यह बात आप ही बताएँ।” गुरुजी उत्तर से सन्तुष्ट हो जाते हैं। वे बालक को शिष्य स्वीकार कर लेते हैं। बालक उनका शिष्य हो जाता है। शिक्षा प्राप्ति के बाद वह प्रसिद्ध न्यायप्रिय न्यायाधीश होता है।)

7. सन्तोषः परमं धनम्
[सहतसूची-एक: धनिकः। अपारम् ऐश्वर्यम्। किन्तु सुख नास्ति। निर्धनस्य गृहे धनं नास्ति। प्रतिदिनं भोजनं नास्ति। नास्ता। एकदा निर्धनः सन्तोषेण गायति। धनिकः पृच्छति-धनं नास्ति भोजनं नास्ति तथापि सन्तोषः अस्ति। एतत किमर्थम्। निर्धनः वदति-“एषः वसन्तकालः सर्वत्र सौन्दर्यम्। अतः सन्तोषेण गायामि। भवान् यत् नास्ति तत् पश्यति। अतः। सर्वदा चिन्तां करोति इति।”]
उत्तरम् :
राजनगरे एक धनिकः प्रतिवसित स्म। तस्य धनिकस्य सुविशालं शोभनं गृहम् आसीत्। तस्य अपारम् ऐश्वर्यम् आसीत्। गृहे व्यापारे च कापि न्यूनता नासीत्। तथापि सः धनिकः सुखी नासीत्। सः सर्वदा चिन्तितः अभवत् तस्य व्यापारस्य उत्तरोत्तर विवर्धनाय। तस्य गृहस्य पार्वे एव एकस्य निर्धनस्य कुटीरम् आसीत्, तदपि जीर्णम् आसीत्, गृहोपकरणानि अपि न सन्ति एव। निर्धनस्य धनमपि नासीत्। प्रतिदिनं तेन भोजनमपि न लभ्यते स्म। एकदा निर्धनेन कुत्रापि भोजनं न लब्धं। गृहं प्रतिनिवृत्य सः कुटीरस्य अग्रे उपविष्टः।

प्रकृतिसौन्दर्य, पक्षिशावकान्, हरित्पर्णानि पुष्पाणि च वीक्ष्य तेन गानम् आरब्धम्। तद्गानं श्रुत्वा धनिकः अपि तत्र आयातः। किञ्चिद् विचिन्त्य सः धनिकः तं पृष्टवान्-‘किं भोजनं लब्धमद्य।’ निर्धनेन कथितम्-‘भोजनं तु न लब्धमेव। किन्तु तेन किम्, कदाचित् भोजनं न लभ्यते अपि।’ धनिकः आश्चर्यान्वितः जातः। तेन कथितम्-‘भवतः धनं नास्ति भोजनं नास्ति तथापि सन्तोषः अस्ति। मम पार्वे धनम् अस्ति। ऐश्वर्यम् अस्ति तथापि अहं सुखं न लभे। एतत् किमर्थम्? इति।’

तदा निर्धनेन उक्तम्-“महोदय! एषः वसन्तकालः, सर्वत्र सौन्दर्यम् अस्ति। अहं तत् पश्यामि गायामि च। यत् अस्ति तत् अहं पश्यामि। यद् लभ्यते तेनैव सन्तोष अनुभवामि। भवान् तु यत् नास्ति तस्य चिन्तां करोति। सर्वदा यत् न लब्धं तस्य विषये चिन्तयति, अप्राप्य च तं सदा दुःखितो भवति। यद् भवत्सन्निधे अस्ति तत् न पश्यति भवान्, इति दुःखस्य कारणम्।”

(राजनगर में एक धनवान रहता था। उस धनवान का विशाल सुन्दर घर था। उसके पास अपार ऐश्वर्य था। घर में और व्यापार में कोई भी कमी नहीं थी। फिर भी वह धनवान सुखी नहीं था। वह हमेशा चिन्तित रहता अपने उसके व्यापार को निरन्तर बढ़ाने के लिए। उसके घर के पास ही एक गरीब की कटिया थी। वह भी जीर्ण-शीर्ण उपकरण भी नहीं थे। निर्धन के घर में धन भी नहीं था।

प्रत्येक दिन उसे भोजन भी नहीं मिलता था। एक दिन निर्धन को कहीं भोजन प्राप्त नहीं हुआ। घर लौटकर वह कुटिया के आगे बैठ गया। प्रकृति की सुन्दरता पक्षियों के बच्चों, हरे पत्तों और फूलों को देखकर उसने गाना आरम्भ कर दिया। उस गाने को सुनकर धनिक भी वहाँ आ गया। कुछ सोचकर उस धनवान ने उससे पूछा-‘क्या आज भोजन मिल गया ? निर्धन ने कहा- भोजन तो प्राप्त नहीं हुआ।

लेकिन उससे क्या?। कभी भोजन नहीं भी मिलता है। धनवान आश्चर्यचकित हो गया, उसने कहा-“आपके पास धन नहीं है, भोजन नहीं है फिर भी सन्तोष है। मेरे पास में धन है, ऐश्वर्य है, फिर भी मैं सुख प्राप्त नहीं करता। ऐसा क्यों है ?”

तब निर्धन ने कहा-“महोदय! यह बसन्त काल है, सर्वत्र सौन्दर्य है। मैं उसे देखता हूँ और गाता हूँ। जो है उसे मैं देखता हूँ। जो प्राप्त हो जाता है, उसी पर सन्तोष करता हूँ। आप जो नहीं है, उसकी चिन्ता करते हैं। हमेशा जो प्राप्त नहीं हुआ है, उसके विषय में सोचते हैं। उसे न पाकर दुःखी रहते हैं। जो तुम्हारे पास है उसे नहीं देखते हैं आप। यही दुःख का कारण है।”)

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारित अनुच्छेदलेखनम्

8. विचित्रा गतिः कर्मणाम्
[सङ्केतसूची-भिक्षाटनं, सम्पादयति, विश्वनाथदर्शनाय, गङ्गानदी, अपहरणभया स्थापयति, शिवलिङ्ग, स्नानात् पूर्व। तटम् आगच्छति, शिवलिङ्गान्, खेदम् अनुभवति, दैवहतकस्तत्रैष।]
उत्तरम् :
एकः भिक्षुकः आसीत्। सः गृहं गृहं गत्वा प्रतिदिनं भिक्षां याचते स्म। शनैः शनैः सः अधिकं धनं सम्पादितवान्। अधुना काशी गत्वा विश्वनाथदर्शनं कर्तव्यम् इति सः चिन्तितवान्। विश्वनाथदर्शनार्थ सः काशी गच्छति। देवदर्शनात्पूर्वं सः स्नानं कर्तुं गङ्गा नदीं गच्छति। किन्तु स्नानसमये चौरः मम धनम् अपहिरष्यति इति चिन्ता आसीत् तस्य। अनन्तरः तेन एक: उपायः चिन्तितः। गङ्गातटे सिकतायां गर्तं कृत्वा तत्र तेन धनपात्रं स्थापितम्। उपरि एक सिकतानिर्मितं शिवलिंगम् अभिज्ञानाय स्थापितं च। तस्य विचार आसीत् अनेन मम धनपात्रं कोऽपि न स्पृक्ष्यति इति। सः स्नानार्थं गतवान्। तदा एव एकः अन्यः यात्रिकः तत्र आगतः।

तेन दृष्टं यत् एकः नद्यां स्नानं करोति तीरे च शिवलिङ्ग स्थापितमस्ति। सः मनसि चिन्तित्वान यत् काश्यां जनाः तटे शिवलिगं स्थाप्य स्नानार्थं गच्छन्ति इति परम्परा स्यात्। सः अपि शिवलिङ्ग स्थाप्य स्नातुं अगच्छत्। अनेनैव प्रकारेण अन्येऽपि यात्रिका: शिवलिङ्गस्थापनां अकुर्वन्। यदा भिक्षुकः स्नानं कृत्वा तटे आगतः तेन अनेकानि शिवलिङ्गानि दृष्टानि। तेन स्थापितं शिवलिङ्गं कुत्रास्ति इति अभिज्ञानम् असम्भवं जातम्। तेन अवगतं-मम धनं नष्टमिति। खेदं अनुभवन सः चिन्तितवान-“प्रायो गच्छति यत्र दैवहतकस्तत्रैव यान्त्यापदः”। अहो विचित्रा कर्मणां गतिः।

(एक भिक्षुक था। वह प्रतिदिन घर-घर जाकर भीख मांगा करता था। धीरे-धीरे उसने अधिक धन इकट्ठा कर लिया। अब काशी जाकर विश्वनाथजी के दर्शन करने चाहिए. ऐसा उसने सोचा। विश्वनाथ दर्शन के लिए वह काशी जाता है। देवदर्शन से पूर्व वह स्नान करने के लिए गंगा नदी पर जाता है। किन्तु स्नान के समय चोर मेरा धन चुरा ले जायेंगे, ऐसी उसे चिन्ता थी। बाद में उसने एक उपाय सोचा। गंगा के किनारे बालू में एक गड्ढा खोद कर वहाँ उसने धन के पात्र को रख दिया, ऊपर एक बालू से बना शिवलिंग पहचान के लिए स्थापित कर दिया।

उसका विचार था-इससे मेरे धन पात्र को कोई स्पर्श नहीं करेगा। वह स्नान के लिए चला गया। तभी एक दुसरा यात्री वहाँ आ गया। उसने देखा स्नान करता है और किनारे पर शिवलिंग स्थापित है। वह मन में सोचता है कि काशी में मनुष्य किनारे पर शिवलिंग की स्थापना करके स्नान के लिए जाते हैं। यह एक परम्परा होगी। वह भी शिवलिंग की स्थापना करके स्नान के लिए चला गया। इसी प्रकार से अन्य यात्रियों ने शिवलिंग की स्थापना की।

जब भिक्षुक स्नान कर तट पर आया तो उसने अनेकों शिवलिंग देखे। उसके द्वारा स्थापित शिवलिंग कहाँ है।’ यह पहचानना मुश्किल हो गया। उसने जान लिया-मेरा धन नष्ट हो गया। खेद का अनुभव करते हुए वह सोचने लगा-प्रायः जहाँ दुर्भाग्य जाता है, वहीं आपत्ति आ जाती है। अरे कर्मों की गति बड़ी विचित्र है।)

9. संघे शक्तिः कलौयुगे

[सङ्केतसूची-कृषकः, चत्वारः पुत्राः, कलहप्रियाः, पिता शिक्षते, न शृण्वन्तिः, यष्टिकापुञ्चं त्रोटयितुं समर्थाः, एकका नोटयन्ते, जनकः शिक्षते, स्वीकुर्वन्ति।]
उत्तरम् :
एकस्मिन् ग्रामे एकः कृषक: निवसति स्म। तस्य चत्वारः पुत्राः आसन्। तेषु परस्परं कलहं प्रवर्तते स्म। कृषकः तान् कलहं न कर्तुम् अशिक्षयत। परन्तु ते उपेक्षमाणाः न शण्वन शिक्षाम। कृषकेण एकम उपायं चिन्तितम। सः यष्टिकानाम् एकं भारमानयत्। सः तं यष्टिकापुञ्चं त्रोटयितुम् पुत्रान् आदिशत्। क्रमशः सर्वेऽयतन्तः। परञ्च न त्रोटयितुम् अशक्नुवन्। कृषकः एकैकां यष्टिकां त्रोटयितु मादिशत्। सर्वेः अनेकाः यष्टिकाः त्रोटिताः। तदा कृषको ब्रूते-“यूयं चेत् कलहं कृत्वा असंगठिताः भविष्यन्ति तर्हि अन्याः दुर्जनाः युष्मान् हनिष्यन्ति।”

(एक गाँव में एक किसान रहता था। उसके चार बेटे थे। उनमें आपस में झगड़ा रहता था। किसान ने उन्हें झगड़ा न करने की शिक्षा दी। परन्तु उन्होंने उपेक्षा करते हुए एक नहीं सुनी। किसान ने एक उपाय सोचा। वह लकड़ियों का एक भार (गट्ठर) लाया। उसने लकड़ियों के समूह (गट्ठर) को तोड़ने का आदेश दिया। क्रमशः सभी ने यत्न किया परन्तु नहीं तोड़ सके। किसान ने एक-एक लकड़ी को तोड़ने का आदेश दिया। सभी ने अनेकों लकड़ियाँ तोड़ र्दी। तब किसान ने कहा-“तुम यदि झगड़ा करके असंगठित रहोगे तो दूसरे दुर्जन तुम्हें मार देंगे।”

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारित अनुच्छेदलेखनम्

10. पञ्चमः पुत्रः नास्ति
[सङ्केतसूची-काचित् वृद्धा, चत्वार गावाः, सैन्ये योजयति, सैन्याय प्रेषितवती, मृतौ, ग्रामजनाः, कथयन्ति, किमिति ( रोदनम्, देशसेवार्थं]
उत्तरम् :
बाघशूरग्रामे एका एकाकिनी वृद्धा निवसति। सा सर्वेषां प्रीतिपात्रं, श्रद्धास्पदं च। सा सर्वदैव ईदृशी एकाकिनी नासीत्। तस्याः गृहमपि पुत्रैः सन्ततिभिः पूर्णम् तेषां क्रीडाभिः परिपूर्ण च आसीत्। तस्याः चत्वारः पुत्राः आसन्। सा देशसेवायै ज्येष्ठपुत्रं सैन्ये योजितवती। भारतपाकयुद्धे शत्रू मारयन् सः वीरगति प्राप्तवान्। तदैव सा स्वद्वितीयं तृतीयं चापि पुत्रौ देशसेवार्थं सैन्ये प्रेषितवती। भारतपाकयोः द्वितीयं युद्ध आसीत् तदा तस्याः एकः पुत्रः देशस्य उत्तरक्षेत्रे अपरः पुत्रः च छम्बक्षेत्रे सीमायाम् शत्रूणां हननं कुर्वन्तौ वीरगति प्राप्तवन्तौ।

तथापि एकः पुत्रः तस्याः समीपे आसीत्। सा वीरवृद्धा तमपि चतुर्थं पुत्रं सैन्ये योजनार्थं ग्रामप्रमुखं निवेदितवती। ग्रामप्रमुखः तां एतस्मात् कार्यात् निवारयन् अकथयत्-यत् भवत्याः एषः एकः एव पुत्रः अवशिष्टः। एनम् अन्यकार्ये योजयतु इति। किन्तु तया सः पुत्रः अपि सैन्ये प्रेषितः। कारगिलयुद्धे तस्य मरणवार्ता श्रुत्वा वृद्धायाः नेत्रे अश्रुपूर्णे जाते। ग्रामग्रमुखेन कथितं यत् अधुना किमर्थं रोदनम्। पूर्वं त्वया सैन्ये पुत्रप्रेषणं न करणीयम् आसीत्। तदा अनया वृद्धया कथितं यत् पुत्रस्य मरणवार्तां श्रुत्वा न रोदिमि। पञ्चमः पुत्रः देशसेवार्थं नास्ति खलु इति रोदामि। अद्यापि एषा वृद्धा वीरभावेन सर्वासां ग्रामस्त्रीणां बालिकानां च योगक्षेमाय प्रयतते।

(बाघशूर गाँव में एक अकेली वृद्धा निवास करती है। वह सबकी प्रेमपात्र और श्रद्धास्पद है। वह हमेशा ही इस प्रकार अकेली नहीं थी। उसका घर भी उसके पुत्रों, सन्तानों से परिपूर्ण और उनकी क्रीड़ाओं से भरपूर था। उसके चार पुत्र थे। उसने देशसेवा के लिए बड़े बेटे को सेना में भेज दिया। भारत-पाक युद्ध में शत्रुओं को मारता हुआ वह वीरगति को प्राप्त हो गया। तभी उसने अपने दूसरे और तीसरे पुत्रों को देशसेवा के लिए सेना में भेज दिया। भारत-पाक में दूसरा युद्ध था तब उसका एक पुत्र देश के उत्तर क्षेत्र में और दूसरा पुत्र छम्ब क्षेत्र में सीमा पर शत्रुओं को मारते हुए वीर गति को प्राप्त हो गये। फिर भी एक पुत्र उसके पास था।

उस वीर वृद्धा ने उस चौथे पुत्र को भी सेना में भेजने के लिए गाँव के मुखिया से निवेदन किया। ग्राम-प्रमुख ने उसको इस कार्य से रोकते हुए कहा कि आपका यह एक ही पुत्र शेष रह गया है। इसको अन्य कार्य में लगाओ। परन्तु उसने उस पुत्र को भी सेना में भेज दिया। कारगिल युद्ध में उसकी मृत्यु का समाचार सुनकर वृद्धा की आँखें अश्रुपूरित हो गईं। ग्राम-प्रमुख ने कहा कि अब रुदन क्यों। पहले तुम्हें पुत्र को सेना में नहीं भेजना चाहिए था। तब इस वृद्धा ने कहा-पुत्र की मृत्यु का समाचार सुनकर नहीं रो रही हूँ। वास्तव में पाँचवा पुत्र देशसेवा के लिए नहीं है। इसलिए रो रही हूँ। आज भी यह वृद्धा वीरता के भाव से सारी ग्रामीण स्त्रियों और बालिकाओं के योग क्षेम का प्रयत्न करती है।)

11. कर्त्तव्यनिष्ठः गोपबन्धुदासः।
[सङ्केतसूची-महती वृष्टिः, विश्रान्ति, जलावेगः, हाहाकारः, प्राणान् रक्षित गृहगमनसमये, मुसलाधाररूपेण, दृढस्वरेण,। औषधं, आपद्ग्रस्ताः, गतवान्, बहुदिनेभ्यः, अङ्के।]
उत्तरम् :
एकदा महती वृष्टिः आरब्धा। आदिनं मेघाः विश्रान्तिः नैव प्राप्तवन्तः। निरन्तर वृष्टिकारणात् जलावेगः तीव्रः आसीत्। प्रवाहकारणात्: सर्वत्र जनानां हाहाकारः आसीत्। सर्वे स्वपरिवारजनानां स्वस्य च प्राणान् रक्षितुं प्रयत्नशीला: आसन्। एकः जनः सेवायां निरतः आसीत्। रात्रौ गृहगमनसमये वरुण: रुद्रावतारं प्राप्तवान्। वृष्टि मुसलाधार रूपेण वर्षति स्म। तस्य जनस्य गृहस्य परिस्थितिः अपि गंभीरा आसीत्।

तस्य एकः पुत्रः आसीत्। बहुदिनेभ्यः रुग्णः वेदनां सोढुम् अशक्तः सः मातुः अङ्के शयितवान् आसीत्। माता पुत्रस्य दशां दृष्ट्वा रोदति। पिता अपि द्वन्द्वे आसीत्। स्वीयः रुग्णः पुत्रः अपरत्र सहस्राधिकाः जनाः कष्टे सन्ति। कर्तव्यपरायणः सः छत्रं गृहीत्वा बहिः गतवान्। गमनसमये पत्नी रुदती पृष्टवती-पुत्रं पश्यतु. अहं किं करिष्यामि ? सः दृढ़स्वरेण उक्तवान्-अहमपि किं करिष्यामि? औषधं दत्तम्। इतः परं भगवदिच्छा। अयन्त्र अपि बाला: आपदग्रस्ताः। भगवतः इच्छानुसारं भवतु-इत्युक्त्वा गतवान्। रात्रौ पुत्रः मृतः। रुदन्त्याः मातुः समीपम् आगत्य अन्ये सान्त्वनं कृतवन्तः। एतादृशः कर्तव्यनिष्ठः आसीत् श्री गोपबन्धुदासः, उत्कलमणि : ओरिस्साजनपदीयः।

(एक दिन महान् वृष्टि आरम्भ हुई। पूरे दिन मेघ रुके नहीं। निरन्तर वर्षा के कारण जल का आवेग तीव्र हो गया। प्रवाह के कारण सब जगह लोगों में हाहाकार मचा था। सभी अपने परिवार-जनों और अपने प्राणों की रक्षा करने में प्रयत्नशील थे। एक व्यक्ति सेवा में निरत था। रात में घर जाने के समय वरुण ने रुद्रावतार प्राप्त किया। वर्षा मूसलाधार होने लगी। उस व्यक्ति के घर की परिस्थिति भी गम्भीर थी। उसका एक बेटा था। बहुत दिनों से बीमार था। वह वेदना को सहन करने में असमर्थ था। माँ की गोद में सो रहा था।

माता पुत्र की दशा को देखकर रोती है। पिता भी द्वन्द्ध में था। एक ओर अपना बीमार पुत्र और दूसरी ओर हजारों से अधिक लोग कष्ट में हैं। वह कर्तव्य-परायण छाता लेकर बाहर गया। जाते समय रोती हुई पत्नी पूछ बैठी। पुत्र को देखो, मैं क्या करूंगी ? उसने दृढ़ स्वर में कहा-मैं भी क्या करूंगा ? दवाई दे दी है। इसके बाद ईश्वर इच्छा। और जगह भी बालक आपद्ग्रस्त हैं। ईश्वर की इच्छानुसार हो, ऐसा कहकर चला गया। रात में पुत्र मर गया। रोती हुई माता के समीप आकर अन्य लोग सान्वना देने लगे। ऐसे कर्तव्यनिष्ठ थे श्री गोपबन्धुदास, उड़ीसा के रत्न (उत्कलमणि), उड़ीसा जनपदवासी।)

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारित अनुच्छेदलेखनम्

12. कालातिक्रमं त्याज्यम्
लीक सङ्केतसूची-श्रेष्ठी, कर्मचारिणः, विलम्बेन, आयाति, पृच्छति, घटिकायन्त्रस्य, कथयति, नवीनं क्रीणीष्व, नियोजमिष्यामि।
उत्तरम् :
कर्णपुर नाम्नि नगरे एकः श्रेष्ठी आसीत्। तस्य प्रभूतं धनम् आसीत्। तस्य बहवः उद्योगशालाः आसन्। तासु उद्योग शालासु अनेके कर्मचारिणः आसन्। श्रेष्ठी नियमपालने दृढ़ः आसीत्। स कणं क्षणं वा व्यर्थं न करोति। सः सर्वान् काल-पालनम् अपेक्षते स्म। तस्य कर्मचारिषु आसीत् एकः काल-पालनं प्रति उदासीनः। सः सदैव विलम्बेन कार्यालयम् आयाति। किमपि मिथ्या निमित्तं कथयति।

एकदा असौ कर्मचारी विलम्बेन कार्यालयम् आगच्छत्। श्रेष्ठी तम् आयान्तम् अपश्यत्। श्रेष्ठी तम् अपृच्छत्-कथं विलम्बेन आयाति ? किमत्र विलम्बस्य कारणम् ? कर्मचारी प्रकोष्टे बद्धं घटिकायन्त्रं पश्यति कथयति च-“अहो! मे घटिकायन्त्रं विलम्बेन चलति। अनेन कारणेन एव मम कालानिपातः। श्रेष्ठी कथयति-त्वं नवीनं घटिकायन्त्रं क्रीणीष्व अथवा अहं नवीनं कर्मचारिणं नियोजयिष्यामि। कर्मचारी क्षमाम् अयाचयत् प्रत्यश्रणोत् च यत् भविष्ये अहं कदापि विलम्बेन न आयास्यामि।

(कर्णपुर नामक नगर में एक सेठ था। उसके पास बहुत-सा धन था। उसकी बहुत-सी उद्योगशालाएँ थीं। उन उद्योगशालाओं में अनेक कर्मचारी थे। सेठ नियमपालन में दृढ़ था। वह कण और क्षण को व्यर्थ नहीं गँवाता था। वह सबसे समय पर आने की अपेक्षा करता था। उन कर्मचारियों में एक समय-पालन के प्रति उदासीन था। वह सदैव देर से आता है और कोई भी मिथ्या बहाना बना देता है।

एक दिन वह कर्मचारी विलम्ब से कार्यालय आया। सेठ ने उसे आते हुए देख लिया। सेठ ने उससे पूछा-‘देर से कैसे आ रहे हो ? देर का क्या कारण है? कर्मचारी कलाई में बँधी घड़ी को देखता है और कहता है-अरे, मेरी घड़ी तो विलम्ब से (लेट) चल रही है। इसी कारण से विलम्ब हो गया है। सेठ कहता है-तुम नयी घड़ी खरीद लो अथवा मैं नया कर्मचारी नियुक्त कर लूँगा। कर्मचारी ने क्षमा-याचना कर ली और वायदा किया कि भविष्य में मैं देर से नहीं आऊँगा।

13. गुप्तधनस्य रहस्यम्
[सङ्केतसूची-मृत्युशय्यायां, तस्य पुत्राः, कलहशीलाः, वृद्धः, गुप्तं धनमिति, प्राप्नोति, क्षेत्रेषु, खननं कुर्वन्ति, धनं न प्राप्तम्, बीजानि वन्ति, वृष्टिः समीचीना। प्रभूतं धान्यं, गुप्तधनस्य।]
उत्तरम् :
रामपुर ग्रामे एकः कृषक: निवसति स्म। सः अतिजीर्णः आसीत् रुग्णश्च। तस्य चत्वारः पुत्राः आसन्। ते कलहशीलाः निरुद्योगिनः च आसन्। क्षेत्रापि अकृष्टानि अनुप्तबीजानि च तिष्ठन्ति। कृषक: तान् मुहुर्मुहुः कथयति कृषि . कर्मणि निरताय। परञ्च ते: तु कलहम् एव कुर्वन्ति। एकदा वृद्धः कृषक: मरणासन्नः भवति। सः स्वात्मजान् आहूय कथयति-पुत्राः इदानीम् अहं प्राणान् त्युक्तमपि इच्छामि। न मे सन्निधम् किञ्चिद् धनम्। यत् किञ्चिद् धनम् अस्ति तत्तु मे क्षेत्रेषु निखातम् अस्ति। एवं त्रुरुन्नेव असौ वृद्धः दिवंगतः।

पुत्राः अन्तिमसंस्कारं श्राद्धम् च विधाय अचिन्तयन्-क्षेत्रेषु धनमस्ति अतः तानि खनितव्यानि। चत्वारः एव भ्रातरः क्षेत्राणि खनितुम् आरब्धाः। सर्वत्र एव खनितं गम्भीरतम परञ्च न किञ्चिद् धनम् प्राप्तम्। धन-प्राप्तेः आशा त्यक्त्वा ते मौनम् अतिष्ठन्। तदा एव तत्र आगच्छत् एकः अन्यः वृद्धः। सोऽवदत्-‘क्षेत्राणि तु युष्माभिः कृष्टानि खनितानि एव। यदि धनं नोपलब्धवन्तः तर्हि एतेषु बीजानि एव वपन्तु। किञ्चित् शस्यं लप्स्यन्ति एव।

ते तथा एव अकुर्वन्। सर्वेषु क्षेत्रेषु बीजानि वपन्ति। वृष्टिः समीचीना आसीत्। तेन क्षेत्रेषु समृद्धं शस्यम् अजायत्। काले प्राप्ते प्रभूतं धान्यम् अभवत्। अन्नराशिम् अवलोक्य ते प्रसन्नाः अभवन्, पितुः वचनस्य अभिप्राय ज्ञातम्। तदा केनापि वृद्धन कथितम्-भूमौ तु प्रभूत धन निखात परञ्च उद्यमेन (परिश्रमेण) एव लब्धु शक्यते।

(रामपुर गाँव में एक किसान रहता था। वह बहत वृद्ध था और बीमार था। उसके चार बेटे थे। वे झगडालू और थे। खेत बिना जुते और बिना बुवे पड़े थे। किसान उनसे बार-बार कहता है-खेती का काम करो, परन्तु वे तो कलह ही करते रहते हैं। एक दिन वृद्ध किसान मरणासन्न होता है। वह मृत्युशय्या पर ही सोता हुआ अपने बेटों को बुलाकर कहता है- पुत्रो! अब मैं प्राण त्यागना चाहता हूँ। मेरे पास धन नहीं है, जो-कुछ धन है वह खेतों में गड़ा हुआ है। इस प्रकार कहता हुआ वह वृद्ध दिवंगत हो गया।

बेटे अन्तिम संस्कार और श्राद्ध करके सोचने लगे-खेतों में धन है, अतः उन्हें खोदना चाहिए। चारों भाई खेतों को खोदने लगे। सब जगह गहरा से गहरा खोदा परन्तु कोई धन प्राप्त नहीं हुआ। धन प्राप्ति की आशा त्याग कर वे मौन बैठ गये। तभी वहाँ एक अन्य वृद्ध आ गया। वह बोला-खेत तो तुमने जोत और खोद ही दिये हैं, यदि हआ तो इनमें बीज ही बो दो। कछ तो फसल प्राप्त कर ही लोगे।

उन्होंने वैसा ही किया। सभी खेतों में बीज बोते हैं। वर्षा अच्छी हो गई थी। उससे खेतों में अच्छी फसल हुई। बहुत सा धान्य प्राप्त हुआ। अन्न राशि को देखकर वे प्रसन्न हो गये तथा पिता के वचनों का अभिप्राय समझे। तब किसी वृद्ध ने कहा-धरती में बहुत सारा धन गड़ा है, परन्तु परिश्रम से ही प्राप्त किया जा सकता है।)

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारित अनुच्छेदलेखनम्

14. अहिंसा परमोधर्मः
[सङ्केतसूची-अहिंसाधर्मस्यैव, निन्दनीयम्, कर्त्तव्यम्, बुद्धस्य, धर्मेऽहिंसायाः, आततायिरूपेणायान्तम्, कटुवाकप्रयोगश्च,। अहिंसापालनस्य, भगवता, हन्यात्, पूज्यस्थानमासीत्, दुर्भावः, निरपराधानां।]
उत्तरम् :
निरपराधानां प्राणिनां हिंसनं न कर्त्तव्यम्, इत्यहिंसायाः भावः। अस्माकं धर्मेऽहिंसाया: स्थानं महत्त्वपूर्णमस्ति। अहिंसाधर्मस्यैव पालनेन भगवतः बुद्धस्य गणना दशावतारेषु क्रियते। भगवान् महावीरोऽपि अहिंसाधर्मस्यैव पालनेन सर्वेषां पूज्यस्थानमासीत्। निरपराधस्य कस्यापि जन्तोः हिंसनं नूनं निन्दनीयम्। अहिंसायाः पालनं मनसा, वाचा कर्मणा च कर्त्तव्यम्। कस्यापि विषये दुर्भावः कटुवाक्प्रयोगश्च हिंसैव गण्यते। भारतीयसंस्कृतौ केवलं धार्मिक-क्षेत्रे अहिंसापालनस्य महिमा गीत: नहि राजनीतिके व्यवहारे। स्मृतिकृता भगवता मनुना स्पष्टमेवोल्लिखितं यत् गुरूं, बालं वृद्धं वापि आततायिः रूपेणायान्तम् अविचारयन्नेव हन्यात्।

(निरपराध प्राणियों की हिंसा नहीं करनी चाहिए, यह अहिंसा का भाव है। हमारे धर्म में अहिंसा का स्थान बहुत महत्वपूर्ण है। अहिंसा-धर्म के पालन से ही भगवान बुद्ध की गणना दस अवतारों में की जाती है। भगवान् महावीर भी अहिंसा का ही पालन करने से सभी लोगों के सम्मान के पात्र थे। किसी भी निरपराध प्राणी की हिंसा करना निश्चय ही निन्दा करने योग्य है। अहिंसा का पालन मन से, वाणी से और कर्म से करना चाहिए।

किसी के भी बारे में बुरा विचार रखना और कठोर वचनों का प्रयोग करना हिंसा ही गिनी जाती है। भारतीय संस्कृति में केवल धर्म के क्षेत्र में अहिंसा-पालन की महिमा गाई गई है, न कि राजनीति के व्यवहार में। स्मृति-ग्रन्थ के रचनाकार भगवान् मनु ने स्पष्ट ही उल्लेख किया है कि आतातायी के रूप में आये हुए गुरु, बालक अथवा वृद्ध को भी बिना हुए सोचे ही मार देना चाहिए।)

15. वृक्षाणां महत्वम्
[कुर्वन्ति, बुभुक्षिातनां, खगमृगजलचरनराः, वर्षाशीतातपैः, सुखानि प्राणिनः,। पुष्पन्ति, नियन्ते, विचरन्ति, समाश्रयो।]
उत्तरम् :
वृक्षाः भूमौ उद्भवन्ति। वृक्षाः अपि मनुष्य इव भुक्त्वा पीत्वा च जीवन्ति। मूलानि वृक्षाणां मुखानि भवन्ति। ते पादैः जल पिबन्ति अतएव ‘पादपाः’ कथ्यन्ते। तेषां मूलानि भूमितः रसं गृहीत्वा सर्वान् अवयवान् नयन्ति, तेन ते प्रवर्धन्ते, पुष्पन्ति, फलन्ति च। वृक्षाः अपि वर्षाशीतातपैः प्रभाविताः भवन्ति। तेऽपि सुखानि दुःखानि च अनुभवन्ति। तेषु अपि प्राणा: भवन्ति, अतएव ते प्राणिनः इव जायन्ते, वर्धन्ते, पुष्पन्ति, फलन्ति म्रियन्ते च।

ते कदापि खगमगजलचरनराः इव न विचरन्ति अतः अचराः कथ्यन्ते। बहूपकारं कुर्वन्ति वृक्षाः प्राणिनाम्। ते अशरणानां शरणम्, बुभुक्षितानां भोजनम्, संतप्तानां समाश्रयाः, वश्रामगृहाणि सुखिना सोख्योपकरणानि अच्छत्रिणा छत्रम्, निरालम्बिना आलम्बनम्, प्राणवायुभिः प्राणदातारः, वृष्टिकारकाः, मृद्रक्षकाः, सुहृदश्च जगतः। वृक्षारोपणं वृक्षरक्षणं च अस्माकं रक्षायै परमावश्यकम्।

(वृक्ष भूमि पर उगते हैं। वृक्ष भी मनुष्य की तरह खाकर और पीकर जीवित रहते हैं। जड़ें वृक्षों की मुख होती हैं। वे पैरों से जल पीते हैं, इसलिए ‘पादप’ कहलाते हैं। उनकी जड़ें धरती से रस ग्रहण करके सभी अंगों में ले जाती हैं, उससे वे बढ़ते हैं, खिलते हैं और फलते हैं। वृक्ष भी वर्षा, सर्दी, धूप से प्रभावित होते हैं। वे भी सुख और दुःख का अनुभव करते हैं। उनमें भी प्राण होते हैं। अतएव वे प्राणियों की भाँति जन्म लेते हैं, बढ़ते हैं, फूलते, फलते और मरते हैं।

वे कभी भी पक्षी, पशु, जलचर और मनुष्यों की तरह विचरण नहीं करते हैं, अत: अचर कहलाते हैं। वृक्ष प्राणियों का बहुत उपकार करते हैं। वे अशरणों के शरण दाता हैं, भूखों के भोजन, संतप्तों के आश्रय, थके हुओं के विश्रामगृह, सुखियों के सुख-उपकरण, छत्ररहितों के छत्र, बेसहारों के सहारे, प्राणवायु द्वारा प्राण देने वाले, वर्षा करने वाले, मिट्टी की रक्षा करने वाले और जगत् के मित्र हैं। वृक्षारोपण और वृक्षों की रक्षा करना हमारी रक्षा के लिए परम आवश्यक है।)

16. प्रभातदृश्यम्।
[सङ्केतसूची-सर्वजीवान्, वृक्षशाखासु, स्फूर्तिमान्, प्रकृतिप्राङ्गणे, सत्त्वगुणस्य, साम्राज्य, भ्रमणार्थ, भवति, सूर्योदयात्, ओषधिः परमानंद, सर्वप्राणिषु, साफल्याय।]
उत्तरम् :
प्रभातकालः अतिमनोरमः भवति। सूर्योदयात् प्राक् उत्थाय प्रकोष्ठात् बहिः आगत्य प्रकृतिप्राङ्गणे विचरणम् उत्तमः ओषधिः। ये जनाः सूर्योदयात् प्राक् उत्थाय भ्रमणार्थं गच्छन्ति ते अरुणोदयं प्रेक्ष्य परमानन्दं अनुभवन्ति। रात्रौ वृक्षशाखासु निलीनाः खगाः अरुणोदयकाले कलरवं कुवन्ति। आकाशपटले लालिमायाः साम्राज्यं भवति। शनैः शनैः भगवान् भास्करः रक्तस्थालीवत् दृष्टिगोचरः भवति। प्रभातकालः सर्वजीवान् स्व-स्व कार्येषु योजयति। प्रभाते शरीरं स्फूर्तिमान् भवति। धार्मिकाः कथयन्ति यत् प्रात:काले सर्वप्राणिषु सत्वगुणस्य विवृद्धिर्भवति। एतस्मिन् काले कृतं कार्यं साफल्याय भवति।

समय अत्यन्त मनोरम होता है। सूर्योदय से पूर्व उठकर कमरे से बाहर आकर प्रकृति के आँगन में विचरण करना उत्तम औषधि है। जो लोग सूर्योदय से पहले उठकर घूमने के लिए जाते हैं, वे सूर्योदय देखकर परम आनन्द का अनुभव करते हैं। रात में वृक्षों की शाखाओं में छुपे हुए पक्षी सूर्योदय के समय कलरव करते हैं। आकाशपटल में लालिमा का साम्राज्य होता है। धीरे-धीरे भगवान भास्कर लाल थाली की तरह दृष्टिगोचर होते हैं। प्रभातकाल सभी जीवों को अपने-अपने कार्यों में लगा देता है। प्रभात में शरीर फुर्तीला होता है। धार्मिक (लोग) कहते हैं कि प्रभात काल में सभी प्राणियों में सत्वगुण की. वृद्धि होती है। इस समय में किया हुआ कार्य सफलता के लिए होता है।)

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारित अनुच्छेदलेखनम्

17. होलिकोत्सवः
[सङ्केतसूची-होलिकोत्सवस्य, अग्निना, तेषु प्रमुखः, स्वयमेव, निर्देशन, भूत्वा, आयोजिताः, दहनेन, हिरण्यकशिपोः,। सम्बद्धः, वरप्रभावेण, प्रह्लाद, प्रज्ज्वलितेन, स्मृतिरूपेण।]
उत्तरम् :
अस्माकं देशे अनेके उत्सवाः आयोजिताः भवन्ति, होलिकोत्सवः तेषु प्रमुखः अस्ति। भारतीयसंस्कृती होलिकोत्सवस्य विशिष्टं महत्वं वर्तते। हिरण्यकशिपोः भगिन्या: होलिकायाः दहनेन अयम् उत्सवः सम्बद्धः अस्ति। सा देवस्य वरप्रभावेण अग्निना दग्धा न भवति स्म। अतएव हिरण्यकशिपोः निर्देशेन सा प्रहलादम् अङ्के उपावेश्य अग्नौ उपविष्टवती।

परन्तु प्रह्लादस्य भक्त्या प्रसन्नो भूत्वा नारायणः प्रहलादं रक्षितवान्। प्रज्ज्वलितेन अग्निना सा स्वयमेव दग्धा। तस्याः घटनायाः स्मृतिरूपेण प्रतिवर्ष फाल्गुन-पूर्णिमावसरे होलिकोत्सवः भवति। – (हमारे देश में अनेक उत्सव आयोजित होते हैं। होलिकोत्सव उनमें से प्रमुख है। भारतीय संस्कृति में होली के उत्सव का विशेष महत्व होता है। हिरण्यकशिपु की बहिन होलिका के दहन से यह उत्सव सम्बन्ध रखता है।

वह देवता के वर के से अग्नि से जलती नहीं थी। अतः हिरण्यकशिपु के निर्देशानुसार वह प्रहलाद को गोद में बैठाकर आग में बैठ गई। परन्तु प्रहलाद की भक्ति से प्रसन्न होकर नारायण ने प्रहलाद की रक्षा की। जलती हुई आग के द्वारा वह स्वयं ही जला दी गई। उस घटना की स्मृति के रूप में फाल्गुन पूर्णिमा के अवसर पर होली का उत्सव होता है।)

18. विद्यालयस्य वार्षिकोत्सवः
[सङ्केतसूची-प्रतियोगितासु, वार्षिकोत्सवः, राजकीयः, अस्माकं, व्यवस्था, विद्यालयस्य, शतप्रतिशतः, मुख्यातिथिः।]
उत्तरम् :
अस्माकं विद्यालयः राजकीयः विद्यालयः अस्ति। अत्र पठनस्य तु श्रेष्ठा व्यवस्था अस्ति. एव, युगपदेव क्रीडानामपि सुलभा व्यवस्था अस्ति। अतएव अस्माकं विद्यालयस्य सर्वासां कक्षाणां परिणामः शतप्रतिशतं भवति। क्रीडानां प्रतियोगितासु अपि अस्माकं विद्यालयस्य छात्राः बहून् पुरस्कारान् अलभन्त। अस्माकं विद्यालयस्य वार्षिकोत्सवः परह्यः सम्पन्नो जातः। अस्माक प्रदेशस्य राज्यपाल: मुख्यातिथिः आसीत्।

(हमारा विद्यालय राजकीय विद्यालय है। यहाँ पढ़ाई की तो श्रेष्ठ व्यवस्था है ही साथ-साथ खेलों की भी व्यवस्था सुलभ है। इसलिए हमारे विद्यालय की सभी कक्षाओं का परिणाम शत-प्रतिशत रहता है। खेल प्रतियोगिताओं में भी हमारे विद्यालय के छात्रों ने बहुत पुरस्कार प्राप्त किये। हमारे विद्यालय का वार्षिक उत्सव परसों सम्पन्न हुआ। हमारे प्रदेश के राज्यपाल मुख्य अतिथि थे।)

19. चलभाषितयंत्रम्।
[सङ्केतसूची-आरूढाः, युवकाः, कक्षासु, यन्त्रम्, चलन्तः, आविष्कारः, नवीनतमान्, कार्येषु, अधिकतमा, लोकप्रियं,। कर्मकराः, कर्णभूषणं, प्रवचनं, अविवेकपूर्णः, दुर्घटना, दुष्प्रयोगेण।]
उत्तरम् :
वैज्ञानिकाः सञ्चारसाधनेषु प्रतिदिनं नवीनतमान् आविष्कारान् कुर्वन्ति येन सन्देशप्रेषणे अधिकतमा सुविधा स्यात्। चलभाषितयन्त्रम् (मोबाइल-सैलफोन) तादृशमेव लोकप्रियं यन्त्रम्। बालोः, वृद्धाः, युवकाः, पुरुषाः, महिलाः नागरिकाः, ग्रामीणाः कर्मकराः च सर्वेषाम् एव एतत् कर्णभूषणं जातम्। यानानि आरूढाः, कार्यालयेषु कार्य कुर्वन्तः, मार्गेषु चलन्तः, सभागारेषु प्रवचनं शृण्वन्तः जनाः अस्य ध्वनिं श्रुत्वा वार्तामग्नाः भवन्ति। अविवेकपूर्णः अस्य प्रयोगः कार्येषु व्यवधानं करोति। मार्गेषु दुर्घटनाः भवन्ति। सभागारेषु, कक्षासु अन्य स्थानेषु च अव्यवस्था भवति। सत्यमस्ति यत् आविष्कार: कदापि हानिकरः न, परन्तु तस्य दुष्प्रयोगेण जीवनस्य शान्ति: नश्यति।

(वैज्ञानिक संचार के साधनों में प्रतिदिन नवीनतम आविष्कार कर रहे हैं जिससे सन्देश भेजने में अधिकतम सुविधा हो। मोबाइल-सैलफोन इसी प्रकार का लोकप्रिय यन्त्र है। बच्चे, वृद्ध, युवा, पुरुष, स्त्रियाँ, नगरवासी, ग्रामीण और कर्मचारी (नौकर) सभी का यह कान का आभूषण बन गया है। वाहनों पर आरूढ़, कार्यालय में काम करते हुए, मार्गों पर चलते हुए सभागारों में प्रवचन सुनते हुए लोग इसकी आवाज सुनकर बात करने में मग्न हो जाते हैं। इसका अविवेकपूर्ण प्रयोग कार्यों में अड़चन पैदा करता है। मार्गों में दुर्घटनाएँ होती हैं। सभागारों में, कक्षाओं में और अन्य स्थानों पर अव्यवस्था होती है। यह सच है कि आविष्कार कभी हानिकारक नहीं’ परन्तु उसका दुष्प्रयोग करने से जीवन की शान्ति नष्ट हो जाती है।)

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारित अनुच्छेदलेखनम्

20. धनस्य महत्त्वम्
[सङ्केतसूची-हरिष्यति, महत्वम्, भोजनम्, धनस्य, धनार्जन, अधिकाधिक, प्रच्छादनाय, प्रयोग, जीवननिवहिः, लोभेन,। दु:खमेव, रक्षणे, उचितसाधनैः, कुर्याम, असहायाः।]
उत्तरम् :
जीवने धनस्य अत्यधिक महत्वम् अस्ति। धनेन जीवननिर्वाहः भवति। धनं विना वयं कथं भोजनम् अपि प्राप्तुं शक्नुमः? परन्तु यदि लोभेन वयम् अन्धः भूत्वा अधिकाधिकं धनं प्राप्तुम् इच्छामः, अनुचितसाधनानां प्रयोगं कुर्मः, तर्हि तेन धनेन दुःखमेव भविष्यति। तस्य रक्षणे एव समय: व्यतीतः भवति। कोऽपि तद् हरिष्यति इति चिन्ताप्रतिक्षणं वर्धते। धनाभिमानं विवेकं नाशयति। कृष्णधनस्य प्रच्छादनाय महान् क्लेशः भवति। अतः वयम् उचितसाधनैः एवं धनार्जनं कुर्याम, कस्मै अपि ईां न कुर्याम अपितु यथाशक्ति ये असहाया: सन्ति-तेषां-साहाय्यं कुर्याम। त्यागेन एव धनस्य संरक्षणं भवति।

(जीवन में धन का अत्यधिक महत्व होता है। धन से जीवन-निर्वाह होता है। धन के बिना हम भोजन भी कैसे प्राप्त कर सकते हैं? परन्तु यदि हम लोभ से अन्धे होकर अधिकाधिक धन प्राप्त करना चाहते हैं, अनुचित साधनों का प्रयोग करते हैं, होगा। उसके संरक्षण में ही समय व्यतीत होता है। कोई उसका हरण कर लेगा, इस प्रकार की चिन्ता प्रतिक्षण बढ़ती है। धन का अभिमान विवेक का नाश करता है। काले धन को छिपाने में महान् कष्ट होता है। अतः हमें उचित साधनों से ही धनार्जन करना चाहिए, किसी से ईर्ष्या नहीं करनी चाहिए, अपितु जो असहाय हैं-उनकी यथाशक्तिक सहायता करनी चाहिए। त्याग से ही धन की रक्षा होती है।)

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम्

Jharkhand Board JAC Class 9 Sanskrit Solutions रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् Questions and Answers, Notes Pdf.

JAC Board Class 9th Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम्

(अ) लघुकथा

सामान्य-परिचय-लघुकथा दो प्रकार से लिखी जाती है- मञ्जूषा

में दिये गये शब्दों में से उचित शब्दों का चयन करके रिक्त स्थानों की पूर्ति करके कथा-लेखन पूरा करना होता है अथवा दिये गये कथा-चित्रों के अनुसार कथा-लेखन करना होता है। चित्र-वर्णन में कोई भी सामान्य चित्र देकर उसका वर्णन करने को कहा जाता है। यह वर्णन मञ्जूषा में दिये गये शब्दों की सहायता से करना होता है। अत: इस प्रश्न का उत्तर लिखने के लिए छात्रों को निरन्तर अभ्यास करना चाहिए।
यहाँ पर लघुकथा तथा चित्र-वर्णन को कुछ उदाहरणों द्वारा समझाया गया है। इनका अभ्यास करने से इस विषय में निपुणता प्राप्त की जा सकती है।

अभ्यास:

प्रश्न: 1.
अधोलिखितां कथा मञ्जूषायाः सहायतया पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत (निम्नलिखित कथा को मञ्जूषा (में दिए गए शब्दों) की सहायता से पूर्ण करके उत्तरपुस्तिका में लिखो-)
एकदा राजा विक्रमादित्य: योगिवेश…….. राज्यपर्यटन कर्तुम् अगच्छत्। परिभ्रमन् स: एक नगरं …………..। तत्र नदीतटे एक:…………… आसीत्। तत्र…………….. पुराणकथां शृण्वन्ति स्म। तदानीम् एव एक: वृद्धः स्वपुत्रेण सह नद्याः ………………. प्रवाहितः। स: ……………… त्राहि माम् इति आकारितवान् किन्तु तत्र उपस्थित-……………. सविस्मयं तं वृद्धं पश्यन्ति। तस्य ……………. श्रत्वाऽपि तयोः प्राणरक्षा ………………… न करोति। तदा नप: विक्रमादित्य : नदी…………….”पुत्रेण सह तं वृद्धम् अतिप्रवाहात् …………… तटम् आनीतवान्। स्वस्थो ……………….. वृद्धः विक्रमाय आशिषं दत्वा पुत्रेण सह ……………. गतः। सत्यम् एव उक्तम्- “यस्तु ………………”पुरुषः, सः विद्वान्।”

[संकेतसूची/मञ्जूषा- देवालयः, प्रवाहेणं, धृत्वा, त्राहि माम्, प्राप्तवान्, नगरवासिनः, प्रविश्य, स्वगृहं, आकृष्य, चीत्कार, नगरजनाः, कोऽपि, क्रियावान्, भूत्वा।]

एकदा राजा विक्रमादित्यः योगिवेशं धृत्वा राज्यपर्यटनं कर्तुम् अगच्छत्। परिभ्रमन् स: एक नगरं प्राप्तवान्। तत्र नदीतटे एक: देवालयः आसीत्। तत्र नगरबासिनः पुराणकथां शृण्वन्ति स्म। तदानीम् एव एक वृद्धः स्वपुत्रेण सह नद्या: प्रवाहेण प्रवाहितः सः त्राहि माम् इति आकारितवान् किन्तु, तत्र उपस्थित-नगरजना: सविस्मयं तं वृद्धं पश्यन्ति। तस्य चीत्कार श्रुत्वाऽपि तयोः प्राणरक्षा कोऽपि न करोति। तदा नृपः विक्रमादित्यः नीं प्रविश्य पुत्रेण सह तं वृद्धम् अतिप्रवाहात् आकृष्य तटम् आनीतवान्। स्वस्थो भूत्वा वृद्ध: विक्रमाय आशिष दत्वा पुत्रेण सह स्वगृहं गतः। सत्यम् एव उक्तम्-“यस्तु क्रियावान् पुरुषः, सः विद्वान्।”

हिन्दी-अनुवाद – एक समय राजा विक्रमादित्य योगी का वेश धारण करके राज्य का पर्यटन करने के लिए गए। घूमते हुए वे एक नगर में पहुँचे। वहाँ नदी के किनारे पर एक मन्दिर था। वहाँ नगरवासी पुराण-कथा सुन रहे थे। उसी समय एक वृद्ध अपने पुत्र के साथ नदी के प्रवाह में बह गया। वह “मुझे बचाओ” “मुझे बचाओं” इस प्रकार जोर-जोर से चिल्लाने लगा, परन्तु वहाँ उपस्थित नगर के लोग उसे आश्चर्य से देखते रहे। उसकी चीत्कार सुनकर किसी ने भी उन दोनों के प्राणों की रक्षा नहीं की। तब राजा विक्रमादित्य नदी में प्रवेश करके पुत्र सहित उस वृद्ध को महाप्रवाह से खींचकर किनारे पर लाये। स्वस्थ होकर वृद्ध, राजा विक्रमादित्य को आशीर्वाद देकर, अपने पुत्र के साथ अपने घर चला गया। सत्य ही कहा गया है कि “जो क्रियावान् पुरुष है, वही विद्वान् है।”

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम्

प्रश्न: 2.
अधोलिखितां कथा मञ्जूषायाः सहायतया पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत (निम्नलिखित कथा को मञ्जूषा (में दिये गये शब्दों) की सहायता से पूर्ण करके उत्तरपुस्तिका में लिखो-)
……… एक : वृक्षः आसीत्। तत्र स्वपरिश्रमेण निर्मितेषु…………….. खगा: वसन्ति स्म। तस्मिन्। ……….. कश्चित् वानरः अपि निवसति स्म। एकदा महती………………. अभवत्। सः वानर : जलेन अतीब……………… च अभवत्। खगा: ………….’कम्पमानं वानरम् अवदन् – “भो बानर ! त्वं कष्टम् अनुभवसि। तत् कथं ………….. निर्माण न करोषि?” वानरः तेषां खगानाम् एतत् वचनं श्रुत्वा अचिन्तयत्-अहो! एते…………. खगा: मां निन्दन्ति। अत: स: वानर : खगानां ………….. वृक्षात् अध: ………..। खगानां नीडै: सह तेषाम् अण्डानि अपि नष्यनि।
[संकेतसूची/मञ्जूषा – गृहस्य, गंगातीरे, वृक्षतले, वृष्टिः, शीतेन, गृहस्य, नीडेषु, आई: कम्पितः, अपातयत्, नीडानि, क्षुद्राः]
उत्तरम् :
गंगातीरे एक: वृक्ष: आसीत्। तत्र स्वपरिश्रमेण निर्मितेषु नीडेषु खगा: बसन्ति स्म। तस्मिन् वृक्षतले कश्चित् वानरः अपि निवसति स्म। एकदा महती वृष्टिः अभवत्। स: वानर : जलेन अतीव आर्द्रः कम्पित: च अभवत्। खगा: शीतेन कम्पमान वानरम् अवदन्-“भो वानर! त्वं कष्ट अनुभवसि। तत् कथं गृहस्य निर्माण न करोषि?” वानरः एतत् वचनं श्रुत्वा अचिन्तयत्-“अहो! एते क्षद्राः खगा: मां निन्दन्ति।” अत: स: वानर : खगानां नीडानि वृक्षात् अध: अपातयत्। खगानां नीडैः सह तेषाम् अण्डानि अपि नष्टानि।

हिन्दी-अनुवाद – गंगा नदी के तट पर एक वृक्ष था। वहाँ पर अपने परिश्रम से बनाये हुए घोंसलों में पक्षी रहते थे। उस वृक्ष के नीचे एक बन्दर भी रहता था। एक बार बहुत जोर की वर्षा हुई। वर्षा के जल से वह बन्दर बहुत भीग गया और काँपने लगा। पक्षियों ने ठण्ड से काँपते हुए उस अन्दर से कहा-“हे वानर ! तुम कष्ट का अनुभव करते हो। अपना घर क्यों नहीं बना लेते?” बन्दर ने उन पक्षियों के इस प्रकार के वचन सुनकर सोचा-“अरे! ये क्षुद्र पक्षी मेरी निन्दा करते हैं।” अत: उस बन्दर ने पक्षियों के घोंसले वृक्ष से नीचे गिरा दिये। पक्षियों के घोंसले गिर जाने से उनके अण्डे भी नष्ट हो गये।

प्रश्न: 3.
अधोलिखितां कथां मञ्जूषायाः सहायतया पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत (निम्नलिखित कथा को मञ्जूषा में (दिए गए शब्दों) की सहायता से पूर्ण करके उत्तरपुस्तिका में लिखो-)
महात्मागान्धिन: जन्म गुर्जर …………… पोरबन्दरे अभवत्। तस्य …………. कर्मचन्दगांधी माता च पुतलीबाई आसीत्। तौ ……………… आस्ताम्। गांधिन: स्वभाव: अपि ………………. एव अतिसरल: आसीत्। सः भारतवर्षे अन्यदेशे च शिक्षा प्राप्य देशसेवाया: कार्ये ………………. अभवत्। तस्य भगीरथ ………. …….अद्य भारतवर्ष: स्वतन्त्रः अस्ति। अतएव सः …………….. उच्यते। स: सत्यस्य अहिंसाया: च साक्षात् मूर्तिः आसीत्। सः जनान् प्रति सत्यम् अहिंसां च ……………….। स: हरिजनोद्धार-स्त्रीशिक्षा भारतीयकलाकौशलस्योन्नत्यादिभ्यः बहूनि कार्याणि अकरोत्। भारतदेश: ………………. तं ऋणी भविष्यति।
[संकेतसूची/मञ्जूषा-सरलस्वभावौ, राष्ट्रपिता, प्रदेशे, संलग्नः, जनकः, प्रयत्नेन, सदैव, बहूनि, उपदिष्टवान्, बाल्यकालेन]
उत्तरम् :
महात्मागान्धिनः जन्म गुर्जरप्रदेशे पोरबन्दरे अभवत्। तस्य जनकः कर्मचन्दगांधी माता च पुतलीबाई आसीत्। तौ सरलस्वभावी आस्ताम्। गान्धिनः स्वभावः अपि बाल्यकालेन एव अतिसरल: आसीत्। सः भारतवर्षे अन्यदेशे च शिक्षा प्राप्य देशसेवाया: कायें संलग्नः अभवत्। तस्य भगीरथप्रयत्नेन अद्य भारतवर्षः स्वतन्त्रः अस्ति। अतएव सः ‘राष्ट्रपिता’ उच्यते। सः सत्यस्य अहिंसायाः च साक्षात् मूर्ति : आसीत्। सः जनान् प्रति सत्यम् अहिंसा च उपदिष्टवान्। स: हरिजनोद्धार-स्त्रीशिक्षा-भारतीय कलाकौशलस्योन्नत्यादिभ्यः बहूनि कार्याणि अकरोत्। भारतदेश: सदैव तं ऋणी भविष्यति।

हिन्दी-अनुवाद – महात्मागाँधी का जन्म गुजरात प्रदेश में पोरबन्दर में हुआ था। उनके पिता कर्मचन्दगाँधी और माता पुतलीबाई थी। वे दोनों सरल स्वभाव के थे। गाँधी जी का स्वभाव भी बचपन से ही अत्यन्त सरल था। भारतवर्ष एवं विदेश में शिक्षा प्राप्त करके वे देश-सेवा के कार्य में संलग्न हो गये। उनके भगीरथ प्रयास से आज भारतवर्ष स्वतन्त्र है। अतएव उन्हें ‘राष्ट्रपिता’ कहा जाता है। वे सत्य और अहिंसा की साक्षात् मूर्ति थे। उन्होंने लोगों को सत्य और अहिंसा का उपदेश दिया। उन्होंने हरिजनों का उद्धार, स्त्रीशिक्षा, भारतीय कला-कौशल की उन्नति आदि के लिए बहुत से कार्य किये। भारत देश सदैव उनका ऋणी रहेगा।

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम्

प्रश्न: 4.
अधोलिखितां कथा मञ्जूषायाः सहायतया पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत –
(निम्नलिखित कथा को मञ्जूषा (में दिए गए शब्दों) की सहायता से पूर्ण करके उत्तरपुस्तिका में लिखो-)
एकदा गरु: द्रोणाचार्य: स्वस्य सर्वांन शिष्यान धनर्विद्या………….। स: वक्ष स्थितं कञ्चित ……………… दर्शयित्वा शिष्यान अवदत्-अस्य नेत्रे लक्ष्य……….। गुरोः आज्ञा ………….. सर्वे शिष्याः लक्ष्यं”…”प्रयत्नम् अकुर्वन्। तदानीम् द्रोणाचार्य: तान्….”यूयं किं पश्यथ? शिष्याः उत्तरं दत्तवन्त:-गुरुदेव! वयं खगं……..। इति उत्तरं श्रुत्वा गुरोः सन्तोष: न अभवत्। तदा सः अर्जुनम् ………. अपृच्छत्- ‘भो अर्जुन! त्व किं पश्यसि? अर्जुनः अवदत्-हे गुरो! अहं खगस्य नेत्रं

पश्यामि। अर्जुनस्य लक्ष्य प्रति …………… दृष्ट्वा गुरु: द्रोणाचार्य : अतिप्रसन्नः भूत्वा तस्मै”……….. दत्तवान् यत् त्वं श्रेष्ठ: ……………. भविष्यसि। अर्जुन: गुरवे अनमत्। अतएव अर्जुनः द्रोणाचार्यस्य प्रियः शिष्यः अभवत्।
[संकेतसूची/मञ्जूषा – साधयत, प्राप्य, अशिक्षयत्, पश्यामः, धनुर्धरः, खगं, साधितुम, आशिषं, एकाग्रता, आहूय, अपृच्छत्।
उत्तरम् :
एकदा गुरुः द्रोणाचार्यः स्वस्य सर्वान् शिष्यान् धनुर्विद्याम् अशिक्षत। सः वृक्षे स्थितं कञ्चित् खगं दर्शयित्वा शिष्यान् अवदत्-“अस्य नेत्रे लक्ष्य सिध्यत।” गुरोः आज्ञां प्राप्य सर्वे शिष्या: लक्ष्य साधितुं प्रबत्नम् अकुर्वन्। तदानी द्रोणाचार्य: तान अपृच्छत-“यूयं किं पश्यथ?” शिष्या: उत्तरं दत्तवन्त:-“गुरुदेव! वयं खगं पश्यामः।” इति उत्तरं श्रुत्वा गुरुः सन्तुष्ट; न अभवत्। तदा सः अर्जुनम् आहूय अपृच्छत् – “भो अर्जुन ! त्वं किं पश्यसि?” अर्जुनः अवदत्- “हे गुरो! अहं खगस्य नेत्रं पश्यामि।”
अर्जुनस्य लक्ष्य प्रति एकाग्रतां दृष्ट्वा गुरु: द्रोणाचार्य: अतिप्रसन्नः भूत्वा तस्मै आशिषं दत्तवान् यत् त्वं श्रेष्ठः धनुर्धरः भविष्यसि। अर्जुन: गुरवे अनमत्। अतएव अर्जुन: द्रोणाचार्यस्य प्रिय: शिष्यः अभवत्।

हिन्दी-अनुवाद – एक समय गुरु द्रोणाचार्य अपने सभी शिष्यों को धनुर्विद्या सिखा रहे थे। वृक्ष पर स्थित किसी पक्षी को दिखाकर वह बोले-इसकी आँख पर निशाना लगाओ। गुरु की आज्ञा पाकर सभी शिष्यों ने निशाना लगाने का प्रयास किया। उस समय द्रोणाचार्य ने उनसे पूछा-“तुम सब क्या देख रहे हो?” शिष्यों ने उत्तर दिया-“गुरुदेव! हम पक्षी को देख रहे हैं।” इस उत्तर को सुनकर गुरु को सन्तोष नहीं हुआ। तब उन्होंने अर्जुन को बुलाकर पुछा-“हे अर्जुन ! तुम क्या देख रहे हो?” अर्जुन ने कहा-“हे गुरुदेव! मैं पक्षी की आँख देख रहा हूँ।” अर्जुन की लक्ष्य के प्रति एकाग्रता देखकर गुरु द्रोणाचार्य ने अतिप्रसन्न होकर उसे आशीर्वाद दिया कि तुम श्रेष्ठ धनुर्धर होओगे। अर्जन ने गरु को प्रणाम किया। अतएव अर्जन द्रोणाचार्य का प्रिय शिष्य हो गया।

प्रश्न: 5.
अधोलिखितां कथां मञ्जूषायाः सहायतया पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत (निम्नलिखित कथा को मञ्जूषा (के शब्दों) की सहायता से पूर्ण करके उत्तरपुस्तिका में लिखो-)
कस्मिश्चित् ग्रामे एक:……………….. निवसति स्म। सः नित्यमेव रात्रौ क्षेत्रं गत्वा पशभ्यः शस्य रक्षति स्म। एकदा सः …………….. प्रत्यागच्छति स्म। दिवस: अति ……………. आसीत्। …………….. तु शीत: अतितरः आसीत्। स: मार्गे एक………सर्पम् अपश्यत्। करुणोपेतः कृषक: तं ……………. गृहीत्वा गृहम् आनयत्। सः तम् अग्ने: समीपं …………। शीघ्रमेव असौ ………….. प्राप्य गतिमान् अभवत्। कृषकस्य…….तत्रैव क्रीडति स्म।. सर्प: तं द्रष्टुम् ऐच्छत्। भीतो कृषक: पुत्ररक्षार्थं दण्डेन अहन्।
[संकेतसूची/मञ्जूषा-पुत्रोऽपि, स्थापितवान्, शीत:, उष्णता, कृषकः, शीतपीडितं, सर्प, हस्ते, कृतघ्नः, क्षेत्रात्, प्रात:काले]
उत्तरम् :
कस्मिश्चित् ग्रामे एक: कृषकः निवसति स्म। स: नित्यमेव रात्रौ क्षेत्रं गत्वा पशुभ्यः शस्यं रक्षति स्म। एकदा स: क्षेत्रात् प्रत्यागच्छति स्म। दिवस: अति शीत: आसीत्। प्रात:काले तु शीत: अतितरः आसीत्। सः मार्गे एक शीतपीडितं सर्पम् अपश्यत्। करुणोपेतः कृषक: तं हस्ते गृहीत्वा गृहम् आनयत्। सः तम् अग्ने: समीपं स्थापितवान्। शीघ्रमेव असौ उष्णतां प्राप्य गतिमान् अभवत्। कृषकस्य पुत्रोऽपि तत्रैव क्रीडति स्म। कृतघ्नः सर्प: तं दष्टुम् ऐच्छत्। भीतो कृषक: पुत्ररक्षार्थं दण्डेन सर्पम् अहन्।

हिन्दी-अनुवाद – किसी गाँव में एक किसान रहता था। वह रोज ही रात में खेत में जाकर पशुओं से फसल की रक्षा करता था। एक समय वह खेत से लौट रहा था। उस दिन अधिक ठण्ड थी। सुबह तो ठण्ड बहुत अधिक थी। उसने मार्ग में ठण्ड से पीड़ित एक सर्प को देखा। करुणायुक्त किसान उसे हाथ में लेकर घर आया। उसने उसको (सर्प को) अग्नि के समीप रख दिया। गर्मी पाकर वह सर्प शीघ्र ही गतिमान हो गया। किसान का पत्र भी वहीं खेल रहा था। कृतघ्न सर्प ने उसे डसना चाहा। डरे हुए किसान ने पुत्र की रक्षा के लिए डण्डे से सर्प को मार दिया।

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम्

प्रश्न: 6.
अधोलिखितां कथां मञ्जूषायाः चितपदैः पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत (निम्नलिखित कथा को मञ्जूषा के उचित शब्दों से पूर्ण करके उत्तरपुस्तिका में लिखो-)
कस्मिंश्चित् ग्रामे एका विडाली……….. सा प्रतिदिनं बहू ………….. अभक्षत्। एवं स्वविनाशं दृष्ट्वा ………… स्वप्राणरक्षार्थम् एकां सभाम् आयोजितवन्तः। सभायां मूषका: इम …………… अकुर्वन् यत् यदि विडाल्या: …………… घण्टिकाबन्धनं भविष्यति तदा तस्याः श्रुत्वां वयं स्वबिलं गामिष्यामः। एवं श्रुत्वा तेषु मूषकेषु एक; वृद्धः मूषक: किञ्चित् विचारयन् तान् ………….. क: तस्याः ग्रीवायां ……………. करिष्यति?” तदानीम् एव विडाली आगता। मूषकाः स्वबिलं ……………..।
[संकेतसूची/मञ्जूषा – निर्णयम्, मूषकाः, अभवत्, अपृच्छत्, नादं, मूषकान्, घण्टिकाबन्धनं, ग्रीवायां, पलायिताः]
उत्तरम् :
कस्मिंश्चित् ग्रामे एका विडाली अवसत्। सा प्रतिदिनं बहून मूषकान् अभक्षत्। एवं स्वविनाशं दृष्ट्वा मूषका: स्वप्राणरक्षार्थम् एका सभाम् आयोजितवन्तः। सभायां मूषका: इमं निर्णयम् अकुर्वन् यत् यदि विडाल्या: ग्रीवायां घण्टिकाबन्धन भविष्यति तदा तस्याः नादं श्रुत्वा वयं स्वबिलं गमिष्यामः। एवं श्रुत्वा तेषु मूषकेषु एक: वृद्धः मूषक: किञ्चित् विचारयन् तान् अपृच्छत्-“क: तस्या: ग्रीवायां घण्टिकाबन्धनं करिष्यति?” तदानीम् एव विडाली आगता। ता दृष्ट्वैव सर्वे मूषकाः स्वबिलं पलायिताः।

हिन्दी-अनुवाद – किसी गाँव में एक बिल्ली रहती थी। वह हर रोज बहुत से चूहों को खाती थी। इस प्रकार अपना विनाश देखकर चूहों ने अपने प्राणों की रक्षा के लिए एक सभा का आयोजन किया। सभा में चूहों ने यह निर्णय किया कि यदि बिल्ली के गले में घण्टी बँध जायेगी तो हम सब उसकी आवाज सुनकर अपने बिल में चले जायेंगे। यह सुनकर उन चूहों में से एक बूढ़े चूहे ने कुछ सोचते हुए उन सबसे पूछा-“उस बिल्ली के गले में घण्टी कौन बाँधेगा?” तभी बिल्ली आ गयी। उसे देखते ही सब चूहे अपने-अपने बिल में भाग गये।

प्रश्न: 7.
अधोलिखितां कथां मञ्जूषायाः सहायतया पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत (निम्नलिखित कथा को मञ्जूषा (में दिए गए शब्दों) की सहायता से पूर्ण करके उत्तरपुस्तिका में लिखो
कस्मिंश्चित् बने………….. वसति स्म। एकदा स: ………….. अभवत्। सः ………….. अन्वेष्टुम् वने इतस्तत: अनमत् किन्तु सुदूरं यावत् ……………. कमपि जलाशयं न अपश्यत्। तदानीमेव सः………….. अलभत। तस्मिन् घटे…………… आसीत्। अत: स: जलं……….. असमर्थ: अभवत्। सः एकम् …………. अचिन्तयत्। सः दूरात् पाषाणखण्डानि …………… घटे अक्षिपत्। एवं क्रमेण जलम् उपरि …………. जलं च पीत्वा सः…………”अभवत्। उद्यमेन काक: स्वप्रयोजने सफलः अभवत्। उक्तं च “उद्यमेन हि …………”कार्याणि न मनोरथैः।’
[संकेतसूची/मञ्जूषा- जलाशयम्, एकः काकः, कुत्रापि, स्वल्पं जलं, पिपासया आकुलः, आनीय, एकं घटं, समागच्छत्, – | पातुम्, सिध्यन्ति, सुखी, उपायम्।]
उत्तरम् :
कस्मिंश्चित् वने एकः काकः वसति स्म। एकदा सः पिपासया आकुलः अभवत्। सः जलाशयम् अन्वेष्टुं वने इतस्ततः अभ्रमत् किन्तु सुदूरं यावत् कुत्रापि कमपि जलाशयं न अपश्यत्। तदानीमेव सः एक घटम् अलभत। तस्मिन् घटे स्वल्पं जलम् आसीत्। अतः सः जलं पातुम् असमर्थः अभवत्। सः एकम् उपायम् अचिन्तयत्। सः दूरात् पाषाणखण्डानि आनीय घटे अक्षिपत्। एवं क्रमेण जलम् उपरि समागच्छत् जलं च पीत्वा सः सुखी अभवत्। उद्यमेन काकः स्वप्नयोजने सफल: अभवत्। उक्तं च-‘उद्यमेन हि सिध्यन्ति कार्याणि न मनोरथैः।’

हिन्दी-अनुवाद – किसी वन में एक कौआ रहता था। एक बार वह प्यास से व्याकुल हुआ। वह जलाशय की खोज में वन में इधर-उधर घूमा किन्तु दूर तक कहीं भी कोई भी जलाशय न मिला। उसी समय उसे एक घड़ा मिला। उस घड़े में बहुत कम जल था। अत: वह जल पीने में असमर्थ था। उसने एक उपाय सोचा। उसने दूर से कंकड़ लाकर घड़े में डाल दिये। इस प्रकार जल क्रमशः ऊपर आ गया और जल पीकर वह सुखी हुआ। उद्यम से कौआ अपने प्रयोजन में सफल हुआ। कहा गया है-‘उद्यम करने से ही कार्य सिद्ध होते हैं, मनोरथों से नहीं।’

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम्

प्रश्न: 8.
मञ्जूषायाः सहायतया रिक्तस्थानानि पूरयित्वा कथां उत्तरपुस्तिकायां लिखत (मञ्जूषा (में दिए गए शब्दों) की सहायता से रिक्त स्थानों को पूर्ण कर कथा को उत्तरपुस्तिका में लिखो-)
एकस्मिन् वने एका …………..:वसति स्म। एकदा सा भोजनस्य अभावे ……………….. अभवत्। भोजनार्थं सा बने ……………… भ्रमन्ती उद्यानम् आगच्छत्। तत्र एकां ………… अपश्यत्। तस्यां लतायां …………….. द्राक्षाफलानि आसन्। तानि दृष्ट्वा सा ………… अभवत्। सा उत्लुत्य नैकवारं द्राक्षाफलानि…………”प्रयत्नम् अकरोत् किन्तु………….”सा सफला न अभवत्। निराशां प्राप्य लोमशा प्रत्यागच्छत् अवदत् च-“द्राक्षाफलानि अहं न खादामि, तानि तु अम्लानि सन्ति।”
संकेतसूची/मञ्जूषा-इतस्ततः, अतिप्रसन्ना, लोमशा, अनेकानि, क्षुधापीडिता, द्राक्षालताम्, दूरस्थात्, खादितुम्, द्राक्षाफलानि
उत्तरम् :
एकस्मिन् वने एका लोमशा वसति स्म। एकदा सा भोजनस्य अभावे क्षुधापीडिता अभवत्। भोजनार्थ सा बने ती उद्यानम् आगच्छत्। तत्र एका द्राक्षालताम् अपश्यत्। तस्या लतायाम् अनेकानि द्राक्षाफलानि आसन्। तानि दृष्ट्वा सा अतिप्रसन्ना अभवत्। सा उत्प्लुत्य नैकवारं द्राक्षाफलानि खादितुम् प्रयत्नम् अकरोत् किन्तु दूरस्थात् सा सफला न अभवत्। निराशां प्राप्य लोमशा प्रत्यागच्छत् अवदत् च-द्राक्षाफलानि अहं न खादामि तानि तु अम्लानि सन्ति।

हिन्दी-अनुवाद – एक वन में एक लोमड़ी रहती थी। एक समय भोजन के अभाव में वह भूख से पीड़ित हुई। भोजन के लिए वन में इधर-उधर घूमती हुई वह बगीचे में आई। वहाँ उसने एक अंगूर की बेल को देखा। उस बेल पर अनेक अंगूर थे। उन्हें देखकर वह अति प्रसन्न हुई। उसने अनेक बार उछलकर अंगूरों को खाने का प्रयत्न किया किन्तु दूर होने से वह सफल न हुई। निराश होकर लोमड़ी लौट आयो और बोली, “मैं अगर नही खाता हूँ, व तो खट्ट है।”

प्रश्न: 9.
अधोलिखितां कथां मञ्जूषायाः उचितपदैः पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत –
(निम्नलिखित कथा को मञ्जूषा (में दिए गए शब्दों) की सहायता से पूर्ण करके उत्तरपुस्तिका में लिखो-)
प्राचीनकाले शिवि: नाम राजा अभवत्। स: ………… आसीत्। सः अनेकान् यज्ञान् कृत्वा ………. प्राप्तवान्। इन्द्रः तस्य कीर्ति श्रुत्वा ……………. आप्तवान्। एकदा स: नृपस्य धर्म…………. अचिन्तयत्। सः अग्निना सह नृपस्य ………… आगच्छत्। इन्द्रः श्येन: अग्निः च ………….. भूत्वा भक्ष्य-भक्षकरूपेण उभौ तत्र आगच्छताम्। कपोत: नृपं …………… येन प्रभो! श्येन: मां खादितुम् इच्छति। त्वं धर्मतत्वज्ञः असि, मां शरणागतं रक्ष। श्येनः अवदत्- अयं कपोत: मम ……………. अस्ति। यदि अहम् इमं न खादिष्यामि तर्हि ……………. मरिष्यामि। ततः नृपः स्वशरीरात् मांसम्……….. श्येनाय अयच्छत्। तुलायां धृतं मांस तु कपोतात् न्यूनम् आसीत्। तदा शिविः स्वस्य सर्वम् एव…………. अर्पयत्। नृपस्य धर्मव्रतं दृष्ट्वा इन्द्रः अग्नि: च प्रसन्नौ भूत्वा……… अगच्छताम्। तस्मात् कालात् अस्मिन् संसारे नृपस्य शिवः धर्मपरायणस्य ……………. श्रेष्ठा ख्यातिः जाता।
[संकेतसूची/मञ्जूषा-परीक्षितुम, धर्मपरायणः, ग्लानिं, समक्षम्, ख्यातिम्, निश्चयमेव, कपोतः, देह, प्रार्थयते, उत्कृत्य, शरणागत-रक्षकस्य, स्वर्गलोक, भोजनम्]
उत्तरम् :
प्राचीनकाले शिविः नाम राजा अभवत्। सः धर्मपरायणः आसीत्। सः अनेकान् यज्ञान् कृत्वा ख्याति प्राप्तवान्। इन्द्रः तस्य कीर्ति श्रुत्वा ग्लानिम् आप्तवान्। एकदा सः नृपस्य धर्म परीक्षितुम् अचिन्तयत्। सः अग्निना सह नृपस्य समक्षम् आगच्छत्। इन्द्रः श्येन: अग्नि: च कपोत: भूत्वा भक्ष्यभक्षकरूपेण उभौ तत्र आगच्छताम्। कपोत: नृपं प्रार्थयते “प्रभो! श्येनः मां खादितुम् इच्छति। त्वं धर्मतत्वज्ञः असि, मां शरणागतं रक्षा” श्येनः अवदत्-“अयं कपोत: मम भोजनम् अस्ति। यदि अहम् इमं न खादिष्यामि तर्हि निश्चयमेव मरिष्यामि।” तत: नृपः स्वशरीरात् मांसम् उत्कृत्य श्येनाय अयच्छत्। तुलाया धृतं मासं तु कपोतात् न्यूनम् आसीत्। तदा शिविः स्वस्य सर्वम् एव देहम् अर्पयत्। नृपस्य धर्मव्रतं दृष्ट्वा इन्द्रः अग्नि: च प्रसन्नौ भूत्वा स्वर्गलोकम् अगच्छताम्। तस्मात् कालात् अस्मिन् संसारे नपस्य शिवे: धर्मपरायणस्य शरणागतरक्षकस्य च रूपेण श्रेष्ठा ख्याति: जाता।

हिन्दी-अनुवाद – प्राचीनकाल में शिवि नाम के राजा हुए। वह धर्मपरायण थे। उन्होंने अनेक यज्ञ करके ख्याति प्राप्त की। इन्द्र उनकी कीर्ति को सुनकर ग्लानि से भर गया। एक बार उसने राजा की परीक्षा करने के लिए सोचा। वह अग्नि के थ राजा के पास आया। इन्द्र बाज और अग्नि कबूतर बनकर भक्ष्य और भक्षक रूप में वे दोनों वहाँ आये। कबूतर ने राजा से विनती की – “प्रभु! बाज मुझे खाना चाहता है। तुम धर्म को जानने वाले हो, मुझ शरण आये हुए की रक्षा करो।” बाज बोला-“यह कबूतर मेरा भोजन है। यदि मैं इसे नहीं खाऊँगा तो मैं निश्चय ही मर जाऊँगा।” तब राजा ने अपने शरीर से मांस काटकर बाज को दिया। मांस तराजू पर रखा तो कबूतर से कम था। तब शिवि ने अपना पूरा शरीर ही अर्पण कर दिया। राजा का धर्मव्रत देखकर अग्नि और इन्द्र प्रसन्न होकर स्वर्गलोक चले गये। उसी समय से इस संसार में राजा शिवि की धर्मपरायण, शरणागतरक्षक के रूप में श्रेष्ठ ख्याति हो गयी।

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम्

प्रश्न: 10.
अधोलिखितायां लघकथायां विलप्तानि पदानि मञ्जषायाः चित्वा रिक्तस्थानानि पुरयत (निम्नलिखित लघुकथा में विलुप्त शब्दों को मञ्जूषा में दिए गए शब्दों से चुनकर रिक्त स्थानों को भरो-)
कस्यचित् मनुष्यस्य ………………. एक: गजः आसीत्। सः जलं पातुं स्नातुं च …………….. सरित: तटम् अगच्छत्। तत्र – आपणिकाः मार्गे तस्मै किमपि. “यच्छन्ति स्म। मार्गे एकस्य ……………… आपणम् आसीत्। सः वस्त्राणि सीव्यति स्म। ……………… एकदा सौचिकस्य पुत्र: गजस्य करे ………………… अभिनत्। क्रुद्धः सन् गज: सरितः तटम् अगच्छत्। तत्र स्नात्वा जलं च पीत्वा ……………. पङ्किलं जलम् आनयत्। सौचिकस्य आपणे ……………. वस्त्रेषु असिंचत्। तदा सौचिकस्य पुत्रः …………. अनुभूय अतिखिन्नः अभवत्। सः गजं क्षमाम् अयाचत्।
[संकेतसूची/मञ्जूषा – सौचिकस्य, प्रतिदिनं, खादितुं, गृहे, स्वकरे, आत्मग्लानि, सूचिकाम्, स्यूतेषु]
उत्तरम् :
कस्यचित् मनुष्यस्य गृहे एक: गजः आसीत्। सः जलं पातुं स्नातुं च प्रतिदिनं सरितः तटम् अगच्छत्। तत्र आपणिका: मार्गे तस्मै किमपि खादितुं यच्छन्ति स्म। मार्गे एकस्य सौचिकस्य आपणम् आसीत्। सः वस्त्राणि सीव्यति स्म। एकदा सौचिकस्य पुत्र: गजस्य करे सूचिकाम् अभिनत्। क्रुद्धः सन् गजः सरित: तटम् अगच्छत्। तत्र स्नात्वा जलं च पीत्वा स्वकरे पङ्किलं जलम् आनयत्। सौचिकस्य आपणे स्यूतेषु वस्त्रेषु असिंचत्। तदा सौचिकस्य पुत्रः आत्मग्लानिम् अनुभूय अतिखिन्नः अभवत्। सः गजं क्षमाम् अयाचत्।

हिन्दी-अनुवाद: – किसी मनुष्य के घर में एक हाथी था। वह जल पीने के लिए और नहाने के लिए प्रतिदिन नदी के तट पर जाता था। वहाँ मार्ग में दुकानदार उसे कुछ भी खाने के लिए देत थे। मार्ग में एक दर्जी की दुकान थी। वह कपड़े सिलता था। एक बार दर्जी के पुत्र ने हाथी की सैंड में सुई चुभो दी। क्रोधित होकर हाथी नदी के तट पर गया। वह नहाकर और जल पीकर अपनी सँड़ में कीचड़युक्त जल ले आया और दर्जी की दुकान पर सिले हुए वस्त्रों पर छिड़क दिया। तब दर्जी का पुत्र आत्मग्लानि का अनुभव कर बहुत दु:खी हुआ। उसने हाथी से क्षमायाचना की।

प्रश्न: 11.
अधोलिखितां कथा मञ्जूषायाः सहायतया पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत (निम्नलिखित कथा को मञ्जूषा (में दिए गए शब्दों) की सहायता से पूर्ण कर उत्तरपुस्तिका में लिखो-)
एकदा सप्तर्षय: …………….. अगच्छन्। एक ……………. स्वरं तेषां कर्णेषु अपतत् “तिष्ठन्तु। युष्माकं सर्वाणि …………….. मह्यं यच्छ।” ऋषयः तम् अपृच्छन्-“क: त्वम्?” सः अवदत्-“अहं रत्नाकर: नाम…………..”अस्मि।” ऋषयः पुन: अपृच्छन्-“केषां कृते त्व………………”करोषि? इदं निन्दितं कर्म येषां कृते करोषि तान् पृच्छ कि तेऽपि दस्युकर्मणः …………….. “लप्स्यन्ते? गच्छ वत्स! अस्मासु विश्वासं कुरु। वयं अत्रैव त्वां…………”करिष्याम:” स: दस्यु: सर्वान् परिवारजनान् अपृच्छत्। ते सर्वे उत्तरम् अददुः- “य: घोरतमं पापं……………. स एव अधं फलं प्राप्यति।” रत्नाकर: विस्मितः अभवत्। सः कम्पितपादाभ्यां सप्तर्षीणां ……………. अपतत्। ऋषयः रत्नाकराय ……………… अयच्छन्। त्रयोदशवर्षाणि अनन्तरम् ऋषयः पुनः तत्र आगताः। सर्वत्र रामनाम ……………… भवति स्म। सः मन्त्रध्वनिः वल्मीकात् आगच्छति स्म। ऋषयः वल्मीकात् रत्नाकर’……………… अवदन-पुत्र! त्वं धन्य: असि। त्वम् एतावत् वर्षाणि…………….. निवसन राममन्त्रम् अजपः। अत: त्वं वाल्मीकिः इति नाम्ना अस्मिन् संसारे ……………….. भविष्यति। कालान्तरेण सः एव आदिकविवाल्मीकिनाम्ना प्रसिद्धोऽभवत्। आदिकाव्यस्य ………………… रचयिता अयम् एव आसीत्।।
[संकेतसूची/मञ्जूषा – दस्युः, सघनवनम्, पापफलं, वस्तूनि, घोरतम, प्रतीक्षा, दस्युकर्म, चरणेषु, राममन्त्रं, करिष्यति,। वल्मीके, प्रसिद्धः, गुञ्जायमानं, रामायणस्य, समुद्धृत्य।]
उत्तरम् :
एकदा सप्तर्षयः सघनवनम् अगच्छन्। एक घोरतमं स्वरं तेषां कर्णेषु अपतत्-“तिष्ठन्तु ! युष्माकं सर्वाणि वस्तूनि मह्यं यच्छ।” ऋषयः तम् अपृच्छन्-“क: त्वम् ?” सः अवदत्-“अहं रत्नाकरः नाम दस्युः अस्मि।” ऋषयः पुनः अपृच्छन्-“केषां कृते त्वं दस्युकर्म करोषि! इदं निन्दितं कर्म येषां कृते करोषि तान् प्रच्छ कि तेऽपि दस्युकर्मण: पापफल लप्सयन्ते ? गच्छ वत्स! अस्मासु विश्वासं कुरु। वर्य अत्रैव त्वां प्रतीक्षा करिष्यामः।” सः दस्युः सर्वान् परिवारजनान् अपृच्छत्। ते सर्वे उत्तरम् अददात् “य: घोरतमं पापं करिष्यति।

सः एव अधं फलं प्राप्स्यति।” रत्नाकरः विस्मितः अभवत्। स: कम्पितपादाभ्यां सप्तर्षीणां चरणेषु अपतत्। ऋषयः रत्नाकराय राममन्त्रम् अयच्छन्। त्रयोदशवर्षाणि अनन्तरम् ऋषयः पुनः तत्र आगताः। सर्वत्र रामनाम गुञ्जायमानं भवति स्म। स मन्त्रध्वनि: वल्मीकात् आगच्छति स्म। ऋषयः वल्मीकात् रत्नाकरं समुद्धृत्य अवदन्- “पुत्र त्वं धन्यः असि। त्वम् एतावत् वर्षाणि वल्मीके निवसन् राममन्त्रम् अजपः। अत: त्वं वाल्मीकिः इति नाम्ना अस्मिन् संसारे प्रसिद्धः भविष्यति।” कालान्तरेण स: एव आदिकविवाल्मीकिनाम्ना प्रसिद्धोऽभवत् आदिकाव्यस्य रामायणस्य रचयिता अयम् एव आसीत्।

हिन्दी-अनुवाद – एक बार सप्त ऋषि घने जंगल में जा रहे थे। एक भयंकर शब्द उनके कानों में पड़ा-“रुको! अपनी सभी वस्तुएँ मुझे दे दो।” ऋषियों ने उससे पूछा-“तुम कौन हो?” वह बोला-“मैं रत्नाकर नाम का डाकू हूँ।” ऋषियों ने पुनः पूछा-“तुम किनके लिए डाकूका काम करते हो? यह निन्दित काम जिनके लिए करते हो उन्हें पूछो कि क्या वे भी डाकू के कार्य करने से प्राप्त होने वाले पापरूपी फल को भोगेंगे। जाओ पुत्र! हम पर विश्वास करो। हम सब यहीं तुम्हारी प्रतीक्षा करेंगे।” उस डाकू ने सभी परिवारीजनों से पूछा।

उन सभी ने उत्तर दिया-“जो घोर पाप करेगा, वही नीच फल भोगेगा।” रत्नाकर विस्मित हो गया। वह कौपते पैरों से ऋषियों के चरणों में गिर पड़ा। ऋषियों ने रत्नाकर को राममन्त्र दिया। तेरह वर्ष बाद ऋषि पुन: वहाँ आये। सर्वत्र रामनाम गुञ्जायमान हो रहा था। वह मन्त्रध्वनि मिट्टी के ढेर से आ रही थी। ऋषियों ने मिट्टी के ढेर से रत्नाकर को निकालकर कहा-“पुत्र! तुम धन्य हो! तुमने इतने वर्ष मिट्टी के ढेर में रहकर राममन्त्र का जाप किया। अत: तुम इस संसार में वाल्मीकि के नाम से प्रसिद्ध होओगे।” कुछ समय बाद वही आदिकवि वाल्मीकि के नाम से प्रसिद्ध हुए। आदिकाव्य रामायण के रचयिता ये ही थे।

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम्

प्रश्न: 12.
अधोलिखितां कथा मञ्जूषायाः उचितपदैः पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत –
(निम्नलिखित कथा को मञ्जूषा (में दिए गए शब्दों) के उचित शब्दों से पूर्ण कर उत्तरपुस्तिका में लिखो-)
एकस्मिन् वनप्रदेशे एक: सिंहः …………… स्म। एकदा स: वृक्षस्य …………….. स्वपिति स्म। तस्य वृक्षस्य अधः एक: ……………….. अपि बिलं कृत्वा वसति स्म। तौ अतिस्नेहेन तत्र निवसतः स्म। एकदा मूषक : ………………… निष्कृत्य सुप्तस्य सिंहस्य पृष्ठमारुह्य तस्य केशान् अकृन्तत्। जाग्रतः सिहं मूषकं हस्ते …………. अवदत्। “को असि? मम् केशान् कृन्तसि अहं त्वां हनिष्यामि।” मूषकोऽपि भीत: सन् अकथयत् – “विपत्काले अहं तव साहाय्यं करिष्यामि।” एकदा सिंहः …………… जातः। सः तदा आत्मानम् असहायं मत्वा अति दुःखी …………….। अस्मिन् विपत्काले स: ……………… अस्मरत्। तस्य गर्जनं ………………. मूषक: स्वबिलात् बहिः ………………… सिंहस्य समीपम् आगच्छत्। सः पाशं स्वतीक्ष्णदन्तः छित्वा तं मित्रं …………….. अकरोत। तदा सिंह: मषक: च प्रसन्नौ अभवताम।
[संकेतसूची/मञ्जूषा – पाशमुक्तम्, वसति, निर्गत्य, छयायां, बिलात्, श्रुत्वा, पाशबद्धः, अभवत्, गृहीत्वा, स्वमित्रं, मूषक:]
उत्तरम् :
एकस्मिन् वनप्रदेशे एक: सिंहः वसति स्म। एकदा स: वृक्षस्य छायायां स्वपिति स्म। तस्य वृक्षस्य अध: एक: मूषकः अपि बिलं कृत्वा वसति स्म। तौ अतिस्नेहेन तत्र निवसतः स्म। एकदा मूषक: बिलात् निष्कृत्य सुप्तस्य सिंहस्य पृष्ठमारुह्य तस्य केशान् अकृन्तत्। जाग्रतः सिंहः मूषकं हस्ते गृहीत्वा अवदत्-“को असि? मम् केशान् कृन्तसि। अहं त्वां हनिष्यामि।” मुषको अपि भीत: सन् अकथयत-“विपत्काले अहं तव साहाय्यं करिष्यामि।” एकदा सिंहः पाशब सः तदा आत्मानम् असहायं मत्वा अति दु:खी अभवत्। अस्मिन् विपत्काले स: स्वमित्रम् अस्मरत्। तस्य गर्जनं श्र त्वा मूषक: स्वबिलात् बहिः निर्गत्य सिंहस्य समीपम् आगच्छत्। स: पाशं स्वतीक्ष्णदन्तैः छित्त्वा तं मित्रं पाशमुक्तम् अकरोत्। तदा सिंह: मृषक: च प्रसन्नौ अभवताम्।

हिन्दी-अनुवाद – एक वन प्रदेश में एक शेर रहता था। एक समय वह वक्ष की छाया में सो रहा था। उस वृक्ष के नीचे एक चूहा भी बिल बनाकर रहता था। वे दोनों वहाँ बहुत प्रेम से रहते थे। एक समय चूहा अपने बिल से निकलकर सोते हुए शेर की पीठ पर चढ़कर उसके बाल काटने लगा। जागकर शेर ने चूहे को हाथ में पकड़कर कहा-“कौन हो? मेरे बालों को काटते हो? मैं तुम्हें मार दूंगा।” चूहा भी डरता हुआ बोला-“विपत्ति में मैं तुम्हारी सहायता करूँगा।” एक बार शेर जाल में फंस गया। उस समय वह स्वयं को असहाय मानकर बहुत दु:खी हुआ। इस विपत्ति काल में उसने अपने मित्र को याद किया। उसकी गर्जना सुनकर चूहा अपने बिल से बाहर निकलकर शेर के पास आया। उसने जाल को अपने तेज दाँतों से काटकर मित्र को जाल से मुक्त कर दिया। तब शेर और चूहा दोनों प्रसन्न हुए।

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम्

प्रश्न 13.
अधोलिखितां कथां मञ्जूषायाः सहायतया पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत (निम्नलिखित कथा को मञ्जूषा (में दिए गए शब्दों) की सहायता से पूर्ण कर उत्तरपुस्तिका में लिखो-)
एकस्मिन् …………. एकः काकः निवसति स्म। तस्य वृक्षस्य समीपे एका लोमशा अपि निवसति स्म। एकदा सः काक: एका ………….. आनयत्। लोमशा तं दृष्ट्वा केनापि ……………. रोटिकां गृहीतुम् ऐच्छत्। सा वृक्षस्य अधः ………….. काकं च अवदत्-‘तात! मया श्रुतं त्वम् अति मधुरं गायसि।” काक : आत्मनः ……………….. श्रुत्वा प्रसन्न: अभवत्। सगर्वोऽयं काकः यावत् गायति तावत् विवृतात् ………………. रोटिका भूमौ अपतत्। लोमशा तां नीत्वा ततः अगच्छत्। मूर्खः काकः ……………… पश्चात्तापम् अकरोत्।
[संकेतसूची/मञ्जूषा- प्रशंसां, रोटिका, मुखात्, वृक्षे, स्वमूर्खतायाः, अतिष्ठत्, उपायेन]
उत्तरम् :
एकस्मिन् वक्षे एकः काकः निवसति स्म। तस्य वृक्षस्य समीपे एका लोमशा अपि निवसति स्म। एकदा सः काक: एका रोटिकाम् आनयत्। लोमशा तं दृष्ट्वा केनापि उपायेन रोटिकां गृहीतुम् ऐच्छत्। सा वृक्षस्य अधः अतिष्ठत् कार्क च अवदत्-‘तात! मया श्रुतं त्वम् अति मधुरं गायसि।’ काकः आत्मनः प्रशंसां श्रुत्वा प्रसन्नः अभवत्। सगर्वोऽयं काकः विवृतात् मुखात् रोटिका भूमौ अपतत्। लोमशा तां नीत्वा ततः अगच्छत्। मूर्खकाकः स्वमूर्खताया: पश्चात्तापम् अकरोत्।

हिन्दी-अनुवाद – एक वृक्ष पर एक कौआ रहता था। उस वृक्ष के समीप एक लोमड़ी भी रहती थी। एक दिन वह कौआ एक रोटी लाया। लोमड़ी ने उसे देखकर किसी भी उपाय से रोटी को लेना चाहा। वह वृक्ष के नीचे बैठ गई और कौए से बोली-‘तात! मैंने सुना है तुम बहुत मीठा गाते हो।’ कौआ अपनी प्रशंसा सुनकर प्रसन्न हो गया। गर्व के साथ कौए ने गाने के लिए जैसे ही मुख खोला, वैसे ही रोटी जमीन पर गिर गई। लोमड़ी उसे लेकर वहाँ से चली गई। मुर्ख कौआ ने अपनी मूर्खता पर पश्चात्ताप किया।

प्रश्न 14.
अधोलिखितां कथां मञ्जूषायाः सहायतया पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत –
(निम्नलिखित कथा को मञ्जूषा (में दिए गए शब्दों) की सहायता से पूर्ण कर उत्तरपुस्तिका में लिखो-)
उत्तरप्रदेशे अयोध्या नगरी अस्ति। तत्र प्राचीनकाले …………… नृपः राज्यम् अकरोत्। तस्य चत्वारः ……………. आसन् रामः, लक्ष्मणः, भरत: शत्रुघ्नः च। ऋषिः …………… रामलक्ष्मणौ स्वस्य आश्रमम् अनयत्। तौ ………….. विश्वामित्रात् अशिक्षेतां, ततः मिथिलायां चतुर्णाम् अपि राजपुत्राणां विवाहः अभवत्। मिथिलानृपः ………….. रामाय अयच्छत्। तस्याः नाम सीता आसीत्। पितुः आज्ञया राज्यं ……………. राम: वनम् अगच्छत्। तेन सह सीता लक्ष्मणश्च अगच्छन्ताम्। ऋषिभिः सह ते वने …………..। तत्र रावण: सीतां ………… अहरत्। सीताम् अन्वेष्टुम् रामलक्ष्मणौ वने अभ्रमताम्। तौ बालिनः नगरी ……………… अगच्छताम्। वानरराजः सुग्रीव : तयोः मित्रम् अभवत्। ………… हनुमान् सागरपारं गत्वा लंकायां ……………. अपश्यत्। वानरा: सागरे …………….. अकुर्वन्। राम-रावण-युद्धः अभवत्। युद्धे रावण: हतः।
[संकेतसूची/मञ्जूषा – शास्त्रविद्या, स्वज्येष्ठां सुतां, दशरथः, त्यक्त्वा, पुत्राः, अवसन्, विश्वामित्रः, पवनपुत्रः, सेतुनिर्माण, | सीतां, किष्किन्धाम्, कपटेन]
उत्तरम् :
उत्तरप्रदेशे अयोध्या नगरी अस्ति। तत्र प्राचीनकाले दशरथः नृपः राज्यम् अकरोत्। तस्य चत्वारः पुत्राः आसन्-राम:, लक्ष्मणः, भरतः शत्रुघ्नः च। ऋषिः विश्वामित्र: रामलक्ष्मणौ स्वस्य आश्रमम् अनयत्। तौ शास्त्रविद्यां विश्वामित्रात् अशिक्षेताम् ततः मिथिलायां चतुर्णाम् अपि राजपुत्राणां विवाहः अभवत्। मिथिलानृपः स्वज्येष्ठां सुतां रामाय अयच्छत्। तस्याः नाम सीता आसीत्।

पितुः आज्ञया राज्यं त्यक्त्वा राम: वनम् अगच्छत्। तेन सह सीता लक्ष्मणश्च अगच्छताम्। ऋषिभिः सह ते वने अवसन्। तत्र रावणः सीतां कपटेन अहरत्। सीताम् अन्वेष्टुम् रामलक्ष्मणौ वने अभ्रमताम्। तौ बालिन: नगरौं किष्किन्धाम् अगच्छताम्। वानरराजः सुग्रीवः तयोः मित्रम् अभवत्। पवनपुत्रः हनुमान् सागरपारं गत्वा लंकायां सीताम् अपश्यत्। वानराः सागरे सेतुनिर्माणम् अकुर्वन्। राम-रावण-युद्धः अभवत्। युद्धे रावणः हतः।

हिन्दी-अनुवाद – उत्तरप्रदेश में अयोध्या नगरी है। प्राचीनकाल में वहाँ राजा दशरथ राज्य करते थे। उनके चार पुत्र थे-राम, लक्ष्मण, भरत और शत्रुघ्न। ऋषि विश्वामित्र राम और लक्ष्मण को अपने आश्रम ले गये। उन दोनों ने शास्त्रविद्या विश्वामित्र से सीखी। तब जनकपुरी में चारों राजकुमारों का विवाह हुआ। राजा जनक ने अपनी बड़ी पुत्री को श्री राम को दिया। उसका नाम सीता था।

पिता की आज्ञा से राज्य को त्यागकर राम वन में गये। उनके साथ सीता और लक्ष्मण गये। ऋषियों के साथ वे वन में रहते थे। वहाँ रावण ने कपट से सीता का हरण कर लिया। सीता को खोजने के लिए राम-लक्ष्मण वन-वन घूमे। वे दोनों बालि की नगरी किष्किन्धा गये। वानरराज सुग्रीव उनके मित्र हुए। पवनपुत्र हनुमान् ने सागर पार जाकर लंका में सीता को देखा। वानरों ने समुद्र पर सेतु-निर्माण किया। राम-रावण का युद्ध हुआ। युद्ध में रावण मारा गया।

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम्

प्रश्न: 15.
अधोलिखितां कथा मञ्जूषायाः उचितपदैः पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत (निम्नलिखित कथा को मञ्जूषा के उचित शब्दों से पूर्ण कर उत्तरपुस्तिका में लिखो-)
एकस्मिन् ………… वने एक: वटवृक्षः आसीत्। तस्मिन् वृक्षे एकः ………….. आसीत्। तस्मिन् वायस-दम्पतिः ………. निवसति स्म। तस्य वृक्षस्य अधस्तात् एव एकस्मिन् बिले कृष्णसर्पः आसीत्। सः तयोः ………… अपत्यानि अखादत्। एकदा काकः शृगालेन महाराज्ञा: रत्नजटितं स्वर्णहारम् अपहत्य आनयत्। मित्रेण शृगालेन परामृष्टः काकः तं ……….. सर्पस्य बिले अक्षिपत्। राजपुरुषाः हारम् ………… इतस्तत: भ्रमन्तः वृक्षस्य समीपम् आगच्छन्। सर्पस्य बिले हारं दृष्ट्वा तं चौर ……….. बिलं च खनित्वा ते सर्पम् …………..। एवं मित्रस्य सत्यपरामर्शेन सदुपायेन च वायसदम्पती स्वशावकान् अरक्षताम्।
[संकेतसूची/मञ्जूषा-नवजातानि, कोटरः, स्वर्णहारं, निर्जने, अन्वेष्टुम्, सुखेन, परामृष्टः, अनन्, मत्वा।]
उत्तरम् :
एकस्मिन् निर्जने वने एक: वटवृक्षः आसीत्। तस्मिन् वृक्षे एकः कोटरः आसीत्। तस्मिन् वायस-दम्पती: सुखेन न्यबसताम्। तस्य वृक्षस्य अधस्तात् एव एकस्मिन् बिले कृष्णसर्पः आसीत्। सः तयोः नवजातानि अपत्यानि अखादत्। एकदा काकः शृगालेन परामृष्टः महाराज्ञा: रत्नजटितं स्वर्णहारम् अपहत्य आनयत्। मित्रेण शृगालेन परामृष्टः काकः तं स्वर्णहरं सर्पस्य बिले अक्षिपत्। राजपुरुषाः हारम् अन्वेष्टुम् इतस्ततः भ्रमन्तः वृक्षस्य समीपम् आगच्छन्। सर्पस्य बिले हारं दृष्ट्वा तं चौरं मत्वा बिलं च खनित्वा ते सर्पम् अनन्। एवं मित्रस्य सत्यपरामर्शेन सदुपायेन च वायसदम्पती स्वशावकान् अरक्षताम्।

हिन्दी-अनुवाद – एक निर्जन वन में एक बरगद का पेड़ था। उस वृक्ष पर एक कोटर था। उसमें काक-दम्पति सुख से रहते थे। उस वृक्ष के नीचे ही एक बिल में काला सर्प था। वह काक दम्पति के नवजात बच्चों को खा जाता था। एक दिन कौआ गीदड़ के परामर्श से महारानी का रत्नजटित सोने का हार चुराकर लाया। मित्र गीदड़ के परामर्श से कौए ने उस हार को सर्प के बिल पर फेंक दिया। राजा के आदमी उस हार को खोजने के लिए इधर-उधर घूमते हुए वृक्ष के समीप आये। सर्प के बिल पर हार देखकर उसको चोर समझकर और बिल को खोदकर उन्होंने सर्प को मार दिया। इस प्रकार मित्र की सच्ची सलाह से और सही उपाय से काक-दम्पति ने अपने शावकों की रक्षा की।

(ब) चित्रवर्णनम्

चित्र वर्णन में कोई भी सामान्य चित्र देकर उसका वर्णन करने के लिए कहा जाता है। यह वर्णन मञ्जूषा शब्द-सूची में दिये गये शब्दों की सहायता से करना होता है। इस तरह के प्रश्नों का उत्तर लिखते समय निम्न बातों पर ध्यान देना चाहिए –

  1. वर्णन में भूमिका अथवा उपसंहार नहीं देना चाहिए।
  2. चित्र में दिये गये विषय पर ही वर्णन करना चाहिए।
  3. विषय का आरम्भ शीघ्र करना चाहिए।
  4. वाक्यों में परस्पर सम्बन्ध होना चाहिए।
  5. भाषा-शैली सरल, रोचक तथा प्रवाहमयी होनी चाहिए।

आपके अभ्यासार्थ हमने ‘चित्रवर्णनम्’ से सम्बन्धित कुछ प्रश्न एवं उनके उत्तर (हिन्दी अनुवाद सहित) यहाँ दिये हैं –

प्रश्न: 1.
इदं चित्रं पश्य। चित्रम् आधृत्य शब्द-सूच्या:/मञ्जूषायाः सहायतया पञ्चवाक्यानि उत्तरपुस्तिकायां लिखत –
(इस चित्र को देखो। चित्र को आधार बनाकर शब्द-सूची/मञ्जूषा की सहायता से पाँच वाक्य उत्तरपुस्तिका में लिखो-)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 1
[शब्दसूची/मञ्जूषा-अयम्, विद्यालयः, सुन्दरः, समीपे, वृक्षाः, कक्षाः, गच्छामि, मित्रेण सह, प्रतिदिनं]
उत्तरम् :
1. अयं मम विद्यालयः अस्ति। (यह मेरा विद्यालय है।)
2. मम विद्यालयः सुन्दरः अस्ति। (मेरा विद्यालय सुन्दर है।)
3. विद्यालयः मम गृहस्य समीपे अस्ति। (विद्यालय मेरे घर के पास है।)
4. विद्यालयं परितः बहवः वृक्षाः सन्ति। (विद्यालय के चारों और बहुत से पेड़ हैं।)
5. विद्यालये पञ्चविंशतिः (25) कक्षा: सन्ति, अहं प्रतिदिनं मित्रेण सह विद्यालयं गच्छामि।
(विद्यालय में 25 कक्षायें हैं, मैं प्रतिदिन मित्र के साथ विद्यालय जाता हूँ।)

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम्

प्रश्न: 2.
चित्रम् आधृत्य अधः प्रदत्तशब्दसूच्या:/मञ्जूषायाः सहायतया उत्तरपुस्तिकायां पञ्चवाक्यानि लिखत –
(चित्र के आधार पर नीचे दी गई मञ्जुषा/शब्द-सूची की सहायता से उत्तरपुस्तिका में पाँच वाक्य लिखो-)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 2
[शब्दसूची/मञ्जूषा – इद, गृहम्, सर्वतः, पुष्पाणि, वृक्षेषु, मन्दिरं, प्रात:काले, पूजा, वयं कुर्मः]
उत्तरम् :
1. इदं मम गृहम् अस्ति। (यह मेरा घर है।)
2. गृहं सर्वतः सुन्दरवृक्षाः सन्ति। (घर के चारों ओर सुन्दर पेड़ है।)
3. वृक्षेषु बहूनि पुष्पाणि भवन्ति। (पेड़ों पर बहुत से फूल हैं।)
4. मम गृहे मन्दिरम् अस्ति। ( मेरे घर में मन्दिर है।)
5. वयं प्रात:काले तत्र पूजां कुर्मः। (हम सुबह वहाँ पूजा करते हैं।)

प्रश्न: 3.
अधः प्रदत्तं चित्रम् आधृत्व मञ्जूषायां शब्दसूच्यां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्चसंस्कृतवाक्यानि उत्तरपुस्तिकायां लिखत –
(नीचे दिये गये चित्र के आधार पर मंजूषा/शब्दसूची में दिये गये शब्दों की सहायता से संस्कृत के पाँच वाक्य उत्तर पुस्तिका में लिखो-)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 3
[शब्दसूची/मञ्जूषा- कृषकः, क्षेत्रेषु, वृषभाभ्यां, हलं, कर्षति, बीजेभ्यः, कर्तति, अन्नदाता, उद्भवन्ति, शस्यानि]
उत्तरम् :
1. कृषकः क्षेत्रेषु वृषभाभ्यां हलं कर्षति। (किसान खेतों में दो बैलों से हल चलाता है।)
2. स: क्षेत्रेषु बीजानि वपति। (वह खेतों में बीजों को बोता है।)
3. बीजेभ्यः शस्यानि उद्भवन्ति। (बीजों से फसल उत्पन्न होती है।)
4. यदा शस्यानि पक्वन्ति तदा कृषक: तानि कर्तति। (जब फसल पकती है तब किसान उन्हें काटता
5. कृषक: ‘अन्नदाता’ कथ्यते। (किसान ‘अन्नदाता’ कहा जाता है।)

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम्

प्रश्न: 4.
चित्रम् आधृत्य अध: प्रदत्त शब्द-सूच्या/मञ्जूषायाः सहायतया उत्तरपुस्तिकायां पञ्चवाक्यानि लिखत –
(चित्र के आधार पर नीचे दी गई शब्द-सूची/मञ्जूषा की सहायता से उत्तरपुस्तिका में पाँच वाक्य लिखो-)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 4
[शब्दसूची/मञ्जूषा-वर्षाकाले, वृक्षः, भवति, शुद्ध, अस्माकं , वृक्षारोपणं, पर्यावरणं, मित्राणि, कर्तव्यम्, रक्षणम्।]
उत्तरम् :
1. वृक्षाः अस्माकं मित्राणि सन्ति। (पेड़ हमारे मित्र है।)
2. वृक्षः पर्यावरणं शुद्धं भवति। (पेड़ों से पर्यावरण शुद्ध होता है।)
3. वृक्षैः भूमेः रक्षणं भवति। (पेड़ों से भूमि की रक्षा होती है।)
4. वृक्षारोपणम् अस्माक कर्तव्यम्। (पेड़ उगाना हमारा कर्तव्य है।)
5. प्रतिवर्ष वर्षाकाले जनाः वृक्षारोपणं कुर्वन्ति। (प्रत्येक वर्ष वर्षा के समय में लोग पेड़ उगाते हैं।)

प्रश्नः 5.
अधः प्रदत्तं चित्रं दृष्ट्वा उत्तरपुस्तिकायां मञ्जूषायाः/शब्द-सूच्या: सहायतया पञ्चवाक्यानि लिखत –
(नीचे दिये गये चित्र को देखकर उत्तरपुस्तिका में मञ्जूषा/शब्द-सूची की सहायता से पाँच वाक्य लिखो-)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 5
[शब्दसूची/मञ्जूषा-क्रीडाक्षेत्रम्, बालकाः, कन्दुकेन, अत्र, प्रतिदिनम्, कोड़ार्थम्, आगच्छन्ति, त्रयः, पश्यामः, अतिप्रसन्नाः] उत्तरम् :
1. अस्मिन् चित्रे वयम् एकं क्रीडाक्षेत्रं पश्यामः। (इस चित्र में हम एक खेल का मैदान देखते हैं।)
2. अन त्रयः बालका: कन्दुकेन क्रीडन्ति। (यहाँ तीन लड़के गेंद से खेल रहे हैं।)
3. क्रीडाक्षेत्रे प्रतिदिनं बालकाः क्रीडार्थम् आगच्छन्ति। (खेल के मैदान में प्रतिदिन लड़के खेलने के लिए आते हैं।)
4. बालकाः अत्र क्रीडित्वा अतिप्रसन्नाः भवन्ति। (लड़के यहाँ खेलकर अत्यधिक खुश होते हैं।)
5. क्रीडाक्षेत्रं परितः अनेकाः वृक्षाः सन्ति। (खेल के मैदान के चारों ओर बहुत से पेड़ हैं।)

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम्

प्रश्न: 6.
इदं चित्रं पश्यतु। चित्रम् आधृत्य मञ्जूषायाः/शब्द-सूच्या: सहायतया पञ्चवाक्यानि उत्तरपुस्तिकायां लिखत-(इस चित्र को देखो। चित्र के आधार पर दी गई मञ्जूषा/शब्द-सूची की सहायता से पाँच वाक्य उत्तरपुस्तिका में – लिखो-)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 6
[मञ्जूषा/शब्दसूची-जनाः, परस्परं, फाल्गुनमासस्य, गायन्ति, नृत्यन्ति च, गलेन मिलन्ति, रक्तपीतादिवर्णैः, मिष्ठान्नं, द्वेष, विस्मृत्य]
उत्तरम् :
1. अस्मिन् चित्रे होलिकोत्सवः आयोज्यते। (इस चित्र में होली का त्योहार मनाया जा रहा है।)
2. इदं महापर्व फाल्गुनमासस्य पौर्णमास्यां भवति। (यह महान् त्योहार फाल्गन के महीने की पूर्णिमा में होता
3. अस्मिन् दिने जनाः रक्तपीतादिवर्णैः क्रीडन्ति, गायन्ति, नृत्यन्ति च। (इस दिन लोग लाल-पीले आदि रंगों से खेलते हैं, गाते हैं और नाचते हैं।)
4. अस्मिन् दिने गृहे-गृहे मिष्ठान्नं पच्यते। (इस दिन घर-घर में मिठाई बनती है।)
5. जनाः परस्परं द्वेषं विस्मृत्य गलेन मिलन्ति। (लोग आपस में ईर्ष्या को भुलाकर गले से मिलते हैं।)

प्रश्न: 7.
अधः दत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषा/शब्दसूच्याः सहायतया पञ्चवाक्यानि उत्तरपुस्तिकायां लिखत –
(नीचे दिये गये चित्र को देखकर, दी गयी मञ्जूषा/शब्द-सूची की सहायता से पाँच वाक्य उत्तर पुस्तिका में लिखो-)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 7
[मञ्जूषा/शब्दसूची-कार्यालयं, मोहनः, ग्रामात्, आगच्छति, यतः, पादपाः, ग्रामे, बसयानं, परिवारजनैः, रेणुपूर्णः, वातावरणम्]
उत्तरम् :
1. अस्मिन् चित्रे मोहनः कार्यालयं गच्छति। (इस चित्र में मोहन कार्यालय जा रहा है।)
2. स: ग्रामात् आगच्छति, तत्र सः परिवारजनैः सह निवसति। (वह गाँव से आता है, वहाँ बह
परिवार के लोगों के साथ रहता है।)
3. अस्मिन् ग्रामे बसयानं न चलति यतः अयं मार्ग: रेणुपूर्णः अस्ति। (इस गाँव में बस-गाड़ी नहीं चलती है क्योंकि यह रास्ता धूल से भरा हुआ है।)
4. मार्गे बहवः पादपाः सन्ति। (रास्ता में बहुत से पेड़ हैं।)
5. ग्रामस्य वातावरणं शुद्धं भवति। (गाँव का वातावरण शुद्ध होता है।)

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम्

प्रश्न: 8.
अधः प्रदत्त चित्रस्य वर्णनं मञ्जूषायां/शब्दसूच्यां लिखितपदानां प्रयोगं कृत्वा पञ्चवाक्येषु संस्कृतेन कुरु –
(नीचे दिये गये चित्र का वर्णन मञ्जूषा/शब्दसूची में लिखित पदों का प्रयोग करके पाँच वाक्यों में संस्कृत में करो-)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 8
[मञ्जूषा/शब्दसूची-द्वे बालिके, नृत्यशाला, नृत्यतः, पश्यामः, ते, प्रतिदिनम्, आगच्छतः, गृहात्, कुरुतः, शिक्षिका]
उत्तरम् :
1. अस्मिन् चित्रे वयं नृत्यशाला पश्यामः। (इस चित्र में हम नाच-घर को देख रहे हैं।)
2. अत्र द्वे बालिके नृत्यतः। (यहाँ दो लड़कियाँ नाच रही हैं।)
3. शिक्षिका ते नृत्यं शिक्षयति। (अध्यापिका उन दोनों को नाच सिखा रही है।)
4. ते प्रतिदिनं गृहात् आगच्छतः नृत्यस्य अभ्यासं च कुरुतः। (वे दोनों प्रतिदिन घर से आती हैं और नृत्य का अभ्यास करती हैं।)
5. ते नृत्यं कुरुतः। (वे दोनों नाच रही हैं।)

प्रश्न: 9.
चित्रम् आधृत्य अधः प्रदत्त शब्दसूच्याः/मञ्जूषाः सहायतया उत्तरपुस्तिकायां पञ्चवाक्यानि लिखत –
(चित्र के आधार पर नीचे दी गई मञ्जूषा/शब्द-सूची की सहायता से उत्तरपुस्तिका में पाँच वाक्य लिखो-)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 9
[मञ्जूषा/शब्दसूची-सरस्वती, हस्ते, धारयति, कमलासने, सूर्योदयसमये, अस्माकं, सरोवरे, राष्ट्रियपुष्पं, विष्णुः, विकसति]
उत्तरम् :
1. अस्मिन चित्रे कमलपष्यम् अस्ति। (इस चित्र में कमल का फूल है।)
2. कमलम् अस्माकं राष्ट्रियपुष्पम् अस्ति। (कमल हमारा राष्ट्रीय फूल है।)
3. सूर्योदयसमये सरोवरे कमलं विकसति। (सूर्योदय के समय में तालाब में कमल खिलता है।)
4. माता सरस्वती कमलासने तिष्ठति। (माँ सरस्वती कमल के आसन पर विराजती है।)
5. भगवान् विष्णुः कमल हस्ते धारयति। (भगवान् विष्णु कमल को हाथ में धारण करते हैं।)

प्रश्न: 10.
अध: प्रदत्तं चित्रम् आधृत्य मञ्जूषायां/शब्दसूच्यां प्रदत्त शब्दानां सहायतया पञ्चसंस्कृतवाक्यानि उत्तरपुस्तिकायां लिखत –
(नीचे दिये गये चित्र के आधार पर मञ्जूषा/शब्दसूची में दिये गये शब्दों की सहायता से पाँच संस्कृत वाक्य उत्तरपुस्तिका में लिखो-)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 10
[मञ्जूषा/शब्दसूची-कुम्भकारः, घट, शीतलं, मृत्तिका, नामात्, विक्रेतुम्, नगरम्, गच्छति, आनयति, वनात् सुन्न।]
उत्तरम् :
1. अस्मिन् चित्रे एक: कुम्भकारः अस्ति। (इस चित्र में एक कुम्हार है।)
2. सः घटम् अन्यानि पात्राणि च रचयति। (वह घड़ा और बर्तनों को बना रहा है।)
3. घटे जलं शीतलं भवति। (घड़े में पानी ठंडा रहता है।)
4. कुम्भकार : वनात् मृत्तिकाम् आनयति। (कुम्हार जंगल से मिट्टी लाता है।)
5. सः घटं विक्रेतुं ग्रामात् नगरं गच्छति। (वह घड़ा बेचने को गाँव से शहर जाता है।)

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम्

प्रश्न: 11.
अधोदतं चित्रं पश्यत। मञ्जूषा/शब्द-सूच्या सहायतया चित्रम् आधृत्य संस्कृतेन पञ्चवाक्यानि उत्तरपुस्तिकायां लिखत –
(नीचे दिये गये चित्र को देखो। मञ्जूषा/शब्दसूची की सहायता से चित्र के आधार पर संस्कृत के पाँच वाक्य उत्तरपुस्तिका में लिखो-)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 11
[मञ्जूषा/शब्दसूची-जलाशयः, तरन्ति, मनोरमम्, दृश्य, वर्तिकाः रमणीयः, बहवः वृक्षा पर्वतः, शीतलवायुः]
उत्तरम् :
1. एतस्मिन् चित्रे एक: जलाशयः रमणीय: पर्वतः च स्तः। (इस चित्र में एक तालाब और सुन्दर पर्वत है।)
2. जलाशये वर्तिकाः तरन्ति। (तालाब में बतखें तैर रही हैं।)
3. जलाशयस्य तटे बहवः वृक्षाः सन्ति। (तालाब के किनारे पर बहुत से पेड़ हैं।)
4. अत्र शीतलवायुः प्रवहति। (यहाँ ठंडी हवा चल रही है।)
5. जलाशयस्य दृश्यं मनोरमम् अस्ति। (तालाब का दृश्य मन को हरने वाला है।)

प्रश्न: 12.
अधः दत्तं चित्रम् दृष्ट्वा उत्तरपुस्तिकायां मञ्जूषा/शब्द-सूच्यां सहायतया पञ्चवाक्यानि लिखत –
(नीचे दिये गये चित्र को देखकर उत्तरपुस्तिका में मञ्जूषा/शब्द-सूची की सहायता से पाँच वाक्य लिखो-)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 12
[मञ्जूषा/शब्दसूची-शिक्षिका, श्यामपट्ट, शाटिका, व्यक्तित्वम्, वयं, सर्वे, कुर्मः, पाठयति, सम्मान, अस्मान्।]
उत्तरम् :
1. इयम् अस्माकं शिक्षिका अस्ति। (यह हमारी अध्यापिका है।)
2. सा शाटिकां धारयति। (वह साड़ी पहने हुयी है।)
3. सा अस्मान् श्यामपट्ट-सहायतया पाठयति। (वह हमको श्यामपट्ट की सहायता से पढ़ा रही है।)
4. तस्याः व्यक्तित्वम् आकर्षकम् अस्ति। (उसका व्यक्तित्व आकर्षक है।)
5. वयं सर्वे छात्रा: तस्याः सम्मानं कुर्मः। (हम सभी विद्यार्थी उसका आदर करते हैं।)

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम्

प्रश्न: 13.
अधः प्रदत्तं चित्रम् आधृत्य मञ्जूषायां/शब्दसूच्यां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्चसंस्कृतवाक्यानि उत्तरपुस्तिकायां लिखत –
(नीचे दिये गये चित्र के आधार पर मञ्जूषा/शब्दसूची में दिये गये शब्दों की सहायता से पाँच संस्कृत के वाक्य उत्तरपुस्तिका में लिखो-)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 13
[मञ्जूषा/शब्दसूची – चित्रकारी, नारी, प्रकृतिचित्रणं, कुरुतः, वार्तालापं, चित्रयति, अपरं, परस्परं, तूलिकया]
उत्तरम् :
1. अस्मिन् चित्रे द्वौ चित्रकारौ स्तः। (इस चित्र में दो चित्रकार हैं।)
2. अत्र एक: चित्रकार: नारी चित्रयति अपरः च प्रकृतिचित्रणं करोति। (यहाँ एक चित्रकार स्त्री का
चित्र बना रहा है और दूसरा प्रकृति का चित्र बना रहा है।)
3. तौ परस्परं वार्तालापं कुरुतः। (वे दोनों आपस में बात-चीत कर रहे हैं।)
4. तौ तलिकया चित्रं पुरयतः। (वे दोनों तूलिका (ब्रश) से चित्र पूरा बना रहे हैं।)
5. तयो: चित्रणं सुन्दरम् अस्ति। (उन दोनों का चित्रण सुन्दर है।)

प्रश्न: 14.
अधः प्रदत्त चित्रस्य वर्णनं मञ्जूषायां लिखितपदानां प्रयोगं कृत्वा पञ्चवाक्यैः क्रियताम् –
(नीचे दिये गये चित्र का वर्णन मञ्जूषा (शब्दसूची) में लिखित शब्दों का प्रयोग करके पाँच वाक्यों द्वारा करो-)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 14
[मञ्जूषा/शब्दसूची-माता, पुत्रः, पृच्छति, भोजनकक्षे, अद्य, मोदकम्, यच्छति, मह्यम्, उपस्थिता, रोचते]
उत्तरम् :
1. माता पुत्रेण सह भोजनकक्षे उपस्थिता। (माँ पुत्र के साथ भोजन-कक्ष में उपस्थित है।)
2. सा पुत्राय भोजनं यच्छति। (बह पुत्र के लिये खाना दे रही है।)
3. पुत्र: जननी पृच्छति-अद्य किं पचसि? (पुत्र माँ से पूछता है-आज क्या बना रही हो?)
4. जननी कथयति-अद्य मिष्ठान्नम् पचामि। (माँ कहती है-आज मिठाई बना रही हूँ।)
5. पुत्र: जननी कथयति-महयं मोदकं रोचते। (पुत्र माँ से कहता है-मुझे लड्डू अच्छा लगता है।)

प्रश्न: 15.
पञ्चसु संस्कृतवाक्येषु मञ्जूषायां/शब्दसूच्या प्रदत्तानां पदसहायतया अधः दत्तस्य चित्रस्य वर्णनं कुरुत-
(पाँच संस्कृत वाक्यों में मञ्जूषा/शब्दसूची में दिये हुए शब्दों की सहायता से नीचे दिये गये चित्र का वर्णन करो-)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 15
[मञ्जूषा/शब्दसूची-महापर्व, मिष्ठान्नम्, लक्ष्मीपूजनम्, अमावस्यायां, स्फोटक पदार्थान्, प्रज्ज्वालयति, गृहं, अलङ्कुर्वन्ति]
उत्तरम् :
1. इदं चित्रं हिन्दूनां महापर्व दीपावल्याः अस्ति। (यह चित्र हिन्दुओं के महान् त्योहार दीपावली का है।)
2. इदं पर्व कार्तिकमासस्य अमावस्यायां भवति। (यह त्योहार कार्तिक महीने की अमावस्या को होता है।)
3. अस्मिन् दिवसे जनाः स्वगृहाणि अलङ्कुर्वन्ति, दीपकान् प्रज्ज्वालयन्ति लक्ष्मीपूजनं च कुन्ति।
(इस दिन लोग अपने घरों को सजाते हैं, दीपकों को जलाते हैं और लक्ष्मी का पूजन करते हैं।)
4. सर्वे जनाः परस्परं मिष्ठान्न वितरन्ति। (सभी लोग आपस में मिठाई बाँटते हैं।)
5. अस्मिन चित्रे एका महिला स्वगृहे दीपान प्रज्ज्वालयति एक: बालक:च स्फोटकपदार्थान विस्फोटयति।
(इस चित्र में एक औरत अपने घर में दीपकों को जला रही है और एक बालक पराखे चला रहा है)

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम्

प्रश्न: 16.
पञ्चसंस्कृतवाक्येषु मञ्जूषायां प्रदत्तानां पदानां सहायतया चित्रस्य वर्णनं कुरुत –
(पाँच संस्कृत के वाक्यों में मञ्जूषा (शब्दसूची) में दिये शब्दों की सहायता से चित्र का वर्णन करो-)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 16
[मञ्जूषा/शब्दसूची-अतिविस्तृतः, धर्माणां, भारतवर्षे , षड्ऋतवः, उत्सवाः, पृथक्-पृथक्, आयोज्यन्ते, अस्माकम्]
उत्तरम् :
1. भारतबर्षम् अस्माकं देशः अस्ति। (भारत हमारा देश है।)
2. अयं देश: अतिविस्तृतः अस्ति। (यह देश अत्यधिक फैला हुआ है।)
3. अत्र षड्ऋतवः भवन्ति। (यहाँ छ: ऋतुएँ होती है।)
4. भारतवर्षे पृथक-पृथक धर्माणां जनाः निवसन्ति। (भारत में अलग-अलग धर्मों के लोग रहते हैं।)
5. अत्र बहवः उत्सवाः आयोज्यन्ते। (यहाँ बहुत से त्योहार मनाये जाते हैं।)

प्रश्न: 17.
चित्रं दृष्ट्वा दत्तानां शब्दानां सहायतया चित्रस्य वर्णनं पञ्चसंस्कृतवाक्येषु कुरुत –
(चित्र को देखकर दिये गये शब्दों की सहायता से चित्र का वर्णन पाँच संस्कृत वाक्यों में करो-)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 17
[मञ्जूषा/शब्दसूची-गृहस्य, दूरदर्शनम्, साधारण:. आसन्दिकायां, कुरुतः, वार्तालापं, स्वमित्रेण, आयाति]
उत्तरम् :
1. अस्मिन् चित्रे मोहन: स्वमित्रेण सह दूरदर्शनं पश्यति। (इस चित्र में मोहन अपने मित्र के साथ दूरदर्शन (टी. वी.) देख रहा है।)
2. दूरदर्शने कश्चित् समाचार: आयाति। (दूरदर्शन में कोई समाचार आ रहा है।)
3. तौ आसन्दिकायां तिष्ठतः। (वे दोनों कुर्सी पर बैठे हुए हैं।)
4. गृहस्य अयं कक्ष: साधारणः अस्ति। (घर का यह साधारण कमरा है)
5. तो दूरदर्शने आगतस्य समाचारस्य विषये वार्तालापं कुरुतः। (वे दोनों दूरदर्शन में आये समाचार के बारे में बात-चीत कर रहे हैं।)

प्रश्न: 18.
इदं चित्रम् आधृत्य मञ्जूषायाः/शब्दसूच्याः सहायतया उत्तरपुस्तिकायां पञ्च-संस्कृतवाक्यानि लिखत (इस चित्र के आधार पर मञ्जूषा/शब्द-सूची की सहायता से उत्तरपुस्तिका में पाँच संस्कृत-वाक्य लिखो-)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 18
[मञ्जूषा/शब्दसूची-रमा, पोलिकाः, पाकशालायां, पचति, सूप-ओदनं, स्वपरिवारेण, कृत्वा, तृप्तं, स्थिता, जनाः]
उत्तरम् :
1. इयं रमा अस्ति। (यह रमा है।)
2. सा पाकशालायां स्थिता। (वह रसोईघर में स्थित है।)
3. सा पोलिकाः सूप-ओदनं च पचति। (वह झोल और भात बना रही है।)
4. सा प्रतिदिनं स्वपरिवारेण सह भोजनं करोति। (वह प्रतिदिन अपने परिवार के साथ खाना खाती है।)
5. सर्वेः जनाः भोजनं कृत्वा तृप्तं भवन्ति। (सब लोग भोजन करके सन्तुष्ट हो जाते हैं।)

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम्

प्रश्न: 19.
अधोदत्तं चित्रम् आधृत्य मञ्जूषाया:/शब्दसूच्या: सहायतया उत्तरपुस्तिकायां पञ्चवाक्यानि सस्कृतभाषाया लिखत-नाचे दिये गये चित्र के आधार पर मञ्जूषा/शब्दसूची की सहायता से उत्तरपुस्तिका में पांच वाक्य संस्कृत भाषा में लिखो-)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 19
[मञ्जूषा/शब्दसूची – कञ्चुकं, सीव्यति, पादयाम, निपुणा, वस्त्राणि, सूचिकया, क्रीणन्ति, निर्मितानि]
उत्तरम् :
1. इयम् उमा अस्ति। (यह उमा है।)
2. सा सूचिकया वस्त्राणि सीव्यति। (वह सूई से (मशीन से) कपड़ों को सी रही है।)
3. सा कञ्चुकं पादयामं च सीव्यति। (वह कुर्ता और पाजामा सी रही है।)
4. सा स्वकार्ये निपुणा अस्ति। (वह अपने काम में होशियार है।)
5. जनाः तया निर्मितानि वस्त्राणि कीणन्ति। (लोग उसके द्वारा बने वस्त्रों को खरीदते हैं।)

प्रश्न: 20.
अध: दत्तं चित्रम् आधृत्य शब्दसूच्याः सहायतया पञ्च संस्कृतवाक्यानि उत्तरपुस्तिकायां लिखत (नीचे दिये गये चित्र के आधार पर शब्द-सूची की सहायता से पाँच संस्कृत के वाक्य उत्तरपुस्तिका में लिखो)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 20
[मञ्जूषा/शब्दसूची-आकाशे, खगान्, वृक्षे, निवसन्ति, नीडेषु, विचरन्ति, स्वनिर्मितेषु, सायंकाले, शोभते, स्वनीडान्।]
उत्तरम् :
1. अस्मिन् चित्रे वयं खगान् पश्यामः। (इस चित्र में हम चिड़ियों को देख रहे हैं।)
2. ते वृक्षे स्वनिर्मितेषु नीडेषु निवसन्ति। (वे पेड़ पर घोंसलों में रहती हैं।)
3. अस्मिन् चित्रे खगा: आकाशे विचरन्ति। (इस चित्र में चिड़ियाँ आकाश में उड़ रही हैं।)
4. सायंकाले ते सर्वे स्वनीडान् गच्छन्ति। (सन्ध्या के समय वे सब अपने घोंसलों को चली जाती हैं।)
5. खग: आकाशः शोभते। (पक्षियों से आकाश शोभित हो रहा है।)

प्रश्न: 21.
अधोदत्तं चित्रं पश्यत। मजषायाः/शब्दसच्याः सहायतया चित्रम् आधुत्य संस्कृतेन पञ्चवाक्यानि उत्तरपुस्तिकायां लिखत-(नीचे दिये गये चित्र को देखो। मञ्जूषा/शब्द-सूची की सहायता से चित्र के आधार पर संस्कृत में पाँच बाक्य उत्तरपुस्तिका में लिखो)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 21
[मञ्जूषा/शब्दसूची-वृष्टिजलेन, विद्यालयात्, आर्द्रः, मयूराः, मधुरगीतं, मेघाः, कोकिलः, वर्षाकाले, गायति]
उत्तरम् :
1. अस्मिन् चित्रे वृष्टिः भवति। (इस चित्र में वर्षा हो रही है।)
2. स: बालक: विद्यालयात् गृहं गच्छति। (वह बालक विद्यालय से घर जा रहा है।) 3. स: वृष्टिजलेन आईः भवति। (वह वर्षा के पानी से भीग रहा है।)
4. आकाशे मेघाः गर्जन्ति तान् च दृष्ट्वा मयूराः नृत्यन्ति। (आकाश में बादल गरजते हैं। उनको देखकर मोर नाच रहे हैं।)
5. वर्षाकाले कोकिल: मधुरंगीतं गायति। (वर्षा के समय में कोयल मीठा गाना गाती है।)

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम्

प्रश्न: 22.
अधः प्रदत्त चित्रम् आधृत्य मञ्जूषायां/शब्दसूच्यां सहायतया पञ्चसंस्कृतवाक्यानि उत्तरपुस्तिकायां लिखत-(नीचे दिये गये चित्र के आधार पर मञ्जूषा/शब्द-सूची में दिये गये शब्दों की सहायता से पाँच संस्कृत के वाक्य उत्तरपुस्तिका में लिखो।)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 22
[मञ्जूषा/शब्दसूची-शिक्षकः, बालकाः, श्यामपट्टे, आदरं, छात्रान्, त्रयः, पाठयति, कुर्वन्ति, शिक्षकस्य, कक्षायाम्।]
उत्तरम् :
1. इयं एक कक्षा कक्षः अस्ति। (यह एक कक्षा कक्ष है।)
2. कक्षायां त्रयः बालकाः पठन्ति। (कक्षा में तीन लड़के पढ़ रहे हैं।)
3. शिक्षकः तान् छात्रान् पाठयति। (अध्यापक उन विद्यार्थियों को पढ़ा रहे हैं।)
4. स: श्यामपट्टे लिखति। (बह श्यामपट्ट पर लिख रहे हैं।)
5. सर्वे छात्रा: शिक्षकस्य आदरं कुर्वन्ति। (सब विद्यार्थी अध्यापक जी का सम्मान करते हैं।)

प्रश्न: 23.
अधः मञ्जूषायां/शब्दसूच्यां प्रदत्तशब्दानां सहायतया ‘ग्राम्य जीवनम्’ इति विषयम् अधिकृत्य पञ्चवाक्येषु संस्कृतेन एकम् अनुच्छेदं लिखत-(नीचे मञ्जूषा/शब्द-सूची में दिये गये शब्दों की सहायता से ‘ग्राम्य जीवनम्’ विषय पर संस्कृत में पाँच वाक्यों का एक अनुच्छेद लिखो।)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 23
[मञ्जूषा/शब्दसूची- ग्रामीणाः, शुद्धं, स्वास्थ्यप्रदं, निश्छलं, ग्रामप्रधानः, जलवायुः, वस्तूनि, अतिसरलम्, लभन्ते]
उत्तरम् :
1. भारतवर्षम् ग्रामप्रधान: देशः अस्ति। (भारतवर्ष ग्राम प्रधान देश है।)
2. ये जनाः नामेषु निवसन्ति, ते ग्रामीणाः कथ्यन्ते। (जो लोग गाँव में रहते हैं, उन्हें ग्रामीण कहते हैं।)
3. ग्रामीणानां जीवनं निश्छलम् अतिसरलञ्च भवति। (ग्रामीणों का जीवन निश्छल और अति सरल होता है।)
4. अत्र जलवायुः शुद्धं स्वास्थ्यप्रदं च भवति। (यहाँ जलवायु शुद्ध और स्वास्थ्यप्रद होती है।)
5. अत: ते सदैव स्वास्थ्यप्रदानि वस्तूनि लभन्ते। (अत: वे सदैव स्वास्थ्यप्रद वस्तुएँ प्राप्त करते हैं।)

प्रश्न: 24.
‘वृक्षाणां महत्त्वम्’ इति विषयम् अधिकृत्य मञ्जूषाया/शब्दसूच्याः पदानि चित्त्वा पञ्चवाक्यानि संस्कृतभाषायां लिखत –
(‘वृक्षों का महत्त्व’ इस विषय पर मञ्जूषा /शब्द-सूची से शब्दों को चुनकर पाँच बाक्य संस्कृत भाषा में लिखो-)

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 24
[मञ्जूषा/शब्दसूची-पर्यावरणं, प्रयच्छन्ति, काष्ठानि, आघातं, गृहीत्वा, विमुञ्चन्ति, प्रसन्नाः, अस्मभ्यम्, औषधिम्।]
उत्तरम् :
1. वृक्षा: पर्यावरणं शुद्धं कुर्वन्ति। (वृक्ष पर्यावरण को शुद्ध करते हैं।)
2. वृक्षः वयं फलानि औषधिं च प्राप्नुमः। (वृक्षों से हम फल और औषधि प्राप्त करते हैं।)
3. देवदारुनिम्बादिवृक्षाः अस्मभ्यं काष्ठानि प्रयच्छन्ति ! (देवदारु, नीम आदि के वृक्ष हमें लकड़ी देते हैं।)
4. वृक्षाः परोपकाराय फलन्ति, आघातं सहन्ते तथापि प्रसन्नाः भवन्ति। (वृक्ष परोपकार के लिए फलते हैं, आघात सहते हैं फिर भी प्रसन्न होते हैं।)
5. वृक्षाः दूषितवायु गृहीत्वा शुद्धप्राणवायुं विमुञ्चन्ति। (वृक्ष दूषित वायु ग्रहण करके शुद्ध ऑक्सीजन छोड़ते हैं।)

JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम्

प्रश्न: 25.
‘धेनुः’ इति विषयम् अधिकृत्य मञ्जूषायां प्रदत्तपदानां सहायतया पञ्चवाक्यानि संस्कृतेन लिखत –
(‘धेनु:’ विषय पर मञ्जूषा में दिये गये शब्दों की सहायता से पाँच वाक्य संस्कृत में लिखो-)
JAC Class 9 Sanskrit रचना संकेताधारितलघुकथा, चित्रवर्णनम् 25
[मञ्जूषा/शब्दसूची-शास्त्रेषु, नवनीतम्, गोमयेन, दधि, क्षेत्रस्य, भूमि:, घृतं, पोषयति, निदानं]
उत्तरम् :
1. धेनुः अस्मभ्यम् अति उपयोगी पशुः अस्ति। (गाय हमारे लिए अति उपयोगी पशु है।)
2. अस्याः महत्त्व शास्त्रेषु अपि वर्णितम्। (इसका महत्त्व शास्त्रों में भी वर्णित है।)
3. यथा माता बालकान् पालयति तथैव धेनुरपि स्वदुग्धेन अस्मान् पोषयति। (जैसे माता अपने बालक का पालन करती है वैसे ही गाय अपने दूध से हमारा पोषण करती है।)
4. अस्याः दुग्धेन दधि, घृतं नवनीतं च प्राप्यन्ते। (इसके दूध से दही, घी और मक्खन प्राप्त होता है।)
5. अस्याः गोमयेन क्षेत्रस्य भूमिः उर्वरा भवति, गोमूत्रेण च नानाविध-रोगाणां निदानं क्रियते। (इसके गोबर से खेत की भूमि उपजाऊ होती है और गोमूत्र से अनेक रोगों का निदान किया जाता है।)

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.4

Jharkhand Board JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.4 Textbook Exercise Questions and Answers.

JAC Board Class 9th Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.4

Page-269

Question 1.
The following number of goals were scored by a team in a series of 10 matches :
2, 3, 4, 5,0, 1, 3, 3, 4, 3
Find the mean, median and mode of these scores.
Answer:
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.4 - 1
For median, we will arrange the given data in ascending order,
0, 1, 2, 3, 3, 3, 3,4, 4,5
Number of observations (n) = 10
Number of observations is even so we will calculate median as,
Median
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.4 - 2
For mode, we will arrange the given data in ascending order, we have
0, 1, 2, 3, 3, 3, 3,4, 4,5
Here, 3 occurs most frequently (4 times)
Mode = 3

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.4

Question 2.
In a mathematics test given to 15 students, the following marks (out of 100) are recorded:
41, 39, 48, 52, 46, 62, 54, 40, 96, 52, 98, 40, 42, 52, 60.
Find the mean, median and mode of this data.
Answer:
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.4 - 3
For median, we will arrange the given data in ascending order,
39,40, 40, 41, 42,46, 48, 52, 52, 52, 54, 60, 62, 96, 98
Number of observations (n) = 15
Number of observations is odd so we will calculate median as,
Median = \(\left(\frac{\mathrm{n}+1}{2}\right)^{\mathrm{th}}\) observation
= \(\left(\frac{15+1}{2}\right)^{\mathrm{th}}\) observation
= 8th observation = 52

For Mode, we will arrange the given data in ascending order, we have
39, 40, 40, 41, 42,46, 48, 52, 52, 52, 54, 60, 62, 96, 98
Here, 52 occurs most frequently (3 times)
∴ Mode = 52

Question 3.
The following observations have been arranged in ascending order. If the median of the data is 63, find the value of x.
29, 32, 48, 50, x, x + 2, 72, 78, 84, 95
Answer:
Number of observations (n) = 10 (even)
Median
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.4 - 4

According to question, median = 63
∴ x + 1 = 63 ⇒ x = 63 – 1 = 62
Hence, the value of x is 62.

Question 4.
Find the mode of 14, 25, 14, 28, 18, 17, 18, 14, 23, 22,14, 18.
Answer:
The given data is,
14, 25, 14, 28, 18, 17, 18, 14, 23, 22, 14, 18
Arranging the data in ascending order,
14, 14, 14, 14, 17, 18, 18, 18, 22, 23, 25, 28
Here, 14 occurs most frequently (4 times).
Mode = 14

Question 5.
Find the mean salar y of 60 workers of a factory from the following table:

Salary (in Rs.) Number of workers
3000 16
4000 12
5000 10
6000 8
7000 6
8000 4
9000 3
10000 1
Total 60

Answer:

Salary (in Rs.) xi Number of workers fi fixi
3000 16 48000
4000 12 48000
5000 10 50000
6000 8 48000
7000 6 42000
8000 4 32000
9000 3 27000
10000 1 10000
\(\sum f_i=60\) = 60 \(\sum f_i x_i\) = 305000

\(\bar{x}(\text { mean })=\frac{\sum f_i x_i}{\sum f_i}=\frac{305000}{60}\)
= ₹ 5083.33
Hence, the mean salary is ₹ 5083.33.

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.4

Question 6.
Give one example of a situation in which
(i) the mean is an appropriate measure of central tendency.
(ii) the mean is not an appropriate measure of central tendency but the median is an appropriate measure of central tendency.
Answer:
(i) Mean marks in a test in mathematics.
(ii) Average beauty

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सन्धि-प्रकरणम्

Jharkhand Board JAC Class 9 Sanskrit Solutions व्याकरणम् सन्धि-प्रकरणम् Questions and Answers, Notes Pdf.

JAC Board Class 9th Sanskrit व्याकरणम् सन्धि-प्रकरणम्

सन्धि शब्द की व्युत्पत्ति – सम् उपसर्गपूर्वक (धा) धातु से (उपसर्गे धोः किः) सूत्र से ‘कि’ प्रत्यय करने पर सन्धि शब्द की व्युत्पत्ति होती है।

सन्धि शब्द की परिभाषा – ‘वर्ण संधानं सन्धिः’ अर्थात् दो वर्णों का परस्पर मेल या संधान सन्धि कही जाती है।

पाणिनीय परिभाषा – ‘परः सन्निकर्षः संहिता’ वर्गों की अत्यन्त निकटता संहिता कही जाती है। वर्णों का परस्पर मेल सन्धि कहा जाता है। संस्कृत भाषा में एक पद में, धातु-उपसर्ग के बीच में तथा समास के बीच में सन्धि कार्य नित्य होता है। वाक्य में तो सन्धि वक्ता की विविक्षा पर होती है।

संहितैकपदे नित्या नित्या धातूपर्सगयोः।
नित्या समासे वाक्ये तु सा विवक्षामपेक्षते।

सन्धि का अर्थ-सामान्यतया ‘सन्धि’ शब्द का अर्थ मेल, समझौता या जोड़ है, किन्तु सन्धि प्रकरण में इसका अर्थ थोड़ा भिन्न होते हुए यह है कि जब एक से अधिक स्वर अथवा व्यञ्जन वर्ण अत्यधिक निकट होने के कारण, मिलकर एक रूप धारण करते हैं, तो वह सन्धि का ही परिणाम होता है और यही सन्धि करना कहलाता है। सन्धियुद्ध पद में दो या दो से अधिक शब्दों को अलग-अलग करके रखना सन्धि-विच्छेद करना कहलाता है। जैसे-‘हिम + आलयः’ में हिम के ‘म’ में ‘अ’ के सामने आलय का ‘आ’ मौजूद है। यहाँ दोनों ओर ‘अ’ + आ’ स्वर हैं। इन दोनों स्वर वणो को मिलाकर एक दीर्घ ‘आ’ हो गया है, जिससे हिम + आलयः’ को मिलाकर ‘हिमालयः’ एक सन्धियुक्त पद बन गया है। ‘हिमालयः’ का सन्धि-विच्छेद करने पर ‘हिम + आलयः’ ये दो पद अलग-अलग होंगे। यह स्वर सन्धि के ‘दीर्घ’ भेद का उदाहरण है।

इसी प्रकार ‘सद् + जनः’ में सद् के ‘द्’ व्यञ्जन वर्ण तथा इसके समीप में सामने जनः के ‘ज’ व्यञ्जन वर्गों में परस्पर मेल होन पर ‘द्’ को ‘ज्’ में बदलने पर ‘सज्जनः’ सन्धियुक्त पद बन जाता है। यह व्यञ्जन सन्धि के अन्तर्गत ‘श्चुत्व’ भेद का उदाहरण है।

इसी प्रकार ‘नमः + ते’ में नमः के ‘म्’ के आगे विद्यमान विसर्ग (:) को ‘त’ सामने होने के कारण ‘स्’ होने से ‘नमस्ते’ सन्धियुक्त पद बन गया। यह विसर्ग सन्धि के अन्तर्गत ‘सत्व’ भेद का उदाहरण है।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सन्धि-प्रकरणम्

इस प्रकार सन्धियाँ तीन प्रकार की होती हैं और ये ही इनके भेद कहे जाते हैं। सन्धि के भेद-सामान्य रूप से सन्धि के तीन प्रमुख भेद माने गये हैं –

  1. स्वर या अच् सन्धि
  2. व्यञ्जन या हल सन्धि
  3. विसर्ग सन्धि।

1. अच् (स्वर) सन्धि – जहाँ स्वरों का परस्पर मेल होता है वहाँ स्वर सन्धि होती है। स्वर सन्धि के दीर्घ, गुण, यण, वृद्धि अयादि, पूर्व रूप और.पररूप भेद हैं।

2. हल (व्यञ्जन) सन्धि – जहाँ व्यञ्जन वर्णों का परस्पर मेल होता है वहाँ व्यञ्जन सन्धि होती है। व्यञ्जन सन्धि के श्चुत्व, ष्टुत्व, णत्व, षत्व और छत्व आदि भेद हैं।

3. विसर्ग सन्धि – जहाँ विसर्ग के स्थान पर परिवर्तन होता है, वहाँ विसर्ग सन्धि होती है। विसर्ग के स्थान पर सकार, रुत्व, उत्व होता है और विसर्ग का लोप होता है।

(i) स्वर या अच् सन्धि

1. दीर्घ सन्धि

अकः सवर्णे दीर्घ: – जब (अ, आ, इ, ई, उ, ऊ, ऋ) स्वरों के पश्चात् (आगे) ह्रस्व या दीर्घ “अ, आ, इ, ई, उ, ऊ, ऋ, ऋ स्वर आयें तो दोनों सवर्ण (एक जैसे) स्वरों को मिलाकर एक दीर्घ वर्ण ‘आ’, ‘ई’, ‘ऊ’, ‘ऋ’ हो जाता है। जैसे – रत्न + आकरः + रत्नाकरः।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सन्धि-प्रकरणम्

यहाँ पर रत्न के ‘न’ में ह्रस्व अकार है, उसके बाद आकरः’ का दीर्घ ‘आ’ आता है, अत: ऊपर के नियम के अनुसार दोनों (ह्रस्व ‘अ’ और दीर्घ ‘आ’) के स्थान में दीर्घ ‘आ’ हो गया। इसी प्रकार –

(i) अ/आ + अ/आ आ
(ii) इ/ई + इ/ई-ई
(iii) उ/ऊ + /उ/ऊ-ऊ
(iv) ऋ/ऋ + ऋ/ऋऋ

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सन्धि-प्रकरणम् 1

अन्य उदाहरण –

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सन्धि-प्रकरणम् 2

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सन्धि-प्रकरणम्

2. गुण सन्धि

आद् गुण: –
1. अ अथवा आ के बाद इ अथवा ई आये तो दोनों के स्थान में ‘ए’ हो जाता है।
2. अ अथवा आ के बाद उ अथवा ऊ आये तो दोनों के स्थान में ‘ओ’ हो जाता है।
3. अ अथवा आ के बाद ऋ आये तो ‘अर्’ हो जाता है।
4. अ अथवा आ के बाद ल आये तो ‘अल्’ हो जाता है।

जैसे – देव + इन्द्रः = देवेन्द्रः। यहाँ पर देव के ‘व’ में ‘अ’ है, उसके बाद इन्द्रः की ‘इ’ है, इसलिए ऊपर के नियम के अनुसार दोनों (देव के ‘अ’ और इन्द्र की ‘इ’) के स्थान में ‘ए’ हो गया। इसी प्रकार –
(i) अ/आ+इ/ई-ए,
(ii) अ/आ+उ/ऊ-ओ,
(iii) अ/आ+ऋ/ऋ = अर्
(iv) अ/आ+लु = अल्।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सन्धि-प्रकरणम् 3

3. वृद्धि सन्धि

वृद्धिरेचि – यदि ‘अ’ या ‘आ’ के बाद ‘ए’ या ‘ऐ’ आये तो दोनों के स्थान में ‘ऐ’ और यदि ‘ओ’ या ‘औ’ आवे तो दोनों के स्थान में ‘औ’ वृद्धि हो जाती है। जैसे-अद्य +एव = अद्यैव। यहाँ अद्य के ‘घ’ में स्थित ‘अ’ तथा उसके बाद ‘एव’ का प्रथम वर्ण ‘ए’ मौजूद है। अतः (अ+ ए =ऐ) अ तथा ए के स्थान में ‘ऐ’ वृद्धि हो जायेगी। अतः अद्य + एव मिलाने पर अद्यैव रूप बना। इसी प्रकार –
(i) अ/आ+ए/ए=ऐ
(ii) अ/आ/+ओ/औ=औ।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सन्धि-प्रकरणम् 5

अन्य उदाहरण –

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सन्धि-प्रकरणम् 4

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सन्धि-प्रकरणम्

4. यण सन्धि

इको यणचि-इ अथवा ई के बाद असमान स्वर आने पर इ, ई का य उ अथवा ऊ के बाद असमान स्वर आने पर उ, ऊ का व्, ऋ के बाद असमान स्वर आने पर ऋको र् तथा लु के बाद असमान स्वर आने पर ल के स्थान में ल हो जाता है।
अर्थात् – (1) जब इ या ई के बाद इ, ई को छोड़कर कोई दूसरा स्वर आये तब इ, ई के स्थान में ‘य्’ हो जाता है।
(2) जब उ या ऊ के बाद उ, ऊ को छोड़कर कोई दूसरा स्वर आये तब ‘उ, ऊ’ के स्थान में ‘व्’ हो जाता है।
(3) जब ऋ या ऋ के बाद ऋ, ऋ को छोड़कर कोई दूसरा स्वर आये तब ‘ऋ, ऋ’ के स्थान में ‘र’ हो जाता है।
जैसे – यदि + अपि = यद्यपि। यहाँ ‘यदि’ के ‘दि’ में ‘इ’ है। इसके बाद ‘अपि’ के आदि में ‘अ’ स्वर है जो कि असमान है। अतः ‘इ’ के स्थान में ‘य’ होने पर ‘य + द् + य् + अपि’ रूप बना। इनको मिलाने पर ‘यद्यपि’ रूप बना।
इसी प्रकार –
(i) इ/ई + असमान स्वरय्
(ii) उ/ऊ + असमान स्वर: = व्
(iii) ऋ/ऋ + असमान स्वर = र्
(iv) ल + असमान स्वर = ल।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सन्धि-प्रकरणम् 7

अन्य उदाहरण –

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सन्धि-प्रकरणम् 6

असमान स्वर = य् + असमान स्वर

प्रति + उवाच = प्रत्युवाच
इति + औत्सुक्यम् = इत्यौत्सुक्यम्
इति + उक्त्वा = इत्युक्त्वा
प्रति + आह = प्रत्याह
यदि + अपि = यद्यपि
इति + ऊचुः = इत्यूचुः
प्रति + एकम् = प्रत्येकम्
वारि + आनय = वायोनय
दधि + अत्र = दध्यत्र
सति + अपि = सत्यपि।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सन्धि-प्रकरणम्

2. ई + असमान स्वर = य् + असमान स्वर

महती + आकाङ्क्षा = महत्याकङ्क्षा
देवी + औदार्यम् = देव्यौदार्यम
सुधी + उपास्यः = सुध्युपास्यः
गौरी + औ = गौयौं, महती
महती + उत्कण्ठा = महत्युत्कण्ठा
पार्वती + उवाच = पार्वत्युवाच
पृथिवी + उवाच = पृथिव्युवाच
नदी + अत्र = नद्यत्र।

3. उ + असमान स्वर = व् + असमान स्वर

मधु + अत्र = मध्वत्र
मधु + अरिः = मध्वरिः
अनु + अयः = अन्वयः
अस्तु + इति = अस्त्विति
सु + आगतम् = स्वागतम्
साधु + इति = साध्विति
गुरु + आदेशः = गुर्वादेशः
गुरु + औदार्यम् = गुरूदार्यम्
मधु + आनयः = मध्वानयः
गुरु + आज्ञा = गुर्वाज्ञा।

4. ऊ + असमान स्वर = व् + असमान स्वर

वधु + आदेशः = वध्वादेशः
चमू + आनयनम् = चम्वानयनम्
वधु + आगमनम् = वध्वागमनम्
चमू + आगमनम् = चम्वागमनम्

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सन्धि-प्रकरणम्

5. ऋ + असमान स्वर = र् + असमान स्वर

धातृ + अंशः = धात्रंशः
पितृ + आदेशः = पित्रादेशः
मातृ + आज्ञा = मात्राज्ञा
मातृ + उपदेशः = मात्रुपदेशः

6. लृ + असमान स्वर = ल् + असमान स्वर

लृ + आकृति = लाकृतिः

5. अयादि सन्धि

एचोऽयवायावः – ए, ऐ, ओ, औ के बाद जब कोई असमान स्वर आता है, तब ‘ए’ के स्थान पर ‘अय’, ‘ओ’ के स्थान पर ‘अव’, ‘ऐ’ के स्थान पर ‘आय’ तथा ‘औ’ के स्थान पर ‘आव’ हो जाता है। जैसे- भो + अति = भवति। यहाँ ‘भो’ में ‘ओ’ है तथा उसके बाद ‘अति’ का प्रथम वर्ण ‘अ’ है, जो कि असमान स्वर है; ऊपर के नियम के अनुसार ‘ओ’ के
स्थान में ‘अव्’ हुआ, तब ‘भव + अति’ रूप बना, इन सबको मिलाने पर ‘भवति’ रूप बना। इसी प्रकार
(i) ए + असमान स्वर = अय्
(ii) ओ + असमान स्वर = अव्
(iii) ऐ + असमान स्वर =आय्
(iv) औ + असमान स्वर = आव्।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सन्धि-प्रकरणम् 8

अन्य उदाहरण –

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सन्धि-प्रकरणम् 9

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सन्धि-प्रकरणम्

6. पूर्वरूप सन्धि

एङः पदान्तादति – यदि पद के अन्त में ‘ए’ अथवा ‘ओ’ हों तथा इनके बाद ह्रस्व ‘अ’ हो तो ‘अ’ का पूर्वरूप (5). हो जाता है। जैसे –

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सन्धि-प्रकरणम् 10

7. परसवर्ण सन्धि

अनुस्वारस्य ययि परसवर्ण: – यदि पद के मध्य अनुस्वार के आगे किसी वर्ग का कोई वर्ण हो तो अनुस्वार के स्थान पर उसी वर्ग का पंचम वर्ण हो जाता है। जैसे –

शाम् / शां + तः = शान्तः
सम् / सं + चयः = सञ्चयः
कुम् / कुं + ठितः = कुण्ठितः
गुम / गुं + फितः = गुम्फितः

(ii) व्यञ्जन सन्धि

परिभाषा – व्यञ्जन का किसी व्यञ्जन के साथ या स्वर के साथ मेल होने पर व्यञ्जन में जो परिवर्तन होता है, उसे व्यञ्जन सन्धि कहते हैं। इसे हल सन्धि भी कहते हैं। जैसे – ‘वागीशः = वाक् + ईशः’ यहाँ स्वर ई के साथ मेल होने पर क् के स्थान में ग् परिवर्तन होकर वागीशः’ शब्द बना।

नोट – व्यञ्जन सन्धि के अनेक भेद हैं। उनमें से श्चुत्व, ष्टुत्व, जश्त्व, चर्व एवं अनुस्वार भेदों का यहाँ निरूपण किया जा रहा है।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सन्धि-प्रकरणम्

1. श्चुत्व सन्धि

स्तोः श्चुना श्चुः – जब स् (वर्ण) अथवा त वर्ग (त् थ् द् ध् न्) के आगे या सामने श् (वर्ण) अथवा च वर्ग (च् छ् ज् झ् ज्) हो तो स् (वर्ण) को श् (वर्ण) और त् थ् द् ध् न् (त वर्ग) टो क्रमशः च् छ् ज् झ् ञ् (च वर्ग) हो जाता है । अर्थात् स् के आगे श् या च वर्ग (च, छ, ज, झ, ञ्) का कोई वर्ण होगा तो स् के स्थान पर श् हो जाता है । इसी तरह ‘त्’ के स्थान पर ‘च’थ्’ के स्थान पर ‘छ’, ‘द्’ के स्थान पर ‘ज्’, ‘ध्’ के स्थान पर ‘झ्’ तथा ‘न्’ के स्थान पर ‘ब्’ हो जाता है। इसी को श्चुत्व सन्धि कहा जाता है। जैसे –

हरिस् + शेते = हरिश्शेते (स् को श् होने पर)
रामस् चिनोति रामश्चिनोति (स् को श् होने पर)
सत् + छात्रः = सच्छात्रः (त् को च् होने पर)
सत् + चित् = सच्चित् (त् को च् होने पर)
क्थ् + झटति = कछ्झटति (थ् को छ् होने पर)
उद् + ज्वलः = उज्ज्वलः (द् को ज् होने पर)
सद् + जनः = सज्जनः (द् को ज् होने पर)
बुध् + झटति = बझ्झटति (ध् को झ् बुध्)
बुध् + झटति = बुझ्झटति (ध् को झ् होने पर)
शाङ्गिन् + जयः = शाङ्गिञ्जयः (न को ज होने पर)
शत्रून् + जयति = शत्रूष्ठज्यति (न् को ब् होने पर)

2. ष्टुत्व सन्धि

ष्टुना ष्टुः – जब वर्ण स् त् थ् द् ध् न् के पहले अथवा बाद में वर्ण ष् ट् ठ् ड् द् ण् में से कोई भी वर्ण आता है तो स् त् थ् द् ध् न् को क्रमशः ष् ट् ठ् ड् ढ् ण् वर्ण हो जाता है। ष् के बाद तवर्गीय वर्ण को क्रमश: टवर्गीय वर्ण हो जाता है। इसी को ष्टुत्व सन्धि कहते हैं। जैसे –

रामस् + षष्ठः = रामष्षष्ठः (स् को ए होने पर)
रामस् + टीकते = रामष्टीकते (स् को ष् होने पर)
तत् + टीका = तट्टीका (त् को ट् होने पर)
मत् + टीका = मट्टीका (त् को ट् होने पर)
कथ + ठक्कुरः = कठ्ठक्कुरः (थ् को ठ् होने पर)
उद् + डयनम् = उड्डयनम् (द् को ड् होने पर)
एतद् + ढक्का = एतड्ढक्का (द् को ड् होने पर)
बध् + ढौकसे बढ्ढौकसे (ध् को द होने पर)
बुध् + डीन = बुडीनः (ध् को द होने पर)
महान् + डामरः = महाण्डामरः (न् को ण् होने पर)
चक्रिन् + ढौकसे = चक्रिण्डौकसे (न् को ण होने पर)
इष + तः = इष्टः (त् को ट् होने पर)
पेष् + ता = पेष्टा (त् को ट होने पर)

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सन्धि-प्रकरणम्

3. णत्वविधानम्

रषाभ्यां नो णः समानपदे। अट्कुप्वाङ् नुमव्यायेऽपि ऋवर्णान्नस्य णत्वं वाच्यम्।
(अर्थात् यदि र, ष, ऋ तथा ऋ के बाद ‘न्’ आये तो उसका ‘ण’ हो जाता है।) जैसे –

पितृ + नाम् = पितृणाम्
तिस + नाम् = तिसृणाम्
जीर् + नम् = जीर्णम्
पूर् + नः = पूर्णः
कन् + णः = कण्णः
पूष + ना = तृष्
गीर् + ना = तृष्णा
गीर् + नः = गीर्णः
मुष् + नाति = मुष्णाति
कृष् + नः = कृष्णः

नोट – यदि र, ष, ऋ, ऋ तथा ‘न्’ के बीच में कोई स्वर, कवर्ग, पवर्ग, य, व, र, ह्, तथा अनुस्वार आ जायें तो भी ‘न्’ का ‘ण’ हो जाता है जैसे – रामे + न = रामेण। किन्तु पदान्त ‘न्’ का ‘ण’ नहीं होता यथा – रामा + न् = रामान् ।

4. षत्वविधानम्

अपदान्तस्य मूर्धन्यः। इण्कोः। आदेशप्रत्यययोः। (अर्थात् ‘अ’ तथा ‘आ’ को छोड़कर यदि कोई स्वर ह, य, व, र, ल तथा विसर्ग (:) के बाद ‘स्’ आये और वह ‘स्’ पदान्त का न हो, तो उसका ‘ए’ हो जाता है।) जैसे –

दिक् + सु = दिक्षु, दिक्षु
सर्पिः + सु = सर्पिषु
मातृ + सु = मातृषु
नटे + सु = नटेषु
हरि + सु = हरिषु
यजु + सु = यजुषु
भानु + सु = भानुषु
धनून् + सि = धषि
रामे + सु = रामेषु
चतुर् + सु = चतुर्यु

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सन्धि-प्रकरणम्

(iii) विसर्ग सन्धि

परिभाषा – जब विसर्ग के स्थान पर कोई भी परिवर्तन होता है तब वह विसर्ग सन्धि कही जाती है। विसर्ग (:) का स्वर-वर्ण अथवा व्यञ्जन वर्ण से मेल होने पर जब विसर्ग में कोई परिवर्तन होता है तो उसे ‘विसर्ग सन्धि’ कहते हैं।

1. सत्व सन्धि

विसर्जनीयस्य सः – अदि विसर्ग के परे (सामने) क् ख् च् छ, ट, ठ्, त्, थ्, श्, य् फ् अथवा स् वर्गों में से कोई एक वर्ण होता है, तो विसर्ग (:) का (त्, थ् आने पर) स्, (च, छ् आने पर) श् तथा (ट्, ठ् आने पर) ए हो जाता है । इसी को सत्व सन्धि कहते हैं। जैसे –

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सन्धि-प्रकरणम् 11

2. उत्वसन्धि

(I) अतो रोरप्लुतादप्लुते – जब विसर्ग (:) के पहले ह्रस्व ‘अ’ हो तथा विसर्ग (:) के परे (बाद में) भी ह्रस्व ‘अ’ स्वर हो तो विसर्ग (:) के स्थान पर ‘ओ’ तथा बाद में आने वाले ह्रस्व ‘अ’ के स्थान पर अवग्रह चिह्न (s) लगा दिया
जाता है। जैसे –

बालकः + अयम् = बालकोऽयम्।
(विसर्ग को ओ होने से तथा पर ‘अ’ को ‘s’ अवग्रह होने पर)
कः + अपि = कोऽपि।
(विसर्ग को ओ होने से तथा पर ‘अ’ को ‘s’ अवग्रह होने पर)
लक्ष्मणः + अस्ति = लक्ष्मणोऽस्ति।
(विसर्ग को ओ होने से तथा पर ‘अ’ को ‘s’ अवग्रह होने पर)
रामः + अगच्छत् = रामोऽगच्छत्।
(विसर्ग को ओ होने से तथा पर ‘अ’ को ‘s’ अवग्रह होने पर)
रामः + अवदत्= रामोऽवदत्।
(विसर्ग को ओ होने से तथा पर ‘अ’ को ‘s’ अवग्रह होने पर)

(II) हशि च- यदि विसर्ग (:) के पूर्व (पहले) ह्रस्व ‘अ’ हो और विसर्ग (:) के आगे किसी भी वर्ग का तीसरा (ग, ज, ड्, द्, ब्), चौथा (घ, झ, द, ध्, भ), पाँचवां (ङ्, ज्, ण, न, म्)अथवा य, र, ल, व, ह-इन बीस वर्गों में से कोई भी एक वर्ण हो तो विसर्ग (:) के पूर्व वाले ‘अ’ तथा विसर्ग (:) दोनों के स्थान पर ‘ओ’ हो जाता है। जैसे –

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सन्धि-प्रकरणम् 12

विशेष ध्यातव्य – उपुर्यक्त दोनों उत्व सन्धियों में होने वाले विसर्ग (:) को उत्व सन्धि के नियम से ‘उ’ हो जाता है और फिर ‘अ + उ’ को मिलाकर गुण सन्धि के नियम से ‘ओ’ हो जाता है तथा ओ से परे अकार रहने पर अकार का पूर्वरूप होने से ऽ हो जाता है।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सन्धि-प्रकरणम्

3. रुत्व सन्धि

ससजुषोरु: – यदि विसर्ग के पूर्व अ, आ को छोड़कर कोई अन्य स्वर हो और उस विसर्ग (:) के बाद कोई स्वर, वर्ग का तीसरा, चौथा, पाँचवां अक्षर, य, र, ल, व्, ह वर्ण हों तो विसर्ग को ‘र’ हो जाता है। जैसे –

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सन्धि-प्रकरणम् 13

4. रेफ लोप सन्धि

रोरि – यदि विसर्ग के बाद ‘र’ हो तो विसर्ग का ‘र’ हो जाता है तथा ‘रोरि सूत्र द्वारा ‘र’ का लोप हो जाता है । यदि ‘र’ के पहले अ, इ, उ हों तो उनका दीर्घ हो जाता है। जैसे –

पुनः + रमते (पुन + र् + रमते) = पुनारमते।
हरिः + रम्यः (हरि + र् + रम्यः) = हरीरम्यः।
भानुः + राजते (भानु + र् + राजते) = भानूराजते।
कविः + राजते (कवि + र् + राजते) = कवीराजते।
शम्भुः + राजते (शम्भु + र् + राजते) = शम्भूराजते।

अभ्यास : 1

प्रश्न – अधोलिखितेषु पदेषु सन्धिविच्छेदं कुरुत-(निम्नलिखित पदों में सन्धि-विच्छेद कीजिए-)

  1. पाण्डवाग्रजः
  2. गत्वैकं
  3. प्रत्येक:
  4. भवनम्:
  5. पावकः
  6. प्रेजते
  7. कीटोऽपि
  8. वध्वागमः
  9. सर्वेऽस्मिन्
  10. गंगैषा
  11. लाकृति
  12. हरिश्शेते:
  13. तट्टीका
  14. विष्णुस्त्राता
  15. देवो वन्द्यः।

उत्तरम् :

  1. पाण्डव + अग्रजः
  2. गत्वा + एकं
  3. प्रति + एकं
  4. भो + अनम्
  5. पौ + अक:
  6. प्र + एजते
  7. कोटः + अपि
  8. वधू + आगमः
  9. सर्वे + अस्मिन्
  10. गंगा + एषा
  11. ल + आकृति
  12. हरिः + शेते
  13. तत् + टीका
  14. विष्णुः + त्राता
  15. देवो + वन्द्यः।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सन्धि-प्रकरणम्

अभ्यास : 2

प्रश्न – अधोलिखितेषु पदेषु संधि कृत्वा संधिनामोल्लेखं कुरुत (निम्नलिखित पदों में सन्धि करके सन्धि का नाम बताइए-)

  1. श्री + ईशः
  2. साधु + ऊचुः
  3. देव + ऋषिः
  4. रमा + ईशः
  5. सदा + एव
  6. महा + ओषधिः
  7. दधि + अत्र
  8. नै + अकः
  9. जे + अः
  10. प्र + एजते
  11. सत् + चि
  12. पेष् + ताः
  13. रामे + सु
  14. राम + स्
  15. शिवस + अर्च्य।

उत्तरम् :

  1. श्रीशः (दीर्घ सन्धिः)
  2. साधूचुः (दीर्घ सन्धि)
  3. देवर्षिः (गुण सन्धि)
  4. रमेशः (गा सन्धि)
  5. सदैव (वृद्धि सन्धि)
  6. महौसधिः (वृद्धि सन्धि)
  7. दध्यत्र (यण् सन्धि)
  8. नायकः (अयादि सन्धिः)
  9. जयः (अयादि सन्धिः)
  10. प्रेजते (पररूप सन्धिः)
  11. सच्चित् (श्चुत्व सन्धिः)
  12. पेष्टारष्टुत्व सन्धिः)
  13. रमेसु (षत्वविधानम्)
  14. रामः (विसर्ग सन्धि)
  15. शिवोऽर्च्य (उत्व सन्धिः)।

अभ्यास : 3

प्रश्न: – अधोलिखितेषु वाक्येषु स्थूलपदेषु सन्धिनियमान् आधारीकृत्य सन्धिविच्छेदं कुरुत (निम्नलिखित वाक्यों में स्थूल पदों में सन्धि-नियमों को आधार बनाकर सन्धि-विच्छेद कीजिए-)

  1. अद्याहम् आपणं गमिष्यामि।
  2. पर्वतानां नृपः हिमालयः अस्ति।
  3. अद्य राधा विद्यालयं न गमिष्यति।
  4. तव नाम रवीन्द्रः अस्ति?
  5. प्रातःकाले सूर्योदयः भवति।
  6. इन्द्रः हि सुरेन्द्रः अस्ति।
  7. सिंहः मृगेन्द्रः भवति।
  8. सायंकाले चन्द्रोदयः भवति।
  9. प्रतिजनस्य हृदये परमेश्वरः वसति।
  10. राकेशः कुत्र निवसति?
  11. देवर्षिः नारदः महान् अस्ति।
  12. रमेशः स्वगृहस्य नायकः अस्ति।
  13. राजर्षिः प्रतापवान् आसीत्।
  14. रमनः श्रेष्ठः गायकः अस्ति।
  15. स्वामी दयानन्दः महर्षिः आसीत्।
  16. प्रतिगृहे पावकः भवति।
  17. श्यामः कुशल: नाविकः अस्ति।
  18. राहुलः धावकः अस्ति।
  19. अयम् आश्रमः पवित्रः अस्ति।
  20. तव गृहे परमैश्वर्यम् अस्ति।

उत्तराणि :

  1. अद्य + अहम्
  2. हिम + आलयः
  3. विद्या + आलयम्
  4. रवि + इन्द्रः
  5. सूर्य + उदयः
  6. सुर + इन्द्रः
  7. मृग + इन्द्रः
  8. चन्द्र + उदयः
  9. परम + ईश्वरः
  10. राका + ईश:
  11. देव + ऋषिः
  12. नै + अक:
  13. राजा + ऋषि:
  14. गै + अक:
  15. महा + ऋषिः
  16. पौ + अक:
  17. नौ + इक:
  18. धौ + अक:
  19. पो + इत्र:
  20. परम + ऐश्वर्यम्।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सन्धि-प्रकरणम्

अभ्यास : 4

प्रश्न: – अधोलिखितवाक्येषु स्थूलपदेषु सन्धिनियमान् आधारीकृत्य सन्धिविच्छेदं कुरुत (निम्नलिखित वाक्यों में स्थूल पदों में सन्धि-नियमों को आधार बनाकर सन्धि-विच्छेद कीजिए-)

  1. तव हृदये परमौदार्यम् अस्ति ।
  2. निम्बः महौषधम् भवति ।
  3. त्वच्छ, तदैव अहम् गमिष्यामि ।
  4. यथा माता करोति तथैव पुत्रः करोति।
  5. एतस्मिन् पात्रे तण्डुलौदनम् अस्ति।
  6. सः किं प्रत्युवाच।
  7. इत्युक्त्वा सः अगच्छत्।
  8. मम हृदये अत्यौत्सुक्यम् अस्ति।
  9. त्वं गुर्वाज्ञा न जानासि।
  10. मम गृहे तव स्वागतम्।
  11. त्वं पठ, इंति पित्रादेशः।
  12. समयेऽस्मिन् सः कुत्र भविष्यति?
  13. वृक्षेऽस्मिन् कः तिष्ठति?
  14. रामः विद्यालये सच्छात्रः अस्ति।
  15. गगनमण्डल: उज्ज्वलः अस्ति।
  16. राहुलः सज्जनः बालकः अस्ति।
  17. जनकस्य मनः कुण्ठितः आसीत्।
  18. भिक्षुकः शान्तः आसीत्।
  19. माता नाविकं पश्यति।
  20. बालानां हृदयः निश्छलः भवति।

उत्तराणि :

  1. परम + औदार्यम्
  2. महा + औषधम्
  3. तदा + एव
  4. तथा + एव
  5. तण्डुल + ओदनम्
  6. प्रति + उवाच
  7. इति + उक्त्वा
  8. अति + औत्सुक्यम्
  9. गुरु + आज्ञा
  10. सु + आगतम्
  11. पितृ + आदेश:
  12. समये + अस्मिन्
  13. वृक्षे + अस्मिन्
  14. सत् + छात्र:
  15. उद् + ज्वल:
  16. सत् + जनः
  17. कुम् + ठित:
  18. शाम् + तः
  19. नौ + इकम्
  20. निः + छलः

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सन्धि-प्रकरणम्

अभ्यास : 5

प्रश्न: – अधोलिखितवाक्येषु स्थूलपदेषु सन्धिनियमान् आधारीकृत्य सन्धि कुरुत –
(निम्नलिखित वाक्यों में स्थूल पदों में सन्धि-नियमों को आधार बनाकर सन्धि कीजिए-)

  1. पूर्णिमायाः दिवसे पूर्ण: रजनी + ईशः उदेति।
  2. मम दुःख + अन्तः अवश्यमेव भविष्यति।
  3. रमा प्रात: देव + आलयम् गच्छति।
  4. उपवने पदम् + आकरः अस्ति।
  5. सोहनः पुस्तक + आलयं गच्छति।
  6. मम विद्या + आलय: निकटमस्ति।
  7. मोहितः प्रवीण: विद्या + अर्थी अस्ति।
  8. जलाय महती + इच्छा भवति।
  9. सोहनस्य अभि + इष्टः देवः रामः अस्ति।
  10. शंकरः गौरी + ईशः अस्ति।
  11. विष्णुः लक्ष्मी + ईशः अस्ति।
  12. चन्द्रः एव सुधा + आकरः भवति।
  13. रवीन्द्रः कवि + इन्द्रः आसीत्।
  14. मम गृहे विवाह + उत्सवः अस्ति।
  15. हरि + ईशः प्रवीण: छात्रः अस्ति।
  16. हिम + आलये विविधाः वृक्षाः सन्ति।
  17. रल + आकरः गम्भीरः भवति।
  18. तव जनकस्य नाम परम + आनन्दः अस्ति।
  19. जनस्य उपरि पितृ + ऋणं भवति।
  20. नर + इन्द्रः चालकः अस्ति।

उत्तराणि :

  1. रजनीश:
  2. दुःखान्तः
  3. देवालयम्
  4. पद्माकरः
  5. पुस्तकालयं
  6. विद्यालयः
  7. विद्यार्थी
  8. महतीच्छा
  9. अभीष्टः
  10. गौरीशः
  11. लक्ष्मीश:
  12. सुधाकरः
  13. कवीन्द्रः
  14. विवाहोत्सवः
  15. हरीश:
  16. हिमालये
  17. रत्नाकरः
  18. परमानन्दः
  19. पितृणम्
  20. नरेन्द्रः।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् सन्धि-प्रकरणम्

अभ्यास : 6

प्रश्न: – अधोलिखितवाक्येषु स्थूलपदेषु सन्धिनियमान् आधारीकृत्य सन्धिं कुरुत (निम्नलिखित वाक्यों में स्थूल-पदों में सन्धि-नियमों को आधार बनाकर सन्धि कीजिए-)

  1. पुष्प + इन्द्रः कुत्र गमिष्यति?
  2. शिवः एव महा + ईशः अस्ति।
  3. पर + उपकारः महान् गुणः भवति।
  4. हित + उपदेशः लाभकारी भवति।
  5. रामः पुरुष + उत्तमः आसीत्।
  6. अद्य विद्यालये महा + उत्सवः भविष्यति।
  7. अद्यापि गगनमण्डले सप्त + ऋषयः दीप्यन्ति।
  8. ग्रीष्मानन्तरे वर्षा + ऋतुः आगमिष्यति।
  9. सदा सत्यस्य विजयः भो + अति।
  10. सः देवं ध्यै + अति।
  11. हरे + ए रोचते भक्तिः।
  12. सदा + एव सत्यं वद।
  13. मम उपरि तु ईश्वर + औदार्यम् अस्ति।
  14. अद्य जनकस्य गृहे वधू + आगमनम् भविष्यति।
  15. पुरुषो + अयम् बलवान् अस्ति।
  16. शय्यां हरिस् + शेते।
  17. रीना सत् + चरित्रा बालिका अस्ति।
  18. मम मित्रं सद् + जनः अस्ति।
  19. विद्यालये अहम् + पठामि।
  20. बालिका गृहम् + गच्छति।

उत्तराणि :

  1. पुष्पेन्द्रः
  2. महेश:
  3. परोपकार:
  4. हितोपदेशः
  5. पुरुषोत्तमः
  6. महोत्सवः
  7. सप्तर्षयः
  8. वर्षर्तुः
  9. भवति
  10. ध्यायति
  11. हरये
  12. सदैव
  13. ईश्वरौदार्यम्
  14. वध्वागमनम्
  15. पुरुषोऽयम्
  16. हरिश्शेते
  17. सच्चरित्रा
  18. सज्जन:
  19. अहं पठामि
  20. गृहं गच्छति।

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.3

Jharkhand Board JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.3 Textbook Exercise Questions and Answers.

JAC Board Class 9th Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.3

Page-258

Question 1.
A survey conducted by an organisation for the cause of illness and death among the women between the ages 15 – 44 (in years) worldwide, found the following figures (in %):

S.No Causes Female fatality rate (%)
1. Reproductive health conditions 31.8
2. Neuropsychiatric conditions 25.4
3. Injuries 12.4
4. Cardiovascular conditions 4.3
5. Respiratory conditions 4.1
6. Other causes 22.0

(i) Represent the information given above graphically.
(ii) Which condition is the major cause of women’s ill health and death worldwide?
(iii) Try to find out, with the help of your teacher, any two factors which play a major role in the cause in (ii) above being the major cause.
Answer:
(i) The data is represented below graphically.
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.3 - 1
(ii) From the above graphical data, we observe that reproductive health conditions is the major cause of womens ill health and death worldwide.
(iii) Two factors responsible for cause in (ii)

  • Lack of proper care and under-standing.
  • Lack of medical facilities.

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.3

Question 2.
The following data on the number of girls (to the nearest ten) per thousand boys in different sections of Indian society is given below.

Section Number of girls per thousand boys
Scheduled Caste (SC) 940
Scheduled Tribe (ST) 970
Non SC/ST 920
Backward districts 950
Non backward districts 920
Rural 930
Urban 910

(i) Represent the information above by a bar graph.
(ii) In the classroom discuss what conclusions can be arrived at from the graph.
Answer:
(i)
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.3 - 2
(ii) It can be observed from the above graph that the maximum number of girls per thousand boys is in ST. Also, the backward districts and rural areas have more number of girls per thousand boys than non¬backward districts and urban areas.

Page-259

Question 3.
Given below are the seats won by different political parties in the polling outcome of a state assembly elections:

Political party A B C D E F
Seats won 75 55 37 29 10 37

(i) Draw a bar graph to represent the polling results.
(ii) Which political party won the maximum number of seats?
Answer:
(i)
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.3 - 3
(ii)The party named A has won the maximum number of seats.

Question 4.
The length of 40 leaves of a plant are measured correct to one millimetre, and the obtained data is represented in the following table :

Length (in mm) Number of leaves
118 – 126 3
127 – 135 5
136 – 144 9
145 – 153 12
154 – 162 5
163 – 171 4
172 – 180 2

(i) Draw a histogram to represent the given data. [Hint: First make the class intervals continuous]
(ii) Is there any other suitable graphical representation for the same data?
(iii) Is it correct to conclude that the maximum number of leaves are 153 mm long? Why?
Answer:
(i) The data is represented in a discontinuous class interval. So, first we will make it continuous.
The difference is 1, so we subtract \(\frac{1}{2}\) = 0.5 from lower limit and add 0.5 to the upper limit.

Length (in mm) Number of leaves
117.5 – 126.5 3
126.5 – 135.5 5
135.5 – 144.5 9
144.5 – 153.5 12
153.5 – 162.5 5
162.5 – 171.5 4
171.5 – 180.5 2

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.3 - 4
(ii) Yes, the data can also be represented by frequency polygon.
(iii) No, it is incorrect to conclude that the maximum number of leaves are 153 mm long because maximum number of leaves are lying between the length of 144.5-153.5.

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.3

Question 5.
The following table gives the life times of 400 neon lamps:

Number of lamps Lifetime (in hours)
300 – 400 14
400 – 500 56
500 – 600 60
600 – 700 86
700 – 800 74
800 – 900 62
900 – 1000 48

(i) Represent the given information with the help of a histogram.
(ii) How many lamps have a life time of more than 700 hours?
Answer:
(i)
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.3 - 5
(ii) 74 + 62 + 48 = 184 lamp’s have a life time of more than 700 hours.

Page-260

Question 6.
The following table gives the distribution of students of two sections according to the marks obtained by them:

Section A Section B
Marks Frequency Marks Frequency
0-10 3 0-10 5
10-20 9 10-20 19
20-30 17 20-30 15
30-40 12 30-40 10
40-50 9 40-50 1

Represent the marks of the students of both the sections on the same graph by
two frequency polygons. From the two polygons compare the performance of the two sections.
Answer:
The class mark can be found by (Lower limit + Upper limit)/2.
For section A

Section A
Marks Frequency
0-10 3
10-20 9
20-30 17
30-40 12
40-50 9

For section B

Section B
Marks Frequency
0-10 5
10-20 19
20-30 15
30-40 10
40-50 1

Now, we draw frequency polygons for the given data.
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.3 - 6
In the two polygons, we observed that most of the students of section A got higher marks. So the result of section A is better.

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.3

Question 7.
The runs scored by two teams A and B on the first 60 balls in a cricket match are given below:

Number of balls Team A Team B
1 – 6 2 5
7 – 12 1 6
13 – 18 8 2
19 – 24 9 10
25 – 30 4 5
31 – 36 5 6
37 – 42 6 3
43 – 48 10 4
49 – 54 6 8
55 – 60 2 10

Represent the data of both the teams on the same graph by frequency polygons.
[Hint: First make the class intervals continuous.]
Answer:
The data given in the form of discontinu¬ous class intervals. So, first we will make them continuous. The difference is 1, so
we subtract \(\frac{1}{2}\) = 0.5 from lower limit and add 0.5 to the upper limit.

Number of balls Class Marks Team A Team B
0.5 – 6.5 3.5 2 5
6.5 – 12.5 9.5 1 6
12.5 – 18.5 15.5 8 2
18.5 – 24.5 21.5 9 10
24.5 – 30.5 27.5 4 5
30.5 – 36.5 33.5 5 6
36.5 – 42.5 39.5 6 3
42.5 – 48.5 45.5 10 4
48.5 – 54.5 51.5 6 8
54.5 – 60.5 57.5 2 10

Now, we draw frequency polygons for the given data.
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.3 - 7

Page-261

Question 8.
A random survey of the number of children of various age groups playing in a park was found as follows:

Age (in years) Number of children
1 – 2 5
2 – 3 3
3 – 5 6
5 – 7 12
7 – 10 9
10 – 15 10
15 – 17 4

 

Draw a histogram to represent the data above.
Answer:
The class intervals in the data is having varying width. We know that the area of rectangle is proportional to the frequencies in the histogram. The class interval with minimum class size 1 is selected and the length of the rectangle is proportionate to it.
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.3 - 8
Taking the age of children on x-axis and no. of children on v-axis, the histogram can be drawn as follows.
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.3 - 9

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.3

Question 9.
100 surnames were randomly picked up from a local telephone directory and a frequency distribution of the number of letters in the English alphabet in the surnames was found as follows:

Number of letters Number of surnames
1 – 4 6
4 – 6 30
6 – 8 44
8 – 12 16
12 – 20 4

 

(i) Draw a histogram to depict the gi ven information.
(ii) Write the class interval in which the maximum number of surnames lie.
Answer:
(i) The class intervals in the data is having varying width. We know that the area of rectangle is proportional to the frequencies in the histogram. The class interval with minimum class size 2 is selected and the length of the rectangle is proportionate to it.
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.3 - 10
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.3 - 11
(ii) The class interval in which the maximum number of surnames lie is 6-8.

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् उच्चारणस्थानानि

Jharkhand Board JAC Class 9 Sanskrit Solutions व्याकरणम् उच्चारणस्थानानि Questions and Answers, Notes Pdf.

JAC Board Class 9th Sanskrit व्याकरणम् उच्चारणस्थानानि

सभी वर्गों का उच्चारण मुख से होता है, जिसमें-कण्ठ, जिह्वा, तालु, मूर्धा, दन्त, ओष्ठ एवं नासिका का योगदान होता है। इन उच्चारण-स्थानों से पूर्व ‘वर्ण’ के विषय में आवश्यक ज्ञान अपेक्षित है।

वर्ण – वर्ण उस मूल ध्वनि को कहते हैं, जिसके टुकड़े न हो सकें। जैसे – क्, ख्, ग् आदि। इनके टुकड़े नहीं किये जा सकते। इन्हें अक्षर भी कहते हैं।
वर्ण भेद – संस्कृत में वर्ण दो प्रकार के माने गये हैं। (क) स्वर वर्ण, इन्हें अच् भी कहते हैं। (ख) व्यञ्जन वर्ण, इन्हें हल भी कहा जाता है।
स्वर वर्ण-जिन वर्णों का उच्चारण करने के लिये अन्य किसी वर्ण की सहायता नहीं लेनी पड़ती, उन्हें स्वर वर्ण कहते हैं। स्वर 13 होते हैं। अ, आ, इ, ई, उ, ऊ, ऋ, ऋ, लु, ए, ऐ, ओ, औ।
स्वरों का वर्गीकरण उच्चारण काल अथवा मात्रा के आधार पर स्वर तीन प्रकार के माने गये हैं –
1. ह्रस्व स्वर
2. दीर्घ स्वर
3. प्लुत स्वर।

1. ह्रस्व स्वर-जिन स्वरों के उच्चारण में केवल एक मात्रा का समय लगे अर्थात कम से कम समय लगे, उन्हें ह्रस्व , स्वर कहते हैं। जैसे-अ, इ, उ, ऋ, ल। इनकी संख्या 5 है। इनमें कोई अन्य स्वर या वर्ण मिश्रित नहीं होता, इन्हीं को मूल स्वर भी कहते हैं।

2. दीर्घ स्वर – जिन स्वरों के उच्चारण काल में ह्रस्व स्वरों की अपेक्षा दोगुना समय लगे अर्थात दो मात्राओं का समय लगे, वे दीर्घ स्वर कहलाते हैं। जैसे-आ, ई, ऊ, ऋ, ए, ओ, ऐ, औ। इनकी संख्या 8 है।

3. प्लुत स्वर – जिन स्वरों के उच्चारण में दीर्घ स्वरों से भी अधिक समय लगता है, वे प्लुत स्वर कहलाते हैं। इनमें तीन मात्राओं का उच्चारण काल होता है। इनके उच्चारण काल में दो मात्राओं से अधिक समय लगता है। प्लुत का ज्ञान कराने के लिए ३ अंक स्वर के आगे लगाते हैं। इसका प्रयोग अधिकतर वैदिक संस्कृत में होता है। जैसे – अ ३, इ ३, उ ३, ऋ ३, ल ३, ए ३, ओ ३, ऐ ३, औ ३।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् उच्चारणस्थानानि

(ख) व्यञ्जन – व्यञ्जन उन्हें कहते हैं, जो बिना स्वर की सहायता के उच्चारित नहीं किये जाते हैं। व्यञ्जन का उच्चारण काल अर्ध मात्रा काल है। जिस व्यञ्जन में स्वर का योग नहीं होता उसमें हलन्त का चिह्न लगाते हैं।
क् ख् ग् घ् ड्
च छ् ज् झ् ञ्
ट् ठ् ड् द् ण्
त् थ् द् ध् न्
प् फ् ब् भ् म्
य र ल व्
श् ष् स् ह
ऊपर लिखे गये ये सभी व्यञ्जन स्वर रहित हैं। इनके स्वर रहित रूप को समझने की दृष्टि से इनमें हल का चिह्न लगाया गया है। जब किसी व्यञ्जन का किसी स्वर के साथ मेल करते हैं, तब हल् का चिह्न हटा देते हैं। जैसे : क् + अ = क।
व्यञ्जन के भेद – उच्चारण की भिन्नता के आधार पर व्यञ्जनों को निम्न तीन भागों में विभाजित किया गया है –

  1. स्पर्श
  2. अन्तःस्थ
  3. ऊष्म।

1. स्पर्श – ‘कादयो मावसाना: स्पर्शाः’ अर्थात जिन व्यञ्जनों का उच्चारण करने में जिह्वा मुख के किसी भाग को स्पर्श करती है और वायु कुछ क्षण के लिए रुककर झटके से निकलती है, वे स्पर्श संज्ञक व्यञ्जन कहलाते हैं। क् से म् पर्यन्त व्यञ्जन स्पर्श संज्ञक हैं। इनकी संख्या 25 है, जो निम्न पाँच वर्गों में विभक्त हैं –

1. क वर्ग क् ख् ग् घ् डू.
2. च वर्ग च् छ् ज् झ् ञ्
3. ट वर्ग ट् ठ् ड् द. ण
4. त वर्ग त् थ द ध न
5. प वर्ग प् फ् ब् भ् म्

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् उच्चारणस्थानानि

2. अन्तःस्थ – जिन व्यञ्जनों का उच्चारण वायु को कुछ रोककर अल्प शक्ति के साथ किया जाता है, वे अन्तःस्थ व्यञ्जन कहलाते हैं। ‘यणोऽन्तःस्थाः ‘ अर्थात् यण (य, व, र, ल) अन्त:स्थ व्यञ्जन हैं। इनकी संख्या चार है।

3. ऊष्म – जिन व्यञ्जनों का उच्चारण वायु को धीरे-धीरे रोककर रगड़ के साथ निकालकर किया जाता है, वे ऊष्म व्यञ्जन कहे जाते हैं। ‘शल ऊष्माणः’ अर्थात् शल्-श, ष, स्, ह ऊष्म संज्ञक व्यञ्जन हैं। इनकी संख्या भी चार है।
इनके अतिरिक्त तीन व्यञ्जन और हैं, जिन्हें संयुक्त व्यञ्जन कहा जाता है, क्योंकि ये दो-दो व्यञ्जनों के मूल से बनते हैं। जैसे –

1. क् + ष् = क्ष्
2. त् + र् = त्र
3. ज् + ञ् = ज्ञ

अयोगवाह-वर्ण

1. अनुस्वार – स्वर के ऊपर जो बिन्दु (.) लगाया जाता है, उसे अनुस्वार कहते हैं। स्वर के बाद न् अथवा म् के स्थान पर अनुस्वार का प्रयोग किया जाता है। यथा –
(i) इयम् गच्छति-इयं गच्छति, (ii) यशान् + सि = यशांसि। इसके अन्य उदाहरण हैं-अंश, अवतंस, हंस, धनूंषि, बृंहितम, सिंह, हिंसक आदि।

2. अनुनासिक – बू, , डू. ण, न; ये पाँच व्यञ्जन अनुनासिक माने जाते हैं। इन्हें अर्द्ध अनुस्वार भी कहा जाता है, जिसे चन्द्रबिन्दु (ँ) के नाम से भी जाना जाता है। यथा-कहाँ, वहाँ, यहाँ, पाँच आदि।

3. विसर्ग स्वरों के आगे आने वाले दो बिन्दुओं (:) को विसर्ग कहते हैं। विसर्ग का उच्चारण आधे ह की तरह किया जाता है। इसका प्रयोग किसी स्वर के बाद किया जाता है। यह र और स् के स्थान पर भी आता है। जैसे – रामः, भानुः इत्यादि।

4. जिह्वामूलीय – (क, ख) इसका प्रयोग क् एवं ख से पहले किया जाता है अर्थात क् एवं ख् से पूर्व अर्द्ध विसर्ग सदृश चिह्न को जिह्वामूलीय कहते हैं। जैसे – सः करोति (क्)। सः खादति (ख)।

5. उपध्मानीय – (पफ) इसका प्रयोग प् एवं फ से पूर्व अर्द्ध विसर्ग के समान किया जाता है। जैसे-कः पचति (प्)। वृक्षः फलति। ( फ्)।

क वर्ग से प वर्ग तक पाँचों वर्गों के प्रथम और द्वितीय अक्षरों (क, ख, च, छ आदि) तथा ऊष्म वर्णों (श, ष, स, ह) को ‘परुष’ व्यञ्जन और शेष वर्गों (ग घ आदि) को ‘कोमल’ व्यञ्जन कहते हैं। व्यञ्जनों के दो प्रकार हैं- अल्पप्राण तथा महाप्राण। पाँचों वर्गों के पहले और तीसरे वर्ग (क, ग, च, ज आदि) ‘अल्पप्राण’ हैं तथा दूसरे और चौथे वर्ण (ख, घ, छ, झ) ‘महाप्राण’ हैं। वर्गों के पञ्चम वर्ण (ङ, ञ, ण, न, म्) अनुनासिक व्यञ्जन कहलाते हैं।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् उच्चारणस्थानानि

वर्णों के उच्चारण स्थान –

संस्कृत वर्णमाला में पाणिनीय शिक्षा (व्याकरण) के अनुसार 63 वर्ण हैं। उन सभी वर्गों के उच्चारण के लिए आठ स्थान हैं। जो ये हैं – (1) उर, (2) कण्ठ, (3) शिर (मूर्धा), (4) जिह्वामूल, (5) दन्त, (6) नासिका, (7) ओष्ठ और (8) तालु।

उन उच्चारण स्थानों का विभाजन निम्न रूप में किया जाता है –
1. कण्ठ – ‘अकुहविसर्जनीयानां कण्ठः’ अर्थात् अकार (अ, आ), क वर्ग (क, ख, ग, घ, ङ्) और विसर्ग का उच्चारण स्थान कण्ठ होता है। कण्ठ से उच्चारण किये गये वर्ण ‘कण्ठ्य’ कहलाते हैं।)

2. तालु – इचुयशानां तालु’ अर्थात् इ, ई, च वर्ग (च, छ, त्, झ, ञ्), य् और श् का उच्चारण स्थान तालु है। तालु से उच्चारित वर्ण ‘तालव्य’ कहलाते हैं। इन वर्गों का उच्चारण करने में जिह्वा तालु (दाँतों के मूल से थोड़ा ऊपर) का स्पर्श करती है।

3. मूर्धा – ‘ऋटुरषाणां मूर्धा’ अर्थात् ऋ, ऋ, ट वर्ग (ट्, ठ्, ड्, द, ण), र और ष का उच्चारण स्थान मूर्धा है। इस स्थान से उच्चारित वर्ण ‘मूर्धन्य’ कहे जाते हैं। इन वर्गों का उच्चारण जिह्वा मूर्धा (तालु से भी ऊपर गहरे गड्ढेनुमा भाग) का स्पर्श करती है।

4. दन्त – ‘लुतुलसानां दन्ताः ‘अर्थात् लु, त वर्ग (त्, थ, द्, ध्, न्), ल और स् का उच्चारण स्थान दन्त होता है। दन्तर स्थान से उच्चारित वर्ण ‘दन्त्य’ कहलाते हैं। इन वर्गों का उच्चारण करने में जिह्वा दाँतों का स्पर्श करती है।

5. ओष्ठ – ‘उपूपध्मानीयानामोष्ठौ’ अर्थात् उ, ऊ, प वर्ग (प्, फ्; ब्, भ, म्) तथा उपध्मानीय ( प, फ) का उच्चारणस्थान ओष्ठ होते हैं। ये वर्ण ‘ओष्ठ्य’ कहलाते हैं। इन वर्गों का उच्चारण करते समय दोनों ओष्ठ आपस में मिलते हैं।

6. नासिक – (i) ‘जमङ्गनानां नासिका च’ अर्थात् ज, म्, ङ, ण, न् तथा अनुस्वार का उच्चारण स्थान नासिका है। इस स्थान से उच्चारित वर्ण ‘नासिक्य’ कहलाते हैं। इन वर्गों के पूर्वोक्त अपने-अपने वर्ग के अनुसार कण्ठादि उच्चारण स्थान भी होते हैं। जैसे – क वर्ग के ‘ङ्’ का उच्चारण स्थान तालु और नासिका, ट वर्ग के ‘ण’ का मूर्धा और नासिका, त वर्ग के ‘न्’ का दन्त और नासिका तथा प वर्ग के ‘म्’ का ओष्ठ और नासिका होता है।

(ii) नासिकाऽनुस्वारस्यं – अर्थात् अनुस्वार (-) का उच्चारण स्थान नासिका (नाक) होती है।

7. कण्ठतालु – ‘एदैतोः कण्ठतालु’ अर्थात् ए तथा ऐ का उच्चारण स्थान कण्ठतालु होता है। अतः ये वर्ण ‘कण्ठतालव्य’ कहे जाते हैं। अ, इ के संयोग से ए तथा अ, ए के संयोग से ऐ बनता है। अतः ए तथा ऐ के उच्चारण में कण्ठ तथा तालु दोनों का सहयोग लिया जाता है।

8. कण्ठोष्ठ ‘ओदौतोः कण्ठोष्ठम्’ अर्थात् ओ तथा औ का उच्चारण स्थान कण्ठोष्ठ होता है। अ + उ = ओ तथा अ + ओ = औ बनते हैं। अतः इनके उच्चारण में कण्ठ तथा ओष्ठ दोनों का उपयोग किया जाता है। ये वर्ण ‘कण्ठोष्ठ्य’ कहलाते हैं।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् उच्चारणस्थानानि

9. दन्तोष्ठ ‘वकारस्य दन्तोष्ठम्’ अर्थात् व का उच्चारण स्थान दन्तोष्ठ होता है। इस कारण ‘व”दन्तोष्ठ्य’ कहलाता है। इसका उच्चारण करते समय जिह्वा दाँतों का स्पर्श करती है तथा ओष्ठ भी कुछ मुड़ते हैं। अतः दोनों के सहयोग से वकार का उच्चारण किया जाता है।

10. जिह्वामूल – ‘जिह्वामूलीयस्य जिह्वामूलम्’ अर्थात् जिह्वामूलीय (क-ख) का उच्चारण स्थान जिह्वामूल होता है। उपर्युक्त वर्णोच्चारण स्थानों को नीचे दी गई तालिका के माध्यम से सरलता से जाना जा सकता है।

वर्ण-उच्चारण-स्थान तालिका

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् उच्चारणस्थानानि 1

प्रत्याहार –

1. अक् अ इ उ ऋ लु।
2. अच् अ इ उ ऋ ल ए ओ ऐ औ।
3. अण् अ इ उ
4. अट् अ इ उ ऋ ल ए ओ ऐ औ ह य व र।
5. अण् अ इ उ ऋ ल ए ओ ए औ ह य् व् र् ल।
6. अम् अ इ उ ऋ ल ए ओ ए औ ह य् व् र् ल् ब् भ् डू. ण न्।
7. अश् अ इ उ ल ए ओ ऐ औ ह य व् र् ल् ज् म् डू ण् न् झ् भ् थ् द् ध् ज् ब् ग् इन्।
8. अल अ इ उ ऋ ल ए ओ ऐ औ ह य् व् र् ल् ब् म् डू. ण् न् झ् भ् थ् द् ध् ज् ब् म् ड् द् ख् फ् छ् त् थ् च् ट् त् क् प् श् ष् स्।
9. इक्इ उ ऋ ल।
10. इच् इ उ ऋ ल ए ओ ऐ औ।
11. इण् इ उ ऋ ल ए ओ ऐ औ ह य व.र ल।
12. उक् उ ऋ ल।
13. एडू. ए ओ।
14. एच ए ओ ऐ औ।
15. ऐच् ऐ और
16. खय् ख् फ् छ् ठ् थ् च् ट् त् क् ।
17. खर् ख् फ् छ् ठ् थ् च् ट् त् क् प् श् ष् स्।
18. ङम् ड्. ण न्।
19. चय् च् ट् त् क्
20. चर् च् ट् त् क् य श् ष् स्।
21. छव च् ट् त्।
22. जश् ज् ब् ग् ड् द्।
23. भय् झ भ घ ढ ध ज् ब् ग् ड् द् ख् फ् छ् ठ् घ् च ट् त् क् ।
24. झर् झ म् घ् ढ् ध् ज् ब् ग् ड् द् ख् फ् घ् त् थ् च् त् ट् क् प् श् ष् स्।
25. झल झ भ् घ् ढ् ध् ज् ब् ग् ड् द् ख् फ् छ् त् थ् च् ट् त् क् प् श् ष् स् ।
26. भश् झ भ् थ् द् ध् ज् ब् ग् ड् द्।
27. भष् झ् भ् थ् द् धु
28. बश् ब् ग् ड् द्
29. मय् म् ड्. ण् न् झ् भ् थ् द् ध् ज् ब् ग् ड् द् ख् फ् छ् त् थ् च् ट् त् क् प्।
30. य य् व् र् ल् ञ् म् इ. ण् न् झ्।
31. यण् य् व् र् ल।
32. यम् य् व् र् ल् ज् म् ड्. ण न्।
33. यय् य् व् र् ल् ब् म् ड्. ण् न् झ् भ् घ् ढ् ध् ज् ब् ग् ड् द् ख् प् छ् ठ् थ् च् ट् त् क्।
34. यर् य् व् र् ल् ज् म् ड्. ण् न् क्ष् घ् द् ध् ज् ब् ग् ड् द् ख् फ् छ् ठ् थ् च् त् क प् श् ष् स्।
35. रल र् ल् ब् म् ड्. ण् न् झ् भ् घ् ढ् ध् ज् व् ग् ड् द् ख् फ् छ् त् थ् च् ट् त् क् प् य् श् ष् स् ह्।
36. वल् व् र् ल् ज् म् ड्. ण् न् झ् भ् घ् ढ् ध् ज् ब् ग् ड् द् ख् फ् छ् त् थ् च् ट् त् क् प् श ष स ह्।
37. वश व् र् ल् ब् भ् ड्. ण न् झ् भ् थ् द् ध् ज् ब् ग् ड् द्।
38. शर् श् ष् स्।
39. शल् श् ष् स् ह्।
40. र र् ल।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् उच्चारणस्थानानि

प्रयत्न

वर्गों के उच्चारण में जो चेष्टा करनी पड़ती है, उसे प्रयत्न कहते हैं। ये प्रयत्न दो प्रकार के होते हैं।

1. आभ्यान्तर प्रयत्न।
2. बाह्य प्रयत्न।

1. आभ्यान्तर प्रयत्न – मुख के भीतरी अवयवों द्वारा किया गया यल आभ्यान्तर प्रयत्न कहलाता है। यह पाँच प्रकार का होता है –
(i) स्पृष्ट – इसका अर्थ है, उच्चारण के समय जीभ द्वारा मुख के अन्दर विभिन्न उच्चारण स्थानों का किया गया स्पर्श इस प्रयत्न द्वारा सभी 25 स्पर्श व्यञ्जन क् से म् तक उच्चारित होते हैं। पाँचों वर्गों के अक्षरों का स्पृष्ट प्रयत्न होता है।
(ii) ईषत्स्पष्ट अर्थात् थोड़ा स्पर्श। जब जीभ मुख के अन्दर तालु आदि उच्चारण स्थानों का कम स्पर्श करती है, तो इस प्रयत्न को ईषत्स्पृष्ट प्रयत्न कहा जाता है। अन्त:स्थ व्यञ्जन वर्णों (य् र् ल व) का ईशत्स्पृष्ट प्रयत्न होता है।
(iii) विवृत-इसका अर्थ है, उच्चारण के समय कण्ठ का खुलना। जब विभिन्न उच्चारणों में कण्ठ-विवर खुलता है, तो इस प्रयत्न को विवृत प्रयत्न कहा जाता है। सभी स्वर वर्णों का विवृत प्रयत्न होता है।
(iv) ईषद् विवृत-जब वर्गों के उच्चारण काल में कण्ठ पूरी तरह न खुलकर स्वल्प (थोड़ा सा) खुलता है तब ऐसे प्रयत्न को ईषद् विवृत प्रयत्न कहा जाता है। ऊष्म वर्णों (श् ष् स् ह) का ईषद् विवृत प्रयत्न होता है।
(v) संवत-संवृत का अर्थ है-बन्द। ह्रस्व अकार का उच्चारण संवृत-प्रयल है।

2. बाह्य प्रयत्न वर्गों के उच्चारण में जिस प्रकार मुख के अन्दर प्रयत्न अथवा चेष्टाएँ होती हैं, उसी प्रकार कुछ चेष्टाएँ बाहर से भी होती हैं, जिन्हें हम बाह्य प्रयत्न कहते हैं। ये निम्न हैं.
(i) विवार – वर्ण के उच्चारण के समय मुख के खुलने को विवार कहा जाता है। वर्गों के पहले तथा दूसरे वर्ण एवं श् प् स् विवार प्रयत्न द्वारा उच्चारित होते हैं।
(ii) संवार – जब वर्ण के उच्चारण में मुख कुछ संकुचित होता है, तब ऐसे प्रयत्न को संवार प्रयत्न कहा जाता है। इसके अन्तर्गत सभी वर्गों के तीसरे, चौथे तथा पाँचवें वर्ग एवं अन्त:स्थ व्यञ्जन आते हैं।
(ii) श्वास – जिनके उच्चारण में श्वास की गति विशेष रूप से प्रभावित होती है, उन्हें श्वास वर्ग की संज्ञा दी जाती है, इसके अन्तर्गत सभी वर्गों के पहले, दूसरे तथा ऊष्म वर्ण आते हैं।
(iv) नाद वर्णों के उच्चारण में विशेष प्रकार की अव्यक्त ध्वनि को नाद कहते हैं, किसी भी वर्ग के तीसरे, चौथे और पाँचवें वर्ण तथा शल वर्ण (श ष स ह) नाद प्रयत्न द्वारा उच्चारित होते हैं।
(v) घोष – उच्चारण में होने वाले विशेष शब्द को घोष कहा जाता है। वर्गों के तीसरे, चौथे व पाँचवें वर्ण घोष प्रयत्न द्वारा बोले जाते हैं।
(vi) अघोष – जिन वर्गों के उच्चारण में घोष ध्वनि नहीं होती, उन्हें अघोष प्रयत्ल द्वारा उच्चारित किया जाता है। इनमें वर्गों के पहले, दूसरे तथा अन्त:स्थ व्यञ्जन आते हैं।
(vii) अल्पप्राण – जिन वर्णों के उच्चारण में कम मात्रा में वायु मुख के भीतरी भाग से बाहर निकलती है, उन वर्गों को अल्पप्राण वर्ण कहा जाता है। वर्गों के पहले, तीसरे और पाँचवें वर्ण अल्पप्राण कहलाते हैं।
(viii) महाप्राण – जिन वर्णों के उच्चारण में अधिक प्राणवायु का उपयोग होता है, ऐसे वर्णों को महाप्राण वर्ण कहा जाता है। वर्गों के दूसरे और चौथे वर्ण महाप्राण कहलाते हैं।
(ix) उदात्त – तालु आदि से उच्चारण में अधिक प्राणवायु का उपयोग होता है, ऐसे वर्णों को महाप्राण वर्ण कहा जाता है। वर्गों के दूसरे और चौथे वर्ण महाप्राण कहलाते हैं।
(x) अनुदात्त – तालु आदि उच्चारण स्थानों के निचले भाग से उच्चारित स्वर-वर्णों को अनुदात्त प्रयत्न वाला कहा जाता है।
(xi) स्वरित – जब वायु तालु आदि उच्चारण स्थलों के मध्य भाग से निकलती है, तो ऐसे प्रयत्न स्वरित प्रयत्न कहे जाते हैं।
सवर्ण-जिन वर्णों के उच्चारण स्थान तथा प्रयत्न दोनों एक हों उन वर्णों को सवर्ण अथवा समान वर्ण कहते हैं असमान वर्ण जब वणों के उच्चारण स्थान या प्रयत्न भिन्न-भिन्न हों, तो ऐसे वर्गों को असमान वर्ण कहते हैं।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् उच्चारणस्थानानि

अभ्यास 1

प्रश्न 1.
‘ग्’ वर्णस्य उच्चारणस्थानम् अस्ति। (‘ग्’ वर्ण का उच्चारण स्थान है.)
(अ) तालु
(ब) नासिका
(स) कण्ठः
(द) ओष्ठौ।
उत्तर :
(स) कण्ठः

प्रश्न 2.
‘द्’ वर्णस्य उच्चारणस्थानम् अस्ति – (‘द्’ वर्ण का उच्चारण स्थान है-)
(अ) कण्ठः
(ब) तालुः
(स) दन्तः
(द) मूर्धाः
उत्तर :
(स) दन्तः

प्रश्न 3.
अनुस्वारस्य उच्चारणस्थानं भवति-(अनुस्वार का उच्चारण स्थान होता है-)
(अ) नासिका
(ब) कण्ठः
(स) ओष्ठौः
(द) दन्तः।
उत्तर :
(अ) नासिका

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् उच्चारणस्थानानि

प्रश्न 4.
‘छ’ वर्णस्य उच्चारणस्थानम् अस्ति (छ’ वर्ण का उच्चारण स्थान है-)
(अ) कण्ठः
(ब) तालु
(स) मूर्धा
(द) ओष्ठौ।
उत्तर :
(अ) कण्ठः

प्रश्न 5.
‘ड’ वर्णस्य उच्चारणस्थानम् अस्ति-(‘ड्’ वर्ण का उच्चारण स्थान है )
(अ) मूर्धा
(ब) कण्ठतालु
(स) तालु
(द) ओष्ठौ।
उत्तर :
(अ) मूर्धा

प्रश्न 6.
हकारस्य उच्चारणस्थानं भवति-(हकार का उच्चारण स्थान होता है)
(अ) कण्ठः
(ब) तालु
(स) मूर्धा
(द) ओष्ठौ।
उत्तर :
(अ) कण्ठः

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् उच्चारणस्थानानि

प्रश्न 7.
‘ष’ वर्णस्य उच्चारणस्थानम् अस्ति-(‘ए’ वर्ण का उच्चारण स्थान है-)
(अ) तालु
(ब) मूर्धा
(स) कण्ठः
(द) ओष्ठौ
उत्तर :
(ब) मूर्धा

प्रश्न 8.
‘जश’ प्रत्याहारान्तर्गत परिगणिताः वर्णाः सन्ति-(‘जश्’ प्रत्याहार में परिगणित होने वाले वर्ण हैं-)
(अ) ह् य् व् र् ल्
(ब) क् प् श् ष् स्
(स) ज् ब् ग् ड् द्
(द) झ् भ् घ् द ध्।
उत्तर :
(स) ज् ब् ग् ड् द्

प्रश्न 9.
‘एच’ प्रत्याहारान्र्तगताः वर्णाः सन्ति-(‘एच’ प्रत्याहार में आने वाले वर्ण हैं)
(अ) अ, इ, उ, ऋ, लु
(ब) ए, ओ, ऐ, औ
(स) ए, ओ
(द) ऐ, औ।
उत्तर :
(ब) ए, ओ, ऐ, औ

प्रश्न 10.
‘अक्’ प्रत्याहारन्तर्गता. वर्णाः सन्ति-(‘अक्’ प्रत्याहार में आने वाले वर्ण हैं –
(अ) अ, इ, उ ऋ, ल
(ब) अ, इ उ
(स) इ, उ, ऋ, ल
(द) अ, इ, उ, ऋ, लु, ए, ओ, ए।
उत्तर :
(अ) अ, इ, उ ऋ, ल

अभ्यास 2

प्रश्न 1.
‘शल्’ प्रत्याहारान्तर्गताः वर्णाः सन्ति-(‘शल्’ प्रत्याहार में आने वाले वर्ण हैं )
(अ) श् ष् स्
(ब) श् ष् स् ह्
(स) क् प् श् ष् स् ह
(द) ज् ब् ग् ड् द्।
उत्तर :
(ब) श् ष् स् ह्

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् उच्चारणस्थानानि

प्रश्न 2.
‘यण’ प्रत्याहारान्तर्गताः वर्णाः सन्ति-(‘यण’ प्रत्याहार में आने वाले वर्ण हैं)
(अ) ह य् व् र् ल्
(ब) श् ष स ह
(स) य् व् र् ल्
(द) ज् द् ग् ड् द्।
उत्तर :
(स) य् व् र् ल्

प्रश्न 3.
‘इक्’ प्रत्याहारान्तर्गताः वर्णाः सन्ति-(‘इक्’ प्रत्याहार में आने वाले वर्ण हैं)
(अ) अ, इ, उ,
(ब) अ, इ, उ, ऋ, लु
(स) ए, ओ, ऐ, औ
(द) इ, उ, ऋ, ल।
उत्तर :
(द) इ, उ, ऋ, ल।

प्रश्न 4.
‘हल’ प्रत्याहारास्य वर्णाः कथ्यन्ते-(‘हल्’ प्रत्याहार के वर्गों को कहते हैं-)
(अ) स्वर
(ब) स्पर्श
(स) व्यञ्जन
(द) ऊष्म।
उत्तर :
(स) व्यञ्जन

प्रश्न 5.
स्पर्शवर्णानां आभ्यान्तरप्रयत्नं भवति-(स्पर्श वर्णों का आभ्यान्तर प्रयत्न होता है-)
(अ) विवृत
(ब) संवृत
(स) स्पृष्ट
(द) ईषत् स्पृष्ट।
उत्तर :
(स) स्पृष्ट

प्रश्न 6.
महाप्राणप्रयत्नः केषां वर्णानां भवति-(‘महाप्राण’ प्रयत्न वाले कौन-से वर्ण हैं-)
(अ) शल्
(ब) यण
(स) अच्
(द) जश्।
उत्तर :
(अ) शल्

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् उच्चारणस्थानानि

प्रश्न 7.
‘घोष’ वर्णाः सन्ति – (घोष’ वर्ण हैं)
(अ) ग, घ, ड.
(ब) त, क, न
(स) य, र, त
(द) न, ड., क।
उत्तर :
(अ) ग, घ, ड.

प्रश्न 8.
‘ध्’ वर्णस्य उच्चारणस्थानम् अस्ति। (‘ध्’ वर्ण का उच्चारण स्थान है-)
(अ) ओष्ठौ
(ब) दन्ताः
(स) तालु
(द) मूर्धा।
उत्तर :
(ब) दन्ताः

प्रश्न 9.
‘थ्’ वर्णस्य उच्चारणस्थानम् अस्ति-(‘थ्’ वर्ण का उच्चारण स्थान है-)
(अ) मर्धा
(ब) ओष्ठौ
(स) कण्ठः
(द) दन्ताः
उत्तर :
(द) दन्ताः

प्रश्न 10.
‘ओ’ वर्णस्य’औ’वर्णस्य च उच्चारणस्थानम अस्ति-(ओ तथा औ वर्णों का उच्चारण स्थान है )
(अ) कण्ठःतालु
(ब) कण्ठनासिका
(स) कण्ठजिह्वा
(द) कण्ठोष्ठम्।
उत्तर :
(ब) कण्ठनासिका

अभ्यास 3

प्रश्न 1.
‘ब’ वर्णस्य उच्चारणस्थानम् अस्ति (‘ब’ वर्ण का उच्चारण स्थान है)
(अ) मूर्धा
(ब) दन्ताः
(स) ओष्ठौ
(द) कण्ठः
उत्तर :
(ब) दन्ताः

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् उच्चारणस्थानानि

प्रश्न 2.
‘ओ’ वर्णस्य उच्चारणस्थानम् अस्ति-(‘ओ’ वर्ण का उच्चारण स्थान है)
(अ) कण्ठोष्ठी
(ब) दन्तोष्ठौ
(स) मूर्धा
(द) दन्ताः
उत्तर :
(स) मूर्धा

प्रश्न 3.
ऐकारस्य उच्चारणस्थानम् अस्ति-(‘ऐकार’ का उच्चारण स्थान है-)
(अ) नासिका
(ब) कण्ठतालु
(स) कण्ठोष्ठौ
(द) दन्ताः।
उत्तर :
(अ) नासिका

प्रश्न 4.
ऋकारस्य उच्चारणस्थानम् अस्ति-(‘ऋकार’ का उच्चारण स्थान है)
(अ) मूर्धा
(ब) तालु
(स) कण्ठः
(द) दन्ताः।
उत्तर :
(अ) मूर्धा

प्रश्न 5.
वकारस्य उच्चारणस्थानम् अस्ति – (‘वकार’ का उच्चारण स्थान है-)
(अ) कण्ठोष्ठौ
(ब) दन्तोष्ठी
(स) जिह्वामूल
(द) दन्ताः
उत्तर :
(अ) कण्ठोष्ठौ

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् उच्चारणस्थानानि

प्रश्न 6.
‘न्’ वर्णस्य उच्चारणस्थानम् अस्ति-(‘न्’ वर्ण का उच्चारण स्थान है )
(अ) ओष्ठौ
(ब) दन्ता
(स) नासिका
(द) कण्ठः
उत्तर :
(अ) ओष्ठौ

प्रश्न 7.
‘आ’ वर्णस्य उच्चारणस्थानम् अस्ति-(‘आ’ वर्ण का उच्चारण स्थान है-)
(अ) दन्ताः
(ब) तालु
(स) नासिका
(द) कण्ठः
उत्तर :
(द) कण्ठः

प्रश्न 8.
‘ई’ वर्णस्य उच्चारणस्थानम् अस्ति-(‘ई’ वर्ण का उच्चारण स्थान है-)
(अ) तालु
(ब) मूर्धा
(स) दन्ताः
(द) ओष्ठौ।
उत्तर :
(अ) तालु

प्रश्न 9.
रकारस्य उच्चारणस्थानम् अस्ति – (‘रकार’ का उच्चारण स्थान है-)
(अ) तालु
(ब) मूर्धा
(स) ओष्ठौ
(द) कण्ठः
उत्तर :
(ब) मूर्धा

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् उच्चारणस्थानानि

प्रश्न 10.
लकारस्य उच्चारणस्थानम् अस्ति-(‘लकार’ का उच्चारण स्थान है)
(अ) ओष्ठौ
(ब) दन्ताः
(स) तालु
(द) कण्ठोष्ठौ।
उत्तर :
(ब) दन्ताः

अभ्यास 4

1. तालु कस्य वर्गस्य उच्चारणस्थानं भवति? (तालु किस वर्ग का उच्चारण स्थान होता है?)
2. कण्ठः कस्य वर्गस्य उच्चारणस्थानं भवति? (कण्ठ किस वर्ग का उच्चारण स्थान होता है?)
3. मूर्धा कस्य वर्गस्य उच्चारणस्थानं भवति? (मूर्धा किस वर्ग का उच्चारण स्थान है?)
4. ओष्ठौ कस्य वर्गस्य उच्चारणस्थानं भवति? (ओष्ठ किस वर्ग के उच्चारण स्थान हैं?)
5. दन्ताः कस्य वर्गस्य उच्चारणस्थानं भवति? (दाँत किस वर्ग के उच्चारण स्थान होते हैं?)
6. नासिका केषां वर्णानाम उच्चारणस्थानं भवति? (नासिका किन वर्गों की उच्चारण स्थान होती है?)
7. उच्चारणस्थानानि कति सन्ति? (उच्चारण स्थान कितने हैं ?)
8. वर्णोच्चारणे कस्याः परमसहयोगो भवति? (वर्ण उच्चारण में किसका परम सहयोग होता है?)
9. पवर्गस्य उच्चारणस्थानं किं भवति? (प वर्ग का उच्चारण स्थान क्या है?)
10. दन्तोष्ठम् उच्चारणस्थानं कस्य वर्णस्य अस्ति? (दन्तोष्ठ किस वर्ग का उच्चारण स्थान है?)
उत्तरम् :
1. चवर्गस्य
2. कवर्गस्य
3. टवर्गस्य
4. पवर्गस्य
5. तवर्गस्य
6. ञ, म, ङ, ण, न्
7. अष्टौ
8. जिह्वायाः
9. ओष्ठौ
10. ‘व’ वर्णस्य।

JAC Class 9 Sanskrit व्याकरणम् उच्चारणस्थानानि

अभ्यास 5

1. प्रयत्नानि कति भवन्ति? (प्रयत्न कितने होते हैं?)
2. आभ्यान्तरप्रयत्नस्य कति भेदाः सन्ति? (आभ्यन्तर प्रयत्न के कितने भेद हैं?)
3. बाह्यप्रयत्नस्य कति भेदाः सन्ति? (बाह्य प्रयत्न के कितने भेद हैं?)
4. स्पर्शवर्णानाम् अन्य नाम किमस्ति? (स्पर्श वर्णों का दूसरा नाम क्या है?)
5. स्पर्शवर्णाः कानि-कानि सन्ति? (स्पर्श वर्ण कौन-कौन से हैं?)
6. महाप्राणाः के भवन्ति? (महाप्राण कौन हैं ?)
7. ऊष्मसंज्ञकाः वर्णा: के सन्ति? (अन्तःस्थ व्यंजन कौन हैं?)
उत्तरम् :
1. माहेश्वरसूत्रस्य
2. द्वे
3. पञ्च
4. एकादशः
5. उदितवर्णाः
6. क् ख् ग् घ् ङ् च् छ त् झ् ञ् ट ठ् ड् द ण् त् थ् द् ध् न् प् फ् ब् भ् म्
7. वर्गस्य द्वितीयचतुर्थवर्णाः
8. श् ष् स् ।

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.2

Jharkhand Board JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.2 Textbook Exercise Questions and Answers.

JAC Board Class 9th Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.2

Page-245

Question 1.
The blood groups of 30 students of Class VIII are recorded as follows:
A, B, O, O, AB, O, A, O, B, A, O, B, A, O, O
A, AB, O, A, A, O, O, AB, B, A, O, B, A, B, O.
Represent this data in the form of a frequency distribution table. Which is the most common, and which is the rarest, blood group among these students?
Answer:
The frequency means the number of students having same blood group. We will represent the data in table:

Blood Group Number of Students (Frequency)
A 9
B 6
O 12
AB 3
Total 30

Most common Blood Group (Highest frequency): O
Rarest Blood Group (Lowest frequency): AB

Question 2.
The distance (in km) of 40 engineers from their residence to their place of work w ere found as follows:

5 3 10 20 25
11 13 7 12 31
19 10 12 17 18
11 32 17 16 2
7 9 7 8 3
5 12 15 18 3
12 14 2 9 6
15 15 7 6 12

Construct a grouped frequency distribution table with class size 5 for the data given above taking the first interval as 0-5 (5 not included). What main features do you observe from this tabular representation?
Answer:
The given data is very large. So, we con-struct a group frequency of class size 5. Therefore, class interval will be 0-5, 5-10, 10-15, 15-20 and so on. The data is represented in the table as:
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.2 - 1
The classes in the table are not overlap¬ping. Also, 36 out of 40 engineers have their house below 7. 20 km of distance.

Question 3.
The relative humidity (in %) of a certain city for follows: a month of 30 days was as

98.1 98.6 99.2 90.3 86.5
95.3 92.9 96.3 94.2 95.1
89.2 92.3 97.1 93.5 92.7
95.1 97.2 93.3 95.2 97.3
96.2 92.1 84.9 90.2 95.7
98.3 97.3 96.1 92.1 89

(i) Construct a grouped frequency distribution table with classes 84 – 86, 86 – 88, etc.
(ii) Which month or season do you think this data is about?
(iii) What is the range of this data?
Answer:
(i) The given data is very large. So, we construct a group frequency of class size 2. Therefore, class interval will be 84-86, 86-88, 88-90, 90-92 and so on. The data is represented in the table as below:

Relative humidity (in %) Frequency
84-86 1
86-88 1
88-90 2
90-92 2
84-86 1
86-88 1
88-90 2
90-92 2
92-94 7
94-96 6
96-98 7
98-100 4
Total 30

(ii) The humidity is very high in the data which is observed during rainy season. So, it must be rainy season.
(iii) Range of data = Maximum value of data – Minimum value of data = 99.2 – 84.9 = 14.3%

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.2

Question 4.
The heights of 50 students, measured to the nearest centimetres, have been found to be as follows:

161 150 154 165 168
161 154 162 150 151
162 164 171 165 158
154 156 172 160 170
153 159 161 170 162
165 166 168 165 164
154 152 153 156 158
162 160 161 173 166
161 159 162 167 168
159 158 153 154 159

(i) Represent the data given above by a grouped frequency distribution table, taking the class intervals as 150-155,155-160, etc. soon.
(ii) What can you conclude about their heights from the table?
Answer:
(i) The data with class interval 150-155, 155-160 and so on is represented in the table as:

Height (in cm) No. of Students (Frequency)
150-155 12
155-160 9
160-165 14
165-170 10
170-175 5
Total 50

(ii) From the given data, it can be concluded that 35 students i.e. more than 50% are shorter than 165 cm.

Question 5.
A study was conducted to find out the concentration of sulphur dioxide in the air in parts per million (ppm) of a certain city. The data obtained for 30 days is as follows:
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.2 - 2
(i) Make a grouped frequency distribution table for this data with class intervals as 0.00-0.04, 0.04-0.08, and so on.
(ii) For how many days, was the concentration of sulphur dioxide more than 0.11 parts per million?
Answer:
(i) The data with class interval 0.00 – 0.04, 0.04 – 0.08 and so on is represented in the table as:

Concentration of sulphur dioxide in air (in ppm) Frequency
0.00 – 0.04 4
0.04 – 0.08 9
0.08 – 0.12 9
0.12-0.16 2
0.16-0.20 4
0.20 – 0.24 2
Total 30

(ii) 2 + 4 + 2 = 8 days have the concentration of sulphur dioxide more than 0.11 parts per million.

Page-246

Question 6.
Three coins were tossed 30 times simultaneously. Each time the number of heads occurring was noted down as follows:
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.2 - 3
Prepare a frequency distribution table for the data given above.
Answer:
The frequency distribution table for the data given above can be prepared as follows:

Number of Heads Frequency
0 6
1 10
2 9
3 5
Total 30

JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.2

Question 7.
The value of π upto 50 decimal places is given below:
3.14159265358979323846264338327950288419716939937510
(i) Make a frequency distribution of the digits from 0 to 9 after the decimal point.
(ii) What are the most and the least frequently occurring digits?
Answer:
(i) The frequency is given as follows:

Digits Frequency
0 2
1 5
2 5
3 8
4 4
5 5
6 4
7 4
8 5
9 8
Total 50

(ii) The digit having the least frequency occurs the least and the digit with highest frequency occurs the most. 0 has frequency 2 and thus occurs least frequently while 3 and 9 have frequency 8 and thus occur most frequently.

Question 8.
Thirty children were asked about the number of hours they watched TV programmes in the previous week. The results were found as follows:
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.2 - 4
(i) Make a grouped frequency distribution table for this data, taking class width 5 and one of the class intervals as 5-10.
(ii) How many children watched television for 15 or more hours a week?
Answer:
(i) The distribution table for the given data, taking class width 5 and one of the class intervals as 5-10 is as follows:

Number of Hours Frequency
0 – 5 10
5 – 10 13
10 – 15 5
15 – 20 2
Total 30

(ii) We observed from the given table that 2 children watched television for 15 or more hours a week.

Question 9.
A company manufactures car batteries of a particular type. The lives (in years) of 40 such batteries were recorded as follows:
JAC Class 9 Maths Solutions Chapter 14 Statistics Ex 14.2 - 5
Construct a grouped frequency distribution table for this data, using class intervals of size 0.5 starting from the interval 2-2.5.
Answer:
A grouped frequency distribution table using class intervals of size 0.5 starting from the interval 2-2.5 is constructed.

Lives of batteries (in years) No. of batteries (Frequency)
2 – 2.5 2
2.5 – 3 6
3 – 3.5 14
3.5 – 4 11
4 – 4.5 4
4.5 – 5 3
Total 40